Dez~ rIlm is beschikbaar gesteld door het KITL V, uitsluitend op voorwaarde dat noch het geheel noch delen worden gereproduceerd zonder toestemming van het KITL V. Dit behoudt zich het recht voor een vergoeding te berekenen voor reproductie.
Indien op het originele materiaal auteursrecht rust, dient men voor reproductiedoeleinden eveneens toestemming te vragen aan de houders van dit auteursrecht.
Toestemming voor reproductie dient men schriftelij k aan te vragen.
Thisfilm is supplied by the KlTLVonly on condition that neither it nor part of it is further reproduced without first obtaining the permission of the KITL V which reserves the right to make a charge for such reproduction. If the material filmed is itself in copyright, the permission of the owners of that copyright will also be required for such reproduction.
Application for permission to reproduce should be made in writing, giving details of the proposed reproduction.
SIGNATUUR
MICROVORM:
SHELF NUMBER MICROFORM:
MMETA 110 7
PRIJS 35 CENTS.
3213
N
MAX
HAVELAAR
DOOR
MULTATULI
AMSTERDAM,
UITGEVERS.MAATSCHAPPY "ELSEVIER"
PI'r-J t 57J gs ti 016
~III
11\\1 IIIII \111\~\l\l~ili\I\\
01361433i\
ÎI\i\I{I\\ 11\1 1\ 111\ 11111\\~iAX HAVELAAR
MULTATULI
I MAX HAVELAAR
OF DE
KOFFIVEILINGEN DER
NEDERLANDSOHE HANDELMAATSOHAPPY
AM TERDAl\I
UITGEVERS-MAAT CH AP PY "ELSEVIER"
1907
.
,---~---
Druk van H, J, VAS DE GARDE ,Co" Zalt,Bommel.AAN DE
DIEP VEREERDE NAGEDACHTENIS
VAN
EVERDINE HUBERTE
BARON NESSEVAN WYNBERGEN
DER
TROUWE GADE
DER
HELDIIAFTI E LIEFDEVOLLE :MOEDER
DER
EDET .. E VROUW
.. ,rai sou~ent entendn plaindre les (pnmlf'S c]r poèlC', et sans doute, pour tenir digne-
JlI nt dans la ,';e ce difficile empl i, nucune <IU,lil(' n'est de lrop, L plus rare en ('mbl de mériles n'est que Ie slri t nGen" IÎrt', ct ,It' ~ ,Uit mem pas toujours au commun bon- heur, Vair sans cesse l:t mll5C ell liers d,\n~ IOi plu~ (allliliers nlreliens, - recueiUer dans es bras eL soigner ce po Ie (jui e~L I'olr' nuri, q'l"nd it "OU~ rCI'ient meurlri par lesdé, coptions d sa l"ehe; _ 011 bien Ie loi,' s'em'oler .. I" pOllrsuil de Sa chimt\r , , ' "
~oil. I'ordinaire de 1'0 i,1 nce p \Ir ,mp (,'11\11'0 .lC' P '.Lc', Oui, mais nussi il y a 1 cha, pitre d compensations, )'hrurc des buril'rd qll'il "gagné à I:l ,neur de son g ni , eL qu'il dépos pieusement auX pi("t. de la (emllle légitimcmel1t aim(oc, :lUX g IIOUX de I'An- ti~one qui rt de guide en cr mon,le " crt Ol:'" lI{!lo "rrant"; -
ar, ne I'ous-y-trompcz 1'''5; presque L 'llS le5 "ctils-ms d'lIon,èrc sont plus OU moins l\l'engles à leur façon; _ ils I'oirn cr quo n uS na \'0)'011 pllS; leurs r~g[\rds I nèlrrnL plus hauL et pllls au (ond qu Ie, nMrel; mlli~ iJ. 11" sarcnt pas I'oir droiL d 'vnnL eux leur petit bonhomm de chemin, .. t ils ser.lÎr"t r[lJl,I1>1e~ d,' Ir!~I)II ,her eL dc ce cnssrr I nrz sur Ie moindr cai11ou, 'il J,'ur (,,11:lil ch,·,"i .. ,'r "'"i sou ti,''', ,I..n, C s 1'311ées de proso
ou clemeure 13 I'ie," (II~SRY Og VÈSE),
GERECHTSDIENAAR. l\fynheer de rechter, daar i de man die Barberti' vennoord heeft.
RECHTER. Die man moet bangen. Hoe heeft hy dat aangelegd?
GERECHTSDIENAAR. Hy heeft haar in kleine stukjes gesneden, en ingezouten.
RECHTER. Daaraan heeft hy zeer verkeerd gedaan. H y moet hangen.
wrSARIO. Rechter, ik heh BOTberti' niet vermoord! Ik heb haar gevoed en gekleed en verzorgd. Er zyn getuigen die verklaren zullen dat ik 'n goed mensch ben en geen moor- denaar.
RECHTER. !\fan, ge moet hangen! Ge \'erzwaart uw IIli8Óand door eigenwaan. Het past niet aan iemand die . . . vun iets beschnldigd is, zich \'oor 'n goed menach te bouden.
wrIlARlO. Maar, recbter, er zyn getuigen die bet zullen be,·estigen. En daar ik nu be- schuldigd ben van moord . . . .
RECBTER. Ge moet bangen! Ge bebt Baruertjt slukgesned n, ingezouten, en zyt ingeno- men met uzelf . . . drie kapitale deliklen! Wie zyt ge vrouwtje!
VROUWTJE. Ik ben BorbtTtj •.
LOTIlARlO. Goddank! Recbter, ge ziet dat ik baar niet vermoord heb!
RECHTER. HOl ... ja . . . zoo! Maar bet inzouten?
BARBEJlTJE. Neen, rechter, by heeft me niet ingezouten. Hy beeft my integendeel veel goeds gedaan. Hy is 'n edel mensch!
LOTBARlO. Ge boort bet, recbter, ze zegt dat ik 'n goed mensch ben.
HECHTER. Hm . . . bet derde punt blyft dus bCBtaan. Gerechtsdienaar, voer dien mon weg, hy moet hangen. Hy is 8cbuldig aan eigenwaan. Griffier, citeer in de praemissen de jurisprudentie van Lming" patriarch.
(Onuilgtg_ TOOfllel'ptl).
EERSTE HOOF DSTUK. *)
Ik ben makelaar in koffi, en woon op de Lauriergracht N°. 37. Het is myn gewoonte niet, romans te schryven, of zulke dingen, en het heeft dan ook lang geduurd, voor ik er toe over ging een paar riem papier extra te bestel·
len, en het werk aantevangen, dat gy, lieve lezer, zoo-even in de hand hebt genomen, en dat ge lezen moet als ge makelaar in koffi zyt, of als ge wat anders zyt. Niet alleen dat ik nooit iete schreef dan nnar een roman geleek, maar ik houd er zelf niet van, iets der- gelyks te lezen, omdat ik een man van zaken ben. Sedert jaren vraag ik my af, waartoe zulke dingen dienen, en ik sta verbaasd over de onbeschaamdheid waarmede een dichter of roman vertel- Ier u iets op den mouw durft te spel- den, dat nooit gebeurd is, en moestal niet gebeuren kan. Als ik in Myn vak - ik ben makelaar in koffi, en woon op de Lauriergracht N° 37 - aan een principaal - een principaal is iemand die koffi verkoopt - een opgave deed, waarin maar een klein gedeelte dor on·
waarheden voorkwam, die in gedichten en romans de hoofdzaak uitmaken, zou hy terstond Busselinek & Waterman nemen. Dat zyn ook makelaars in koffi, doeh hun adres behoeft go niet te weten.
Ik pas e.r dus wel op, dat ik geen romans schryf, of andere valsche opgaven doe.
Ik heb dan ook altyd opgemerkt dat mensehen die zich met zoo-iets inlaten, gewoonlyk slecht wegkomen. Ik ben drie en veertig jaar oud, bezoek sedert twintig jaren de beurs, en kan dus voor den dag treden, als men iemand roept die ondervinding heeft. Ik heb al wat huizen zien valJen ! En gewoon- Iyk, wanneer ik de oorzaak naging, kwam het me voor, dat die moesten ge- zoeht worden in de vorkeerde richting die aan de meesten gegeven was in hun jeugd.
