n1AX HAVELAAR. fil
huis! Kom., .. een gla Madera? En bleck dat dit hem niet belette op 't ge-.. ,. ja, dit moet ik weten. Radhen laat van den Regent te lezen dat Ver-Djaksa I hooI' eens! brugge's antwoord hem niet aanstond.
HM-claar riep dit toen alle Hoofden nll veel buigengen zieh gere d Illaak-ten naar hun woningen terug te keeren Ook Verbrugge stond op het punt het erf te verlaten. doch keerde lIlet den Djaksu terug.
- Tine. ik wil mad ra drinken, en Verbrugg ook. Djaksa. laat hooren.
wat h IJt oe toch aan d n Kliu'fnt O\·CI·
myn kleinen jongen gezegd?
- JlinJ.ah Apong. (66) mynh er de adsistent-re. ident. ik bezag zyn hoofd, omdat mynheer ge 'PI' ken had.
- Wat drommel h dt zyn hoofd dam'mee te maken? Ik weet zelf niet me r wat ik gezegd heb.
- :-.rynheer. ik zeide lot den Kl,·u·on ...
Tine schoof by: r werd o\'er den klei, nen )[ax geRprok n.
KOlll. Verbrugge, laat on niet lastig wezen. zeide hy. En hy liet e n klerk van 't kantoor roepen. \Ve zullen dat mltllr uitbetalen .... die verantwoord ng zal w 1 goedgekClII'd worden.
Nadat de AdhifXllti vertrokken wa • zei Verb\'llgge. di veel hield ,·an de staatsblad n:
lUaRr. m'nllC'er Havclaar. dat lIlag ni t! De vel'antwoording van den kol-lekteur i nog altyd te • 'era.ng in onder-zoek .... als nu een. daaraan i ts ont-breekt?
- Dan I g ik 't by. zei Havelnar.
Vcrbrugge begreep maal' niet waaruit deze gr ote illsehikkelykheid \'001' den belnsting,controleur gel or n werd. J e klerk kwam weldra met enig geschr.vf terug. Havclaar teek nd • en zei dat men po d moest lllaken met de uitbe·
taling.
- :\lynbeer. ik zeide tot den Kliwon - Verbrugg • ik zal je zeggen waarom dat de 'ienjo (67) een kon i .kind was.
I
ik dit doe! D R gent h cft geen duitI
in hui ; zyn sehry\'er heeft het my ~eDat dE' d Tine goed: z.v vond het zegd. en bovendien.... dat bru IU
ook ! \Tagen ! D zank is duidelyk. H.lJzel!
. . heeft dat geld noodiu. en de kollekteur De A,dlnpattl •. bezag het hoofd wIn wil 't h'm \'oorschieten. Ik o\'ertreed den klem.c. ,en mderda>ld. o~~ .h~. ~ag
I
liever op eigen \'.el'flntwoordelykheicl op den k~um de dubbel haal \HI \E'I. een vorm. dan dat Ik een man \'un Z.Pl~e: naRr t byg 10 f op .JavlI. I stcmd rang en 7..)'Tl jaren in vel'l genheid laten IS een kroon te dra n.
I
~ou. Bovendien. V rb~'ugg .. cr wordt Daar d etikette ni t to liet een lil L bak grll\~'elyk IIlL~bnl\k gellu1!lkt plaat auntebieden aun den DjakBa ~a~ gezag. DIt lI\()('t Je weten. \\ E'et in tegenwo rdigheid vun den Regent, Je t?nam hy afscheid. en 111 n wa eenigen
tyd by,e n. zonder iets non te rocren VCl'brugge zweeg. H.v wi t hl't. (ti ) dat hetrekking had p dcn .diellst. ... 1 _ _ , , . " , . . , Muu,' op enmaal- n dus in stryd met ' . Ik \\~et h~t. gl~- H,~\~la,u ,\oort, de zoo uitermat. hofl'elyken volk~lIard. tk weet lt~t , ~s met 111 n!lCe! f.;lotenn ge-_ vro g d Rl'gent of 7.ekere gelden storven 111 Novemher . Welnu. den dag die de b lasting-kolleeteul' te goed had. ~a Z.IIn d~ hc .ft de re en~ ~~l.k opge-niet konden worden uitbetaald? loepen om N!I.'~ Sawahs te bc\I?lkcn ....
zonder b talillg! C hadt dit moet n w ten, VC'rbrugge. Widt j-'t
Dit ,,·ist Verbruggd niC't.