Ik zeg: waarheid en gezond ver8tand,
en hier blyf ik by. Voor de Schrift maak ik natuurlyk een uitzondering. De fout begint al van Van Alphen af, en wel terstond in den eersten regel over die .. lieve wiclttjes". Wat drommel kon die oude heer bewegen, zich uittegeven voor een aanbidder van myn zu je l'ruitje die zeere oogen had, of \'an myn broer Gerrit die altyd met zyn neus speelde? En toch, hy zegt: "dat hy die versjes zong. door liefde gedrongen. ' Ik dacht dikwyls als kind: ,.man, ik wilde u graag eens ontmoeten, en aLs ge my die marmer knikkers weigeren zou, die ik u vragen zou, of myn naam voluit in banket - ik heet Balavu8 - dan houd ik u voor een leugenaar. Maar ik heb Van Alphen nooit gezien. Hy was al dood, geloof ik, toen hy ons ver- telde dat myn vader myn beste vriend was - ik hield meer van Pauweltje Winser, die naast ons woonde in de Batavierstrnat - en dat myn kleine hond zoo dankbaar was. We hielden geen honden, omdat ze zoo onzindelyk zyn.
Alles leugen! Zoo gaat dan de op- voeding voort. Het niouwe ZUsje is van een groentevrouw gekomen in een groo- te kool. Alle Hollanders zyn dapper en edelmoedig. De Romeinen waren blv dat de Batavieren hen lieten leven.
De Bey van Tunis kroeg een kolyk aLs hy het wapperen hoorde Vlln de neder- landsche vlag. De hertog vnn Ah'a was een ondier. De eb, in 1672 geloof ik, duurde wat langer dan gewoonlyk.
expres om Nederland te beschermen.
Leugens! Nederland is Nederland ge- bleven, omdat onze oude lui op hunne zaken pasten, en omdat ze het ware geloof hadden. Dat is de zaak!
En dan komen later weer andere leugens. Een meisjcn is een engel. Wie dit het eerst ontdekte heeft nooit een zuster gehad. Liefde is een zaligheid.
*) De cyfers tusschen de bl\3kje verwyzen naar de Noten achter hel werk.
H l\lAX HAVELAAR.
!llen "lucht met het een of ander \'oor, werp naar het einde der aarde, De aarde heeft g('cn einden. en die H fde is ook gekheid, :Niemand knn zegg n dat ik niet goed leef met myn vrouw - zy is een doehter vun Last & Co. makelaar in koffi - niemand kan iets op ons huwelyk aanmerken, Ik ben lid van Arti , zy heeft een jnallong van twee·
en ,negentig gulden, en van zulk een mn lIe liefde die volstrekt aan het eind del' aarde wil wonen. i tussehen ons nooit sprake geweest. Toen we getrouwd zyn. hebben we een toertje naar den Haa'" gemnnkt - ze heeft daar flanel gekocht, \\'aan'an ik nog borstrokken draag - en verder he ft ons de Hefd nooit d wereld ingejaagd. Du : nll('~
gekheid en leugens!
schouwburg. en luister dilàr Wilt \'001'
leugens Ilan den mnn worden gebmcht.
De held \'an 't stuk wordt uit het wnter g hnald door iemand die op 't puntstnat bnnkroet te mak n. Dl1n geeft hy bem zyn hnh' verm gen, Dat kan niet waal' zyn. Toen onJan s op de Prin·
sengrncht m,vn hoed t \\'flt I' \I'o~i -
}~rits zegt: teaaid - heb ik den man die hem my terugbracht. e n dubbeltje gegeven, n hy was te\,.eden. Ik weet wel dat ik iets meel' bad 010 ten ~even
als hy my zelf er uit gehaald had. maar zeker myn hllive vermogen ni t. 't Is immers duidelyk dat men op di wys maal' tw emaal in 't wIlter hoeft te mI·
I n om doodarm te wezen, \\'nt het cl'g' sle is by zulke ,'el'tooningen op het too·
neel. het p"bliek gewent zich zóó aan al clie onwnllrhed n. dllt ze het mo i En zou myn hu\\'elyk nu minder ge· vindt en toejuicht. Ik had \\'el eens lust lukkig \\'ezen, dan \'an de men ehen die zoo'n h('('1 part 1'1' in het water te zich uit liefde tering op den hals halen, gooien. om te zien wie d!t! toejuichen of d haren uit h t hoofd ? Of d nkt ge gemeend had, Ik, die \'an \\'anr'heid dat myn hui houden iets minder weIl houd, \\'aars huw ieder dat ik \' Ol' 't geregeld i , dan het wezen zou. als ik opvis eh n \'Rn myn persoon geen hoog
\'001' ze\'cntien jaar myn mei jen in bergloon betal n wil. \Vi met minder
1: wild r:en gezegd had da? 'ekheid! Ik had dit toct ik haal' tt'ou\\'en niet h e\'en Alle tn Zondag zou ik i ts meer e,,. den i , mag me lat n liggen. ' \'en, goed kunnen doen als ieder ander, wllnt omdat ik dan myn kantilje k tting
\'erzenmaken is en ambacht, zeker draag, en en anderen rok, minder moeilyk dan ivoordraRien. Hoe
zouden and rs de ulevell n met deviezen
I
Ja. dat tooneel bederft \'elen, meer zoo goedkoop \\'e?,en ? - Frits z gt: nog dan de romans. Het is zoo aan·.. Uhlejddjes·' ik weet niet. waarom? - schouwelyk! :llet \\'at klatergouJ cn En \Taag eens naar de prys \'1111 'n stel
I
wat kant ,an uitge logen papi 1', ziet billardballen I alle er zoo aunlokkelvk \lit. \ '001' kinde·ren Dl en ik, en 'l'oor menselt n di niet Ik heb niet tegen verzen op,zichzelf. in zaken zyn, Zelf' nIs di tooneelmen·
"'il men de woorden in 't gelid zetten" schen armoede willen voorstellen, is g d! :Iraar zeg niets wat niet waar is, hun voorstelling altyd leug nacht i', Een
"De lllrht is (JUltr, en 't i viel' Ult/'. ' Dit mei je \\'ier vader ban kro t maakte, laat n rier ik g uur Iden, als is. Maar als h t 't kwartiel' werkelyk guur werk\'001' Reel t om goed. de Daar zit ze famili tdan te onderhouden. nanien, drieën is, knn ik, die myn woorden niet te breien of te borduren. :lIaar t I nu in 't gelid ?~t, zeggen, ,.de llu;ltt is guur eens cl teken di zy doet gedurcnrle en 't i kwartier 1-'OOr drieën," De verzen· het geheele bedryf. Ze praat, ze ?licht, maker is door de guurheid van d n er· ze loopt nam' 't venster, ma r \\erken st Het moet vo n reg I aan I' h m juist een, twee e n voi uur g b ndenuur , doet z arbeid leven knn, h ft niet, De familie weinig die \'an dezen no elig.
enz. wezen, of de lucht mag niet guur Zoo'n mei je i natuul'lyk d heldin.
zyn. Zeven en negen is verboden door de Ze heeft oenige verleidCJ's de trappen maaf het t. Daar gaat hy wc I' moet veradan aan 'nderd, t knoeienóf de tyd, ! afgewmoeder, orpe0, n, ze roept myne moeder !" gedurigen te: ,,0, lt myne dus E In \'an beid n is dan gelogen, de deugd \'001', \rat i' dat voor een deugd. die een vol jaar noodig he ft En niet alleen de \' rzen lokken d voor e n paar wollen kousen? .eeft ugd tot onwaarheid, Ga eens naar den dit alles niet valsch d nkbeeldcn \'an
:\IAX HAVELAAR.
9
deugd, en ,.werken voor den kost?" Allcs Het is zoo niet in d(' \\Cl'cld, en 't is
g~kheid en leugen ! goed dat het niet zoo is, Want wuar bleef de \' I·dienste. als de deugd beo Dan komt haar eerste minnaar loond werd? Waartoe dus die infame dil' noeg l' klerk wa aan't kopieboek leugens altyd \'001' 'ewend ?
maar nu ~ehatryk - op eens t rug. en
trouwt huar. Ook weer leugen, Wie geld I Daar is by.\'oorb Irl Luka '. onze hl' ft. trouwt geen meisj(' uit eE'n gefuil. pakhui~knecht. die reeds by de \'ader
1E'~rd hui, En al~ ge meent, dut dit op van LlIst & C heeft ge\\' rkt - d het toon el er dóór kan als uitzondering, firma was toen Last en ~leyer. maar d bl,l'ft to h myn aanmerking bestllan, Meyers zyn ('I' lang uit - dat wa; d.ln dnt b,v het m n d n \'olk dut zin voor waade uitzondm'ing rheid bederft toch wel n.ls b on kwam ceen deugclzaam r 0 it te kort, hy mRn, )!ill!! G en ~tipt re~('1 aanneemt. en dat men de publieke naar de k rk en drinken dcad hv niet.
zedecwennelykhn i E'id ts ondermytoet 'juichen nt, door h op hel t t(l()· te Als wos. myn bewaaschoorde h)' !wt huin vad I' te s, Driel n dr kas, rgen ,mi. wat dool' elk fntsoenlyk makelaar en alles, Eens heeft hy aan d bank ze·
ofkoopman \' oreen bcspottclyke krank, \' ntien gulden te \'eel ont\'ang ll. en zinnigheid \\'ordt gehouden in de te· hy bracht ze terug. Hy is nu oud en reld, Toen ik trouwde, wnl'en wy op het jichtig, en kan niet me I' dic'nen, Su kantoor \'nn myn. chOOI1\'adel' - Last heeft h,v niet .• , W/lnt Cl' gAat \'e I by [,: Co - met n, d rtienen, en cr ging ons om, 1'11 wc h bl en jong \'olk IlIJoJig.
wat om: Welnu, ik houd dien Lukas \'0 I' z I'
deugdzaam, maar wordt hy beloond?
En nog meer leugens op het toone('1. Komt cr en prins die hem dinlll!1n1en Als cle held m('t zyn styv kOl11ediestap g eft, of e n fee di h m hoterallll1len wel/gaat om 't ,'el'dl'tlkte vaderland te sme 'rt ? \\'nrarhtisa: niet! Hy i~ m'm, redden, waarom gaat dan de dubbele n blyft arm. en dit m ct ook zoo we·
IIrht('1'(1 UI' altyd "fin zelf op<,n? En zen. i Ic kan h(,1ll ni~t helpcn - want 'l'enlel', hoc kan de per~oon die in ,'cr, wC' h bh n jont: \'olk nooeli . omdat Cl' zen preekt. \'oorzien \\'al dC' ander t 7, O\'eel bv ons omgaat - maal' 111 kon amnkkntwoorden heeft. el~'k te maken? om h AI~ m d \' 't rym Idll ge· Cl' I op zyn oudeik, waal" hleef zY; n dag \'erdeen gemakkelyk ienstt'. al. hy tot cic prinses ze,l: .,m I'rOlw'. 11ft i8 I leven leiden kon ~ Dan zoud n alle pak, Ie {Galhy dan , rl vooruit weten, poorten zyn g lot dat zy zeggen ieder en. hetg en :o(l.s /1" Hoc kan huiskn chts wel deugdzaabe loelim! m \I orden, en niet wil: .. welaan dan. ont'er aagd. men doe wezen kan, omdat el' dan geen b,"zon.
lut zwaarel oniJlooten?" Want als zy dcr!" bcloonin \'oor de bnwen o\'er·
nu eens. hoorende dat de poort toc WR~, bi cf hier,nAmaal , )llIar op een t oneel nntwoordde dat ze clan wat wachten zou
I
v rdraaien zC' dnt .. ,. allc, leu:!ens! tot Cl' geopend werd, of dat zy e n and 1"maal eens t rug zou k m n, WRar bleef ik ben 0 I. d ugdzaam. maar \Tra
dan lIlaat en I'ym ? Is h t dus niet een
I
ik hiervoor bclooning? .\IR lllyn znk(,11 pure leugon, als d \'eldheer de prinses goed gaan - en dat doen 7,C - nis myn\'I'.lgendaunziet,om te \\'et n wat z do n
I
vrouw en kinderen gezond zyn zo dat wil na 't poortsluiten ? N'og,e n : als ik geen gemaal h b met dokter CH apte, 't men eh nu eens lust Imd gehad om ker"., als ik jaar,in jaar,uit ('('n Hom, i gaan slapen. in pInats ,'an iets teI Ill
tje kun t r·zy I ggell vo I' dt'1l ouden (lntl,looten ? Alle I ugens ? dag,. " nis Frits knHjl opgroeit om !:l.tel' in myn pin at. te komen als ik naar En dan die beloonde deugd! O. o. o! Dri 'bergen ~a., . '. zie, dun b n ik he I Ik ben s del't z venti n jaar makelaar tC\Tcden . . \lnnr dit alles is eell natuur·
in koffi - Ll1ul'i rgrneht, n° 3i - en Iyk gevolg \'an d omstandigheden en heb dus Hl zoo,iets bygcwo nd, maal' omdnt ik op de zal;en pag. ,"0 I' Illyn het stuit me altyd vreeselyk. als ik de deugd eiseh ik ni t ...
goede lie\'e waarheid
z oo
zie \'erclmaien.Bf'loonue d ugd ? 1 't nid om \'!In de En dat ik t eh d ugdzaam I n, blykt deugd e n handelsartikd t maken? I uit myn Hefd \'001' de waarheid. Deze
10
1\lAX HA VELAAR.
is na myn gehechtheid aan het geloof,
~yn
hoofdneiging. En ik wenschte dat ge hier van overtuigd w~_rt, I~zer, o~.da.t het de veront8chuldigmg IS voor t schryven van dit boek.
Een tweede neiging, die my even ~terk als de waarheidsliefde beheerscht, IS de hart8tocht voor myn vak. I~ ben nam~.
I k makelaar in koffi, Law'lergracht n .
l,
Welnu lezer aan myn onkreukbare liefde"00;
de ;vaarheid, en aan myn yver voor de zaken, hebt gy te daIkke~dat deze bladen geschreven zyn. za u vertellen hoe dit is toegega~n, Daar ik nu voor 't oogenblik afschCld van u neem - ik moet naar de beurs - noo.
dig ik u stra~ op ee~) tweede, _~oofd.
stuk. Tot weerzIens dus _, ~_,
Eilieve, steek het by u. . .. 't is een kleine moeite .... het kan te pas ko.
men .. " ei zie, daar is het: een adres.
kaartje! Die Co ben ik, sedert d? 1l1ey.
ers er uit zyn .... de oude Last IS myn schoonvader.
LAST & Co.
MAKELAARS IN KOFA
Lauriergracht, No. 37.
TW EEDE HO
}~DTUK.
Het was slap op de beurs, maar de voorjaar "eiling zal 't wel goed maken.
Denk niet dat er niets by ons ?~ gaat.
B Bus elinck & Waterman IS t nog sl;pper. Een vreemde
werel~!
M,enwoont zoo iets by, als men zoo n twm.
tig jaar de beurs bezoekt. Verbeeld u dat ze daar getracht heb?en - Busse.
linck &; Waterman meen Ik:-~y Lud.
wig Stern af te nemen. Daar Ik met ~e~t of gy Ran de beurs bekend zyt, Wil I.k u even zeggen dat Stern een eerste hUlS is in koffi te Hamburg, dat altyd door Last & C{) bediend is geworden. H~I toevallig kwam ik daar achter ... : Ik meen achter de knoeier,}' van Busselmck
& Waterman. Zy zouden een kwart
procent van de courtage laten val~en _ onderkruipers zyn het, anders met _ en 7,ie nu eens ,vat ik heb ged~an om die lag af te weren. Een ander. In myn plaats had mjsschien aan Ludwlg Stern e, chreven, dat hy ook wat zo~ lat~n
~allen
dat hy hoopte op consideratie omd~
langdurige di nsten van Last& Co.... ik heb uitgerekend ~at de firma, sedert ruim vvftig jar~n, Vler to.n aan Stern verdiend heeft. Die konnexle dateert van 't kontinent~al stelsel, toen wy de koloniale ware~ In.~mokkel.
den VRn Helgoland. Ja, wie weet wat 'n ander al zoo zou geschreven ~lCb~n.
l\Iaar neen, onderkruipen doe I~ met.
Ik ben naar Polen geg/lan (2) het me pen en papier geven, en schreef:
Dal de groole uitbreiding die onze zaken in den laatsten t.'Id ge.
nomen hadden, 'VOOral door de. t:ele geëerde orders uit Noord.DUlt8ch.
land ....
't Is de zuivere waarheid!
. . .. dat die uitbreiding eenige 'ter.
meerdering van 0118 per80neel nood.
zakelyk maakte.
't Is de waarheid I Gister·avend was de boekhouder ne. elven op 't kantoor, om zyn bril te zoeken.
Dat oooral zich de behoefte deed (Jevoelen aan fat8oenlyke, welopge.
voede jongelitdm, 'VOOr de korrespci!"
dentie in het duitach. na,t Wel,,~.
waar vele duitache jongel.eden, sn A11I8terdam aanwezig, hiertoe de vercl8chte bekwaamheden bezaten, maar dat em huis dal, zich respec.
teert . ...
't Is de zuivere waarheid!
. . .. by de toenemende lichtzi,nnig.
heid en onzedelykheid ond~ de 1tu9d, by het dagelyka aangroeIen van het getal fortuinzoekers, en ma het
?O!l
op de noodzakelykheid om 8olld,.
teit t'an gedrag, hand'~a.n .. haf!d te doen gaan met de solIditeit In de
l\fAX HA VELAAR.
uitvoering van gegeven order8 ....
11
't Is warachtig alles de zuivere waal'.
heid!
. • . . dat zulk een huis - ik bedoel Last & Co, makelaars in koffi, Lauriergracht N° 37 - niet om.
zich#g genoeg wezen kon met het engageeren van sujetten.