- Welneen. riep Verb\'llgge. mynheer de Adhi]Jaui wc t dat dil niet geschie-d 11 mag ,"oor zyn v I'IIlIt\\oording af-gcloopen is.
- Als kontroleur hadt je 't moet n m t ~Illx. ~laur I' I weten! ik wcC't het. ginCl Havelaar Havelaar p cId
62 MAX HAVELAAR.
voort. Dáár liggen de maandstaten van de distrikten - en hy toonde een pak geschryf dat hy ontvangen had in de vergadering - zie, ik heb niets geopend.
Daarin zyn, onder andere zaken, de opgave van op de hoofdplo.ats geleverde arbeiders tot heeredienst, Welnu, zyn die opgaven juist? .
_ Ik heb ze nog niet gezien ....
_ Ik ook niet! Maar toch vraag ik of ze juist zyn !
Vel'bruggezweeg.
- Ik zal 't je zeggen: ze waren valsch! Want er was driemaal meer volk opgeroepen om voor den Regent te werken dan de bepalingen op de hee·
rediensten toelaten, en dit durfde men natuurlyk in de staten niet opgeven. Is 't waar. wat ik zeg?
Verbrugge zweeg.
- Ook de Staten die ik vandaag ont·
ving, zyn valsch, ging Havelaar voort.
De Regent is arm. De Regenten van Ban·
doeng en Tjiandjoer (69) l.yn leden van 't geslacht waarvan hy 't hoofd is. Die laatste heeft slechts rang van TOlnmon·
gO'Tl{J, onze Regent is AdhipaUi, en toch aten zyn inkomsten. omdat Leba.Tc niet geschiltt is voor kom en hem dus geen emolumenten opbrengt, niet toe in praal en luister te wedyveren met een eenvoudige DhefTUJng in de Preanger, die den stygbeugel houden zou als zyn neven te po.ard stygen. Is dit niet waar 1
- Ja, dat is zoo.
- Hy heeft nieta dan zyn trakte·
wyls gebeurt. nemen zy in zylt 7IOOm
de bevolking af, wat hun aanstaAt.
Is dit zoo f - Ja, dat is zoo.
- Ik ben dus goed onden'icht, doch dat\rover nader. De Regent, die in ja.
ren klimmende den dood vreest, wordt beheerscht door de zucht zich verdien·
stelyk te maken door giften aan geeste·
lyken. Hy geeft veel geld uit voor reis·
kosten voor pelgrims naar Mekka, die hem allerlei vodden van relieken, talis·
mans en djimat8 terugbrengen. Is 't niet zoo?
- Ja, dat is waar.
- Welnu, door dit alles is hy zoo arm.
De Dhemang van Parang.Koedjang is zyn schoonzoon. Waar de Regent zelf uit schaamte voor zyn rang niet durft, te nemen, is het die DllefTUJng - maar hy is 't niet alléén - die aan den Ad·
hipaUi zyn hof maakt door tafpersen van geld en goed aan de arme bevolking, en door de lieden wegtehalen van hun eigen rystvelden om ze heen te dryven naor de sawah8 van den Regent. En deze. . .. zie, ik wil gelooven dat hy gaarne anders wil. maar de nood dwingt hem gebruik te maken van zulke middelen, Is dit alles niet waar, Verbrugge 1
- Ja, 't is waar, zei Verbrugge, die hoe langer hoe meer begon in te zien dat Havelaars blik scherp was.
- Ik wist, vervolgde deze, dat hy geen geld in huis had, toen hy zoo-even over de afrekening met. den onder·
kollekteur begon te spreken, Ge hebt heden morgen gehoord, dat het myn voornemen is, myn plicht te doen. On·
recht duld ik niet, by God, dat duld ik niet!
ment, en hierop is een korting ter afbe taling van een voorschot dat de Re·
geering hem gcgeven heeft, toen hy , , . ,
weet je 't? En hy sprong op, en er was in zyn
_ Ja, ik weet het. toon geheel iets anders dan den vori·
_ Toen hy een nieuwe medsiid wilde gen dag by zyn olficieelen eed.
laten bouwen, waartoe veel geld noo· . "
dig was. Bovendien, veel leden zyner - ~Iaar, gmg hy voo~t, Ik Wil, myn familie .... weet ie't ?