Die kan hy in zyn zak steken, want de Sterns zyn Luthers. En ik verzond myn brief. Ge begrypt dat de oude Stern niet goedschiks by Busselinck kan overgaan, als de jonge by ons aan 't kantoor is. Ik ben zeer benieuwd naar het antwoord.
Om nu terug te komen op myn boek.
Dit alles is de zuivere waarheid, Ie.
zer! Weet ge wel, dat de jonge Duit.
seher, die op de beurs by pilaar 17 stond, weggejoopen is met de dochter mn Bus.
sclinck & Waterman 1 Onze Marie wordt ook al dertien in September.
Voor eenigen tyd kom ik 's avends door de Kalverstraat en bleef staan kvken naar den winkel \'an een kruidènier, clie zich bezighield met het sorteeren van een partytje Java. ordinair, mooi.
ged, Oheribon.aard, iets gebroken, met t:eeg8el, dat me zeer interesseerde, want ik let altyd op alles. Daar viel my op.
eenmaal een heer in het oog, clie daar.
naast voor een boekwinkel stond en me bekend voorkwam. Hy scheen ook my te herkennen, want onze blikken ont.
moetten elkander gedurig. Ik moet betuigen dat ik te verdiept was in 't vccgsel, om terstond op te merken, wat ik namelyk later zag, dat hy vry kaal in de kleeren stak. Anders had ik de zaak daRrby gelaten. Maar opeens schoot my de gedacbte in, dat. hy mis.
schien reiziger was van een duitsch huis, die een solieden makelaar zocht.
Hy had ook weI iets van een Duitseher, en van een reiziger ook. Hy was zeer .. " dat ik de eer had gehad van
den lteer SaUeler tp vernemen _ Saffeler reist voor tern - dat de geachte chef der firma, de lleer LwJ,.
wig Stern, een zoon had, den heu ET1!e8t Stern, die ter t'Olmaking zy.
ner kommercietle kenni8 eenige tyd in een hollandsch huia weMchte geëmploieerd te zgn. Dat ik met het oog op ....
Hier herhaalde ik weer al die onzede.
Iykheid, en vertelde de geschiedenis van de dochter van Bueselinck & Water.
man. Niet om iemand zwart te maken ....
neen, bekladden ligt nu juist heelemaal niet in myll manjer ! Maar .... het kan nooit kwaad dat zo 't weten, dunkt me.
.... dat ik met het oog daarO'J), niets liever Wtn.scltte dan den heer Erne81 Stern belast te ~jen met de duitache
~'orre8pcindentie van 0118 hui8.
Uit kiesheid vermeed ik alle toespe.
ling op honorarium of salaris. Alaar ik voegde er by:
blond, had blauwe oogen, en in houding en kleedjng iets wat den vreemdeling verraadde. In plaats V/ln ccn behoorlyke winterjns, hing hem een soort van sjaal over den chouder. - Frits zegt "ahau'l"
maar dit doe ik Iliet - alsof hy zoo van de reis kwam. Ik meende een klant te zien, en gaf bern een adreskaartje:
Dal indien de heer Ernut tern het verblyf ten onzen huize _ Lau.
riergracht N° 37 - wilde t'OQr lief nemen, myne vrOllW zich bereid ver.
klaarde als een moeder voor hem te zorgen, en d4t zyn linnengoed in hui8 %yn ver8teLd worden.
Laat d: 00., mnkeLaar8 in J:o/li, Laurier.
gracht, N' 37. Hy hield het by de gas.
vlam en zeide: "Ik dank u, maar ik heb me vergist, Ik dacbt het genoegen te hebben een ouden schoolkameraad yoor me te zien maar .... Last? Dit i z"n
naam niet." •
- Pardon, zei ik - want ik ben al.
tyd beleefd - ik ben m'nheer Droog.
stoppel, Batavus Droogstoppel. Laat d: Co is do firma, makelaars in koffi, Lauricrgr, ...
Dit is de zuivere waarheid, want Marie , - Wel,
~roogstoppel,
kent ge my stopt en maast heel lief. En ten·slotte:I
DJet meer! Z,Je my eens goed aan.Hoe meer Ik hem aan zag, hoe meer Dal by 0118 den Heer gediend ik my herinnerde hem meer gezien te
werd. (3) hebben. )faar, zonderling. zyn geluat
1:2
:UAXHAVELAAR.
deed op my de uit werking nlsor ik ,-rl'Cmde parfumerii'n rook. Lach hier ni t om, I('zer. straks zult ge zi n hoc dit k\\'nm. Ik ben ,-erzekerd dnt hy geen druo reuk\\'erk 1 y zich droef'. n t eh rook ik iets OI1nl!ènnam~, iet st('rk. iets wnt me herinnèrde ann .... dan l' had ik het!
- Zyt fiN het. riep ik. die my "an den ,ril'k hebt \-I'rlo·t ?
- \\'el zekl'r. zeide hv. dat wns ik.
En hoe gaa t het Ci ?" •
kermis te .'\msterdum. Dnar myn oude lui vnn "oornel11en waren een prc'liknnt vlln mv t maken, I('erde ik latvn. I~'\
ter heb ik myzelf dik\\'yls afge'"rnagd,
wan I' 11l n1C'n Latvn m ct "er tonn,
0111 in 't Holland ('\; te kunnen Z(·glJ. n:
"God is goed?" ,enoeg. ik \\'a~ op de
lat~", he school - nu zeggen zy Y!ll1t-
lla"ÎlIlIt - en danl' was kermis .... in
Amstrrdam l11een ik. Op dl' \\" stcr- markt tonden kramen. en als ge ecn Amstel'damm I' zyt. lez r. n nag - noeg \'1111 myn I ftyd, Zllit gc u herin- n ren h (' daaronder één wus. die uit- nwntte door d z\\'arte oOllen n de lang "Ieehten ,-all n l1lei~je. dat als een ,rickin gekle cl was. Ook haar vader \\'as en ,riek. of althans by zag cr uit nl eell riek. Ze \"rkoeht n n lier! i rcukgoed.
Ik \'Crtelde dat we met on8 d I·tie- nen op het kantoor \\'lIl'en. en dllt 1'1'
zoo\'eel b~-OIlS omging, I'n to n ,,.oe~ ik hoe het hrm !ling. wat me Int r speet, want hy scheen ni t in gOt'de omstnn- digheden te Yl'rkeeren en ik houd niet
"an nrme menschen. omdnt er gewoon- Iyk eigen cchuld onder loopt. daar dc
Heer niet iemnnd verlat n zou, die hem Ik was juist oud g noe!!; ol11l1('t misje tI' u\\' gediend had. Hnd ik pell\'oudig m oi te vinden, zonder e,-enwel den gezegd, "w zyn met ons dertil'nen, lil eel te bebben haar aan te spn' on.
en .... gocien a\'ond \-erder !., dan was Dit zou m.v 0 k \\'einig gehnat hehhen, ik mn hem af geweest. )1aar door e1at want meisjes van achttien jaar beseh u-
\Tagen en antwoorden "erel het hoe wen een jongen vno zestien al~ een kind.
langer ho l110eilykcr - Frit· zegt: En hierin hehben ze gl'oot gelyk. Toch ho lang .• =00 moeilyker, maar dit do ik 1;\\'11111en \\'y, jongens ,-an quarto, nltyd niet - hoe m ilyker dus, om ,-un hem des ltI'ends op cl \\" ,termarkt 111 e1at wrlost te w relen. Aan d n undl'ren meisjC' t zien.
knnt mo t ik ook we 'I' erkennen dat ge
I
dan djt I ek ni t te I zen hadt gekre- Xu wa' hy die daaro\ler me 5tond met gen. want h t is 'en g "olg van di nt- z~" sjaal, cen~ daurby, schoon hy en moet ing. Ik houd r \'nn, het g dp op- paar jnnr jonger \\'a dnn d ander n, temerken. n " ie dit ni t doen, zyn n dus nog te kjnd rachtig om nanr de onteHc len men 'chen die ik niet Iyd n Griekin te kykC'n. ~{nar hy wo' de ]lri-
kno. 11111 "an onze klasse - want knap was
.Ja, ja. h.\I "'0 het. die m)" uit cl han- den "an d n 'rit'k had ,'crlost ! Dpnk nu niet dat ik ooit door zceroo"cr ben g nam n gewcest. of dat ik twist gehnd heb in drn J..e,·ant. Ik heb u reeds ge- ze!!c1 dat ik na myn trouwen met myn nou\\' naar den Haag ben gegaan. Dnnr hebben "'y het .llauritshuis gezi<,n, en flanel gekocht in de Veene. trant. Dit i. het eenige uitstapje dat d zaken my ooit h bben \" roorloofd, omdat er zoo
\'eel by ons omgaat. Xeen, in Am ter- dnm zelf had hy om myn ntwil een
"riek den neu. aan 't blo den geslagen.
Wnnt hy bern ei de zich altyd m t din- gen die hem niet aangingen.
hy. dit moet ik rkennen. - n hy hield
\-eel \'un pin, stoei n en ,-echten.
Dáárol11 wus hy by ons. Ter" yl \\'c dus - we waren w I met on. tienen - ny ,-cr vnn d krnam af, nanr die Oriekin stonden te kykC'n, en berna 1~laagdeo
hoe \\'y 't moe ·ten aanleggen om ken- nis met haar te maken werd l' besloten J.teld by-een te leggen om iets in die kraam te koopen. .\laar toen was de goed raad dunr, om te weten wir de stoute schoenen zou aantr kken om het meisje aan te. I r ken. leder wild . maal' niemand durfde. Er werd gel ot, en het lot vi I op my. Nu erken ik, dat ik niet gaam ge vu ren trotsel'r. Ik ben man en vader, en houd i der die het gevaar zoekt, voor cen gek, wat ok in Het wa in drie of "ier n dertig, ge- de chrift .·taat. H t is my indenlaad loof ik, n in • 'cptember, want er wns uong naam p te m rken ho ik my in
I
flIAX HA VELAAH,.
la
myn denkbeeld n o,'er genuu' en zulk dingen, gelyk b n geblcl'en, daar ik thans ont' zoo-iets nog juist dezelfde meening koe~tcr, aL~ dien avend toen ik daar by de kranm van den Criek stond, m t de twaalf ·tuivers die wc saalll!! legd hadden, in dc hand. _\'bmr zi . uit ,-alsche schaamte durfd ik niet zeg!!en. dnt ik niet durfde, ik moest \l'el vooruit wllnt myn makk 'rs drongen lUe, en ,,'('Idra tomi ik Vll I' de kraam.
Hrt mC'isje zag ik niet: ik zng niets!
Al\e~ \\'erd me gl'oen en !!eel voor de ooftC'n ! Ik stnnH'ldc en !llIri8tu8 1)1'imu8 vun ik \\'e t niet welk werkwoord ....
- PirdL-il ? zeide zy.
lk hel'~t Ide my eenig"zin', en ging vo rt:
- Jleellin (I ide thea, .... dat Egypte en g schenk "an den Xyl \\'a~.
not je. Xog zi . ik zyn oogen flikkeren - anders zag n ze flauw - hy gaf Jen
'riek en vuistslag, en ik was gen'd.
Later h h ik gehoord dat do Criek hem duchtig geslagen h eft, mnar omdat ik een Vllst principe heb me nooit te b - moeien met djng 'n die me niet aangann.
IJ n ik lel·,.:tond w<'ggcloopen. J k heb heL dus niet gezien.
Ziedaar de reden wa rom zyn trekken me zoo ann rellkwel'k herinnerden en ho men in Amsterdnn twi·t kan krygen m t een .ri k. Als op later kcrmis:,en (!je man 11' cr m t zyn kraam op d'
\\'estcrmarkt stond, gilJ<> ik myalt,vd cid 'rH " rmak n.
Daar ik veel van wysgeerig opmer- kingen houd, moet ik u toch even ze!!,2:en, I 'zer, hoc wonderbaar de zak n dezer wereld toch aan elkaar hangen. AI' de oogen van dat IllPisje minder Z\\ óirt
\\'al'Cll g weest, nlB ze korter vle hten had gehad, of aL~ m n my niet te n die winkelkast had aang worpen, zoudt ge nu dit boek niet I z'n. Wc s dus dank- baar tlat dit zoo gebeur'd is. 'el of me.
alles in d wer Id is goed. z66 als bet i , cu ontevreden mensehen di altyd kln- gen, zyn myn vri nden niet. Danr hebt ge Busselinek & \Vaterman .... maar ik 111 et voortgaan, want myn bock moet af \-001' d voorjaar veiling.
Ronduit Ilezegd - \\'ant ik houd van d waarheid - was my het weerzien V!ln dien p r oon niet aangenaam. Ik bemerk t terstond dnt het gc n solide konnexic was. Hy zag bleek. en toen ik hem vr cg h e laat het was, wist hy 't niet. Dit zyn djngen, waar een men h op let, die zoo'n twintig jnar de beUl' bezocht heeft, en zoovecl h ft uyge- wo nd. Ik heu ui wat huizen zien vnl- len!
Ik ben 0\' rtuigd dllt ik in de kennis- making zou geslangd zyn indi n niet op (ht oogenblik en myn r lIlakkel'S uit kiuderaehtigo baldadigheid my een zoo harden stoot in den rup; had gege- ven. dat ik heel ollzarht tegen de uit- stalka t aanvloog, die op hnh'emans- hooftt de voorz.v vun de kraam af- si ot. Ik "oelde een greep in myn nek . . .. een tweede greep I'eel lager ....
ik zweefde een ogenblik.... en vóór ik re(·ht be$!l'eep hoe de zaken stoncll'n, wa, ik in de kraam van d n Griek. die in "erstaanbllllr Franseh zei dat ik een gamin was, en dat hy de poliei roepen zou. Xu was ik wel dicht by het meisje, maar gen gen deed het me niet. Ik schreide, en bad om genade. want ik zat vreesclyk in angst. Maar bet baatte niet. D ri k hield me by d n arm, en seh pte my. Ik zo ht naar myn mak-
kers - we badden juist di u morgen Ik meende dat hy recht zou guan. n veel owr 'cacvola t doen gehad. die ik zei dat ik Ijnks moest. Doeh zie. hy zyn hand in 't vuur stak, ell in hUil la- ging ook link~, n ik kon du' niet I'cr-
tyn~('h opstellen hadden z dit zoo h el myden in gesprek te treden . .lll\11r ik mooi g "ond n - jawel! Niemand wa bedacht gedurig dat hy niE't wist hoe daar g bleven om voor myeen hand in laat h ,t was, en bespeurde bovendien 't \luur te steken. . . . dat zyn jasje tot aan de kin wa. dil'ht- Zóó meende ik. !\laar zi • danr vloog geknoopt - dnt een zeer slecht merk op-ecn myn sjaalman door de achter- i - woont ik d n toon van ons ondcr- d UI' de krnunl in. Hy lias niet groot houd wat flauw bIY"en liet. Hy I' r- of stC'rk, n pas een jaar of dertien oud, haalde my dat hy in IncLië WIlS gewt'c. t.
manr hy was een vlug en dapper man-i dat hy getrouwd was. dat hy kindercil
1J 1\lAX HAVELAAR.
had. Ik had daar niets tegen, maar vond daar nieta belangryks in. By de Kapel.
steeg, - ik ga anders nooit door die steeg, omdat het een fo.tsoenlyk man ni t staat. vind ik - maar ditmaal wilde ik byde Kapelsteeg recbts afslaan.
Ik wachtte tot wy het straatje byna voorby waren, om goed te doen bly- ken dat zyn weg rechtuit leidde, en toen zei ik heel beleefd.... want beo leefd ben ik altyd, men kon nooit weten hoe men later iemand noodig heeft:
_ Het was me byzonder aangenaam u weer te zien, m'nheer .... r .... r I En .... èn .... èn .... ik rekomman·
deer me! Ik moet hierin.
Toen keek hy me heel g k aan, en z.uchttc, en vatte op·eens een knoop van myn jas ....
DERDE H
_ Be te Droogstoppel, zeide hy, ik heb u iets te vragen.
Er ging my een !'iIling door de leden.
Hy \dst niet hoc laat het was, en wilde my iets vragen! Natuurlyk antwoordde ik dat ik geen tyd had, en naar de beurs moest, schoon het avend was. Maar als men zoo'n twintig jaar de beurs heeft bezocht .... en iemand wil u iets vragen, zonder te weten hoe laat het i ...
Ik maakte myn knoop los, groette heel beleefd - want beleefd ben ik altyd - en gi~g de Kapel teeg in, w.at ik anders nooIt doe, omdat het met fatsoenlyk is, en fat oen gaat my boven alles. Ik hoop dat niemand het ge7.ien heeft.
OFDS'rUK.
. . .. en ik wen chte gebruik te ma- ken van 11W krediet, om een zaak tol stand te brengen, die voor ?/ly t'an groot gewicht is.
Zou men niet denken dat het om een order op de voorjoal'sveiling te doen was?
Toen ik een dog daarna van de beur kwam, zei Frits dat er iemand gewee t was om my te spreken. ~aar de be cbry·
ving wa het jaalman. Hoe hy me ge- vonden had .... nu ja, 't adreskaartje!
Ik dacht er over, myn kinderen van school te nemen, want het is lastig, nog twintig, dertig jaren later te wor- de nagezeten door een schoolkam raad,
die een sjaal draagt in plaats van een Door t'elerlei omstandigheden ben jas, en niet eens weet hoe laat het is. ik op 't oogenblik eenigszins om yelcl Ook heb ik Frits verboden nanr de verlegen.