I
pljcht doen met zachtheid, Ik wil n.let _ Ja, dat weet ik. te nauwkeurig weten wat er ge c~led _ Veel leden van zyn familie - die iB. Doch wat van heden af gescbledt, eigenlyk niet in 't LebaTc8che thuis beo is t~r myner verantwoOl'ding" daarvoor hoort, en daarom ook by 't volk niet zal ,k zorg drag~n ! Ik hoop bier lan~ te gezien is - scharen zich als een plun. blyven. Weet Ie wel, Verbruggc, dat der bende om hem heen en persen hem onze roeping heerlyk schoon is 1 Maar geld af. Is dit waar? ' weet je oo~ ,,:el dat ik alles wat ik je _ 't Is de waarheid, zei Ver brugge. zoo·even zel,lllgenlyk van u had !Doeten _ En als zyn kas ledig is, wat dik· hooren! Ik ken u even goed a.ls Ik wee'1\IAX HA VELAAR. 63
doen! M'nheer Slotering was een beo kwaam en eerlyk man: hy wist wat er omging, hy keurde het af en verzette er zich tegen.... ziehier!
wie er garem g14p maken aan de zuid.
kust. (71) Je bent een braaf mensch ...•
Maar waarom heb je my niet gezegd dat hier zooveel verkeerds was? Ge.
durende twee maanden ben je waarne.
mend adsistent.resident geweest, en Havelaar nam uit een portefeuille bovendien reeds lang hier als kontro. twee vellen papier, en deze aan Verbrug.
leur ... , je moet het dus weten, niet ge toonende vroeg hy:
waar? '
~ M'nheer . Havelaar, ik heb nooit
I -
Wiens hand is djt?gediend onder Iemand als u. Ge hebt iets - Dit is de hand van m'nheer lote.
byzonders, neem. het me niet kwalyk ring.
, -: Volstrekt met! Ik weet wel dat. - Juist! Welnu, dit zyn kladnotass ik met be~ zooals alle menschen, maar bevattende blykbaar onderwerpen:
wat doet dit tot de ~aak ? , waannede hy met den resident spreken -: Dat doet er dit too, dat u Iemand wilde. Daar lees ik .. , , zie: 10 Over den
~grlppen e~ denkbeelden meedeelt, rystbouw. 2° Over de woningen der dm'ps.
die vroeger Dl,et, beston.den. hoofden. 3° Over det innell der landren.
- Neen, die mgeslUimerd waren door ten. em. Daarachter staan twee uit.
den v~rvl?Ckten 8Ie~~r die zyn styl roepteekens. Wat bedoelde m'nheer zoekt m ",k ~eb de eer en de rust van Slotering daarmee ?
Zyn geweten ~ .. foe hooge tevredenhcid - Hoe kan ik dat weten? riep Ver.
van d~ Rege~'1I{J. Neen, Ve~brugge, brugge.
laster lezelf met ! J~ Jx:hocft DIets van - Ik wel! Dit beduidt dat er veel my te leeren, ~eb Ik )e bJ.'.voor,beeld meer landrenten worden opgebracht, heden morgen m de Sebah Jets mcuws dan er in 's lands kas vloeien, Doch ik verteld? " zal je dan iets toonen dat wy beiden - Neen, meuws met, maar 11 sprak
I
weten, omdat het in letters en niet in anders dan de anderen ... , teekens geschreven i , Ziehier:- .Ja, dat komt .... omdat myn op.
voedm.g wat verwaarloosd ,is, ik spreek 120 Over het mi8{;ruik dat door de re.
te·hoOI cn te.gr~8. ~laar Ie zoudt me genten en mindere hooIden van de bevol.
zeggen wlI;&fom Ie tot.nog·toe zoo beo king wordt gemaakt; (Over het houden l.nn
!'list hebt 1D alles wat er verkeerds was verschillende woningen ten.k08te der beo
ID Lebak. I volki1I{J, enz.)