Westermnrkt te gaan, aL~ er kramen
staan. \ Eenigszin? Hy. ba~ geen hemd aan.
Dat noemt by eenlysnns /
Den .olgenden dag ontving ik een . . '
brief met E'en groot pak. Ik zal u dien Ik kan myn heve 1II'011111
n~et
aUes brief laten lez.en: geten wat .tot. veraangenammy~es
Waarde Droogstoppel ! Ik vind dat hy wel bad kunnen zeg-
!,len: IFdrdele Heer Droogstoppel, om·
da 1:. ik makelaar ben.
levens noodtg IS, en ook de opvoedIng myner kinderen, i" uit een geldet!lk oogpunt, niet %oools ik wenschen zou.
Veraangenaming des levens? Opvoe- ding der kinderen? :Meent ge dat hy Ik ben gisteren t /I.uwent gewee. t voor zyn vrouw een loge in de Opera filet het doel 0111 7t een 1,'erzoek te doen. hur n wilde, en zyn kinderen op een Ik geloof dat gy in goede omstandig· instituut doen te Genève? 't Was na- heden verkeert . . , . jaar, en vry koud, welnu, hy
.~vo n~e
op een vliering, zondc~ vu~r. ~oen. Ik Dit is waar: we zyn met ons dertie·
I
dien brief ontv!ng. Wist Ik dit met, nrn op 't kantoor. , maar later ben Ik by hem geweest, en1\lAX HA. VELAAR. 15
thans ben ik nog verstoord over den
I
zotten toon van zyn gcsehryf. Wat
drom~el, wie Brm is, kan zeggen dat hy arm ~ ! . Armen moeten er zyn, dat is nODdig m de maatschappy, en 't is Gods wil. Als hy maar geen aalmoes vra.agt, en niemand lastig valt, beb ik er volstrekt niet op tegen dat hy arm is maar die opsiering van de zaak komt niet te· pas. Luister verder:
Daar op my de verplichting rItst in de behoeften der mynen te voor:
zien, heb ik besloten een talent aan te wend~n, dat 1UlQ1' ik geloof, my gegeven IS. Ik ben dichter . ... Poeh! Ge weet, lezer, hoe ik en alle verstandige menschen danrover denken.
. . :. en schr!!ver. Sedert myn kinds- heid dm~te Ik myn aandoening in verzen uit, en ook later schreef ik dagelyks neder wat er omging in myn ziel. Ik geloof dat er onder dat aUes wel eenige opstellen zyn, die waarde hebben en ik zoek daarvoor een uitga'er. ],f aar dit is jui t het moeilyke. Het publiek kent my niet en de uitgevers beoordeelen de wer·
ken meer naar den gevestigden naam van den schryver, dan naar den in- houd.
Juist zooals wy de koffi naar de re·
nommee van de merken. Wel zeker!
Hoe anders?
Al8 ik dns mag aannemen, dat myn werk niet yeheel zonder ver- dienste is, zou dat lach eerst na de uitgave blyken, en de boekhande- laar8 I.TC/{Jen de betaling oon druk- loon, enz. vooruit . ...
Daar hebben ze groot gelyk in.
• . .. wat my op dit ooge1wlik niet gelegen komt. Daar ik evenwel over- tuigd ben, dot myn arbeid de kosten dekken zou, en yernst daarop myn woord durf verpanden, ben ik, aan- gem()~igd door onze 01unweJing van voorgl teren ....
Dat noemt hy aanmoedigen!
.... tot het besluit gekomen u te
vragen of ge voor my by een boekhan·
delaar zoudt wil! en bOl'g staan voor de ko8ten eener eerste ttitgat'e, al ware het 8lecht van een klein boekdeeltje.
I k laat de kell8 '!-'Un die eer te proeve g~heel aan u over. In het pak dat hlern vens gaat, zult ge vele hand·
8chriften "inden, en daaruit zien dat ik veel gedacht, gewerkt en byge:
woond heb ....
Ik heb nooit gehoord dat hy zaken deed.
•••• fT!- als de gaaf van wil.zegge-tl me niet yeheel en al ontbreekt is he/. gewis niet door gebrek aan 'i n- d r 11 k ken dat ik niet lagen ZOlt.
In afu:achting ~'an uw!:rienddyk antwoord, noem .k my uw O1lden 8chool1lla H'pr ....
En zyll nl1am stond Cl' onder. Maar dien verzwyg ik, omdat ik er niet van houd, iemand in opspraak tbrengen.
Waarde lezcr, ge begrypt boe gek ik stond te kyken, toen men my daar zoo op· een wilde verheft'en tot makelaar in verzen. Ik ben zeker dat die jaal- man - zoo zal ik hem blyven noemen - als de man my by dag had gezien, zich met zulk een verzoek niet tot my zou gewend hebben. Want deftigheid en fatsoen laten zich niet verbergen. Maar 't was avend, en ik trek het we dus niet aan.
Het spreekt vanzelf dnt ik van di gekheid niet weten wilde. Ik zou het pak door F!its .hebben laten terugbren.
gen, maar Ik Wist zyn adres niet en hy liet niet van zieh hooren_ Ik da~ht dat hy ziek was, of dood, of z ·iets.
De vorige week was er kran by de Ro emeyers, die in suikrl' doen. Frits was voor het eerst meegegaan. Hy is zestien jaar, en ik vind het g ed dat een jong mensch in de w('reld komt.
Anders loopt hy naar de We termarkt of zulke dingen. De misjes hadd n pia.
no gesp leid en gezongen, en by het des·
sert plaagden ze elkander met iets dat in de voorkamer scheen gebeurd te zyn, terw)'1 wy achter aan 't g nl eh whisten waren, iets waarin Frits betrokken cheen. ".Ja, ja, Louise, riep B tsy
16
i\lAX HAVELAAR,R ' meyer, eschr iel heb je! Papa, I Toen reciteerde Frits een ding dat Frits heeft Louise aan 't schreien ge· van nonsens aan-één hing, Keen, 't hilllZ maakt. niet aan,cc2,-Een jong menscl\ s '!treef
Jlyn nouw zei hi rop dat Frit dRn v rtuan ni t meer me zou gaan nunr de krans, Ze dacht dat hy Louise gckn . pen had, of zoo iets wut niet t pus komt.
en ik maakte my gereed el" n hartig
W ordje bytevoe en, t en Louise riep:
- ~een, neen, Frit' is heel lief ge·
we('st ~ Ik wou dat h," 't nog·ecn deed!
,,'nt dim? Hy had haar niet gekne.
pen hy had gereciteerd, daar hebt ge 't, i\utulll'lyk ziet de vrouw ,'an 't huis gaarne dat pr flan 't d , 'ert een aarcüg- h idj plaats heeft, Dat vult. ~levrouw HO~(,lUc'yer - D' Rosenrneyers 'lt\tcn zil,l. mevronw noemen, om dat z in suik 'r doen, en een aandeel in een schip hehl en - meITou\\' l~osell1eyer be- gt'l'ep dat wat Loui~ aan 't schreien had gemaakt, ook ons I'efmaken zou, en noeg dntu'op een daea po ann Frits, cü Z 0 rood zag IIls 'n kllikoen, Ik
be~n'ep om de wereld niet, wiJ.t hy dan toch opge neden had, want ik kende zyn repcrtoir op e n ho.ar, Dat was: de god nb/"lliloft, de boeken mll het Ol/de Te twnent op r!lm, en een epizode uit de Il/"1lilolt~t'an Kall/acho. dat de jongens altyd zoo aarcüg vind n, omdat er iets van een "hrillekiek" inkomt, Wat er onder dat alles wezen kon dat lmnen uitlokte, was my een raadsel. 't Is waar, zoo'n mei je schreit gauw,
"Toe, Frits! Och ja, Fl'its! Kom, Frits !" Zoo ging het, en Frits begon, Danr ik niet houd van dl1t he tudeerd spannen van 's lezers nieuwsgierig- heid, zal ik maar terstond 1. ggen dat ze te-hui het pak van "'jaalman hadden open' maakt, en daaruit haddrn Frits en ~lari een neu wysheid en en senti- mentaliteit geput, cü me later vc I last in huis gchaald hebben, Toch moot ik erkennen, lezer, dat dit boelt uit dat pak komt, en ik zal m naderhand hier- op behoorlyk verantwoorden, want ik h eht er aan, dat men my besehouwe als iemand die de wallrheid Lief heeft en die goed voor z'n zaken is, Onze firma is La8t &: Co, iJlakelaar8 in koQi, Lau- riergracht n° 3ï,
aan zvn moeder, dat hv verli id was IH'-
weest, en dat zyn meisje met een ander getrouwd was - waarin ze !(root ge- Iyk had, vind ik - dat hy echter, in weerwil hiervnn, altyd ,'epI van z!'n moeder hield, Zyn deze laat.-lte drie ro- gel" duidelyk of niet? \"indt ge dat I'r veel om;;b~ noodig iR, om dat te zeggen?
Welnu ik heb een broodje met kaas ge- geten, daarna twee peren geschild, 11
wa ruim half f/. reed met h t verorbe- ren ,'a n de derde, voor Fri t s Idaar Wl\~
met die vertelling_ Ml\llr Louise cbreide wecr en de names zeiden dat het heel mooi wa~, Toen vertelde Frits, die ge- loof ik, me ncle dnt hy el'n groot tuk had uitgevoerd, dat hy 't ding in dat pak had ge,'onden ,'an den man die een "jaa 1 (!I'oog, 11 ik le!!de !\I\n de heeren uit, hoe d,)t in myn huis kwam, ~laal'
van d Griekin sprak ik niet, omdat Frit el' by was,en ook zeide ik niets '-Ull
de Kapelsteeg, Ieder vond dat ik heel goed had gehandeld. me van dien man af te helpen, traks zult ge zien dat Cl' ook andere dingen in dat pak waren van meer soli den aard. en daan'nn kom een en ander in dit boek, omdat de Kof- liveili/1.(J 11 t'an de HandebnaallJchap7JY er m e in verband staan, \rant ik leef voor myn vak,
Later vl'oeg my de uitgever of ik hier niet byvoegen wilde, wat Frits gereciteerd had, Ik wil 't wel doen, mits men wete dat ik my ni t ophoud met zuJke dingen. (4) AlJes leugens en gek- heid! Ik houd myn aanmerkingen te- rug, anders wordt myn bock to dik, Ik wil hier alleen by zeggen dat die vertelling zoo omstreeks 1843 in de buurt van Padllng gcs hreven is, en dat dit een inferieur merk is, De kofti.
bedoel ik,
Moeder, 'k ben wel" r van 't land Waar me 't leven weru ge cbonken, W:lar myn eerst tranen blonken,
Waar ik opwies aan uw band" , , Waar uw moedertrouw der ziel Van dCII knaap ba:lr zorgen wyddc, En bem Iieldryk stond ter-zyde,
En bem ophiel als by viel.", chynbaar scbeurde 't lot de bandelI
Die OIIS bonden, wreed van- 11""
'k la hier wel aan vreemde stranden Met myzell en God, alleen""
I'
l\IAX HA VELAAR, 17
Maar tocb, nloeder, wat me grielde, Wat me vreugd gal of verdriet, Moeder twyfel aan de liefde,
Aan bet bart uws zoons tocb niet!
't Is nog nauwlyks twee panr jaren Toen ik 't laatst op gindseben grond Zwygend aan den oever stond Om de toekomst in te staren, , __
Toen ik 't sehoone tot my riep Dat ik ,'an de toekomst wachtte, En bet beden stout ,'eracbtte,
En my paradyzen scbiep, , _ , Toen, door alle stoornis been Die zich opdeed voor mvn scbreên 't Hart zicb koen een uitweg bannde' En zicb droomend zalig waande __ " ' Maar die tyd, sinds 't laatst vaarwel, Hoe gezwind ons ,ook onttogen,
Onbevatbaar bliksemsnel, Als een schim voorbrgedogen",_
0, by liet in 't voorwaarts gaan Diepe, diepe sporl'/l staan! ' 'k Proefde vreugde en smart met-één, 'k Heb gedacbt en 'k heb gestreden 'k Heb gejuicbt en 'k beb gebeden '
't Is me als vlogpn eeuwen been 'k Heb naar le,'ensbeil gestreefd 'k Heb ge"onden en "erloren ' En, een kind nog kort te ,'o;en
Jaren in één uur doorleefd! ' Maar toch, moeder! wil 't gelooven,
By den Hemel die my ziet Moeder! wil ~et tocb geloo,' ~,
Neen, uw kJnd vergat u niet!
'k Minde een meisje, Ileel myn Ie" n checn my door die Iielde seboon 'k Zag in haar een eerekroon ' Als een eindloon van Olm stre;'en 1\1.'" door God ten doel gegeven, '
Zalig door den reinen schat Die Zyn zorg my toegewogen
Die Zyn gunst geschonken 'bad, Dankte ik met een traan in do oogen
Liefde was met godsdienst één" . _ ' En 't gemoed dat opgetogen, Dankend opsteeg tot d n Hoogen,
Dank te en bad voor haar alleen!
Zorgen baarde my die liefde Onrust kwelde my het ha~t, En ondragelyk was de smart Die my 't week gemoed doorgriefde
.'k Heb slecbts angst en leed gega'ard_
"aar 'k 't boogst genot verwacbtte En voor 't heil waarnaar ik tracht~
Was me gil en wee bewaard, _ " ' 'k \'ond genot in 't Iydend zwygen!
'k tond stand"astig hopend dnar, O~poed deed den pr)s m.'" stygen:
k Droeg en leed zoo graag \'oor baar!
MAX UA YEW,IR,
'k Telde ramp noch onspoedsslagen, Vreugde schiep ik in verdriet, Alles, alles wilde ik dragen", , Roofde 't lot my baar slecbts niet!
En dt\t beeld, my 't schoonste op aarde, Dat ik omdroeg in 't gemoed Als een onwaardeerbaar goed En zoo trouw in 't bart bewaa;Ue, , , , V7temd was 't eenmaal aan myn zinnen!
En al boudt die liefde stand Tot de laatste snik van 't leven
Ie in een beter vaderland Eind 'Iyk baar zal wederge,'en, , _ , 'k Had b'9c»Ine" baar te millnen!
Wat is min die eens begon, By de liefde mil het le,'en
't Kind door God in 't bart gedreven Toen het nog niet staam'len kon?
Toen bet aan de moederborst, Nauw den moederschoot onttogen,
't Eerste vocht vond voor den dorst, 't Eerste licht in moederoogen?
Neen, geen band die vaster bindt, Vaster barten houdt omsloten, Dan de band door God gesloten
'fusschen 't moederbart en 't kind!
En een hnrt, dat z6ó zicb bechtte Aan het scboon dat even blonk Dat me niets dan doornen scbo~k, En geen enkel bloempje "Iechtte, , _ ,
Zou dat zelfde hart de trouw Van bet moederbart vergeten?
En de liefde van de vrouw Die m~'n eerste kinderkreten
Opving in 't bezorgd gemoed? Die my, als ik weende, suste, Traantjes \"an de wangen kuste
Die my voedde met baar blo~? Moeder! wil het niet geloo"en,
By den hemel die /lIy ziet, loeder! wil bet niet ~ loo\"en,
Neen, uw kind "ergat u niet!
'k Ben hier "èr ~an wat het I ,'en Ginds ons zoets en scboons kan !leven,
En 't genot mn de eersle jeugd ': aak gcr~md en hooggeprezen, ' Kan wel hicr myn deel niet wezen:
't Eenzaam barte kent g 1\ neugd, Steil en doornig l.)n myn paden,
Onspoed drukt me hier t 'r-neer En de last m)" opgeladen '
I'flelt me, en doet bet hart lIle zeer, , ' , Laat bet slechts myn Iranen tuigen,
Als zoo menig moed'loos uur Me in den boezem der Natuur 't Hoofd zoo treurig neer doel, b:Ugen , , , .
Vaak, als my de moed ontzonk, Is de zucht me schier onh-Ioden:
18 MAX HAVELAAR.
"Vader! schenk me by de dooden,
"Wat bet leven my niet schonk!
"Vader! geef me aan gene 'yde
"Als de mond des doods my kust, Vader! geef me &.an gene zyde
" "Wat ik bier niet smaakte .. ' .RlUt!"
Maar, besten'end op myn lippen, Steeg de beê niet tot den Heer ....
'k Boog wel bel myn knieën neer, 'k Voelde wel een zucht me ontglippen.
Maar het was:
,,"Dg ..
id, 0 H tt:r!"Gul mll ee .. t myn moeder weer!"
VIERDE HOOFDSTUK.
Voor ik verder ga, moet ik u zeggen, dat de jonge Stern gekomen is. Het is een Il<'Irdig ventje. Hy schynt vlug en beo kwaam, maar ik geloof dat hy 8chwärml.
Marie is dertien ja.'"r. Zyn uitzet iEl heel netje.q. Ik heb hom I\cfin 't kopybook ge·
zet, om zich te oefenen in den holland·
schen styl. Ik ben benieuwd of er spoe·
dig orders van Ludwig Stern zullen ko·
men. Marie zal een paor pantoffels voor hpm borduren.... voor den jongen I'Itern, meen ik. Busselillck en Watpr·
man hebben aehter 't net gevi8oht.
Een flttsoenlyk makelaar onderkruipt niet, dat zeg ik!
Iykheid ge teld ben. Ik dt'ed Frita, die dat ding nll eenmaal "uitwendig wist"
zooals tern dit noemde, beloven dat hy 't nooit weer opZl'.ggen zou - .801.
thans niet voor hv lid van DoclMna wezen zal, omdat dill\r geen jonge meis·
jes komen, - en toen borg ik het in myn lessenaar, h t vers. meen ik .. 111081'
ik moest weten of er lUet meer m dat pak wns, dat aanstoot geven kon. Daar ging ik aan 't zoeken en bladeren. Alles lezen kon ik niet, want ik vond er talen in, die ik niet verstond, moor zie. daar viel myn oog op een bundel. ., Verslag over de /conic~dtuur in de residentie ],f e·
nado."
De dag na dat kransj by de Rose·
meyer. die in suiker d()('n, riep ik Frit.~, Ml'n hart sprong op, omdat ik make·
en gell\stte hem my dat pak \'an jaal. laar in koffi ben - Lauriergrac1û N° 37 man te brengen. Ge Dloet weten, lezer, - en Al enado is een goed merk. Dus die dat ik in myn gezin zc I' stipt ben op Sjaalman, diE' zulke onzedell'ke verzen godsdienot en zedell'kheid. Welnu, den maakte, had ook in koffi g werkt. Ik
\'origen av"nd, juist toen ik ml'n eersten zag nu 't pak mot een h~el o~d~r oog peel' geschild had, las ik op het ~plaat aan en vond er !'ltukken ID, die Ik wel van een der mei~jes, dat cr i ts in het niet alle begreep, maar die werkell'k
""rs voorkwam, dot niet pluis was. kennis van zaken aantoond n. Er waren Ik had niet naar 't ding gelui~terd, manr staten, opgaven, berekeningen van cy·
ik had bemerkt dot Betsv hRar brood fers, waaman geen rl'm te bokennen v rkruimelde, en dat wa; ml' ~enoe!!. was, en al.les ~vns met zulk ee~ zorg en ûe zult inzien. lezl'r, met icmund te doen nauwk urlgheld bewE'rkt, dat Ik, rond·
te h bl)('n, dio weet wnt cl' in dl' wereld lui~ gezegd - want ik houd \'8n de wao~.
omgaat. Il,; liet me dus door Frits dat h~ld - op het d nkbecld kw~m dat ~Ie {ronie ~tuk '/an d n lant~ten 8vend voor Joalman, al de d rde klerk eens Il1t·
leggen, en ik ,·ond hel'I spoedig d~n re·
I
viel - wa~ g . beuren kan, (laar hy ?ud g I die BetRY's broodje verknnmeld en stuntelig wordt - heel /!;oed diens had. Er wordt door gesproken van een plaats zou ku.nnen in~pmen. ~~t spreekt kind dat daar aan de borst \'(\11 d moe· van zelf dat Ik eerst IDforml1tlen nemen der ligt - dit kan el' d6ór - mam': I zou naar eerlykheid, geloof en fat oen, dat ter·nauwernood aan dpn moeder· want ik neem niemand op 't kantoor, iyken Rehoot onttog n is," zie, dit vond I vóór ik. da,or van z ker hen. Dit i~ een ik niet p;oed - om daarover te S7Jreken, vast prmClpe van me. Oy heb~ het ge·me n ik - en myn vrouw ook niet. l1.Îen uit myn brief ORn Ludwlg Stern.
Marie is dertien jaar. Van kool of ooie.\ . .
tl(lar8 wordt bl' ons aan huis niet gespr?: . Ik ~,'ilde voor Frlt OIet w te.n dat ken. ook niet van Volewyk, maar zoo 11k eemg belang begon te stellen 10 den de zaken by den naam te noemen, vind inhoud van d~t pak, en stu~Jrde hem ik onbehoorlyk, omdat ik zoo op zede· daarom weg. t Werd my mderdaad
l'tlAX HAVELAAR. 19
duizelig, toen ik zoo den eenen bundel vóór, den anderen na, opnam, cu de op·
schriften las. Het is'waar. er waren veel verzen onder, maar ik vond veel nut.
tigs ook, en ik stond verbaasd over de verscheidenheid der behandelde voor·
werpen. Ik erken - want ik houd van de waarheid - dat ik, die altyd in koffi gedaan heb, niet in staat ben de waarde van alles te beoordeelen. maar, ook zonder deze beoordeeling, de Iyst der opschriften alleen was kurieus.
Danr ik u de geschiedenis van den Griek yerteld heb, weet ge reed.~ dat ik in myn Jeugd eenigszins ben gelatinizeerd ge.
worden, en hoezeer ik my in korrespon.
dentie onthoud van alle eitaten, - wat op een makelaars· kantoor ook niet te·
pas komen zou - daeht ik echter by het zien van dat alles: multa. 1Wn mmo tum. Of: de omnibl18 aliquid, de toto ni.
hil.
Maar dit was eigenlyk meer uit een soort van wrevel, en uit zekeren aan.
drang om de geleerdheid die voor mv lag, in 't latyn aan te spreken, don wêl omdat ik 't PI' cips meende. 'Vant, waar ik 't ee!l of ander stuk wat langer inzag, moest Ik erkennen dat de schrl'ver me toe cheen wel op de hoogte van zyn tall;k.te. ~an, en zelfs dat hy een groote soliditeIt JO zyn redeneeringen aan den dag legde.
Ik vond daar verhandeling n en op.
stellen:
Over hel Sa n s k rit, a.lll moeder der germaa.nsche taaltakken.
Over de strafbepalingen 071 kinder.
moord.
Over den oor8prong van den ad l.
Ove~ hel ~erschil tltJJschen de begrippen ..
On e I n d I ge t y d en E eu wig.
hei d.
Over de kan8rekening.
Over ket boek mn Job. (Ik vond nog iets over Job, maar dat waren verz n.) Over proteïne in de athmo pherische lucht.
Over de staatkunde van Ru lalld.
Over de klinkletters.
Over cellulaire gevangenissen.
Over de oude telling omtrent het ..
horror va.cui.
Over de weil chelyklteid der afschaf-
fill(J t'an 8trafbepalil1{Jen, op la ter.
rcr de oor.aa k I:an den o]>stcmd der
Nederlander8 tegen Spanje, ni e t liggen·
de in de begeerte naar godsdienstige en 8kuUlcundige vryheid.
Over kel perpetuum mobile, de cirkelkwadratuur en den wortel van wortellooze getallen,
Over de zwaarte van het lichJ.
Over den achteruitgang der beschaving 8edert hel ont8taan des chri8tendcnn8. (Hé 1)
Over de !I landsche ],1 ythologie.
Over den E m i I e van Rou 8 s eau.
Over de Cil-iele rechtsvordering in za.
ken t'Un koophandel.
Over Sir i u s als middelpunt van een zonnestel8el.
Over inkomende rechten al8 ondoeltref.
fend, onkiesch, onrechtvaardi{J en onze.
delyk. (Daarvan heb ik nooit gehoord).
Over venen als oudste taal. (Dat ge.
loof ik niet).
Over witte mieren.
Over hel rmtuurlyke van • cTwoi Inrich.
tingen.
Over de prOBtitutie in het huwelyk. (Dit is een schand Irk stuk.)
Over hydraul,sche onderwerpen in ver.
band mel de r.l/stcultuur.
Over het 8chynbaar overwicht der wes.
tersche beschaving.
Over kadaster, registratie en zegel.
Ol'er kinderboekjes, labels en 8prook.
jes. (Dit stuk \\ i! ik wel eens I zen, om.
dot hy op waarheid aandringt.) Over bemiddeling in den handel. (Dit bevalt my volstrekt niet. Ik geloof dat hy d mak!'laars wil afschaffen. :\Iaar ik heb het toch ter·zyde gelegd, omdat er een·en·ander in voorkomt, dat ikge.
bruiken kan voor myn bock.) Over successierecht, een der beste beo la tinge1l.
Over de uitvinding der kuisheid. (Dit begryp ik niet.)
Over vel'1nenigvuldi{Jing. (D z titel klinkt heel eenvoudig. maak er staat veel in dit stuk, WMman ik VI eger niet g ducht heb.)
Ot· r een zeker soort t,'(m geest der Fran·
schen, een gevolg der armoecl van lIun taal. (Dit laat ik gelden. cestigheid en armoede.... hy kon het weten.) Over het verband tus8chen d rOll!ans van August Lafontainc en de tering. (Dit wil ik eens I'zcn. omdat er van dicn Lalontaine boeken op z Ider Iiggcn. :\Iaar hy zegt, dat do il1\'loed zich reecls openbaart by het hl'pcde ge I ('ht.
Myn groot vader la' niet.)