- Ik heb nog nooit zoo dcn indruk
gehad va~ een initicUiel. Bovendien, Is dit duidelyk ? Ge ziet dat de heer dat aUes IS altyd zoo geweest in deze Slo tering wel iemand WII8, die een ini.
streken. " tiatiel wist te nemen. Je hadt je dus by - Ja, Ja, dat weet Ik wel! leder kan hem kunnen aansluiten. Luister verder: geen profeet of apostel \\'ezen, . .. hm,
't hout ZOII duur worden van kruisigen! ,,150 Dat. vele personen van de lalltilim Uaar je wilt me toch wel helpen alles en bedienden der inlandsche hoofden op
~.rec~t te brengen 1 Je wilt toch wel de uilbetalingstaten voorkomen. die iJl. Ie plICht doen? derdaad geen deel nemen in de kultuur , - Zeker!. Vooral by u. Maar niet
I
zoodat de voordeelen ltiervan hun te~leder zou dit zoo streng vorderen of deel vallen, ten préjudice nJ1! de werke.
zelfs ~oed. opvatten! ,en dan, komt men lyke deelhol/der8. Ook worden :y gesteld z~ licht m de pozltle \'an Iemand die in het onrecht1lUltig bezit van sawah.
wmdmolens bestrydt. velden, terwyl die alleen toekomen aan - ~een! Dan zeggen zy die 't on· die aandeel hebben in de kl/UI/ur."
Hier heb ik een andere nota: wel in potlood. Zie eens ook dààrop staat iets zeer duidelyks:
recht hefhebben omdat ze daarvan Ie.
ven, dat er geen onrecht was, om 't ver-maak te hebben u en my uittemaken voor Don Quichotten, en te.gelyker.
:red
hun windmolens draaiende te hou.en. Doch, Verbrugge, je hadt niet op "De verloop van volk te Para/I{J.
my hoeven te wachten om je plicht te Koedjang is alleen toe te 8chryren aan.
64
l\IAX HA VEJ.,.-\AR.
. d d
I
wien ook maal' als 't moel, een Hoofd.hel VERREOAÁ~m misbrtt.i./.:. at tV?! e zoo oed'als een ander. Doch van aan-beto/ki1L{l wordt gemaakt. klag~n is nu hier, goddank. nog geen
\\'ut zeg je duarvulI? Ziet c \\' '.1, spraak! Morgen ga ik den Regent beo dat ik niet zoo excentriek ben als t zoeken. Ik zal 't hem. verkeerde ~an on-schynt wanneer ik werk maak van recht w ttige gezagsoefenmg onder t. <?og Zie je n'u dat anderen ditdcdclI ? (72) brengen, vooral waar 't om d~ bezlttl!~g _ En wat volgde daarop? van arme m nBchen te doen IS. ~Iaar 111
_ Dan werd d Regent g roepen afwachting dat alles t -recht Iw.mt, zal er \\' rd geabolLcheerd....
I
ik hem in zyn 11 t lige omstandigheden - Juist! En verder? . helpen zooveel ik. kan. Je begrypt nu _ De Regent ontkende gewoonlyk I immers waarom Ik dat geld aan d~n 11 s Dan moe ten el' getuigen komen kollecteur heb lat n uitbetalen, niet~
.. ."nier'nanddllrfdet gend nRcgentgeI
waar 1 Ook ben ik van voornem n aan etui en .... och, ll1'nhecr Havelaar, de Regceering te verzoeken, d n Reg~nt 1e zaken zvn zoo moei Iyk! zyn voor 'chot kwyt .te schelden. (/4). En u. Verbrugge, st 11k voor,
g~zamen-D lez r zal; \'óór hy myn b~k heeft Iyk tipt onzen plicht te doen. ~oolang uitgelezen: even. goed nIs \ e~~rugge 't kan met znehtheid, maar als ~ moet.
weten waarom dIe zaken 7.00
h:
zonder zonder VI' es! Je bent een eerlyk man, moeielvk waren. dit weet ik, maal' je bent bescluoomd.. . • I Ze voortaan flink uit waat· 't op staR.t, -~lynheer lolel'lng had r \ce dg'enne que pol/Tra! Werp die halfhCld ergcrnis over. vervolgde d' kontroleur, ~a~'e beste kerel. ... en nu, blyf by hy schreef ~('hcrpe brievcn uan dt' Ho f- ons J eten: we hebben hollandsch.e den. . . . I.t bloemkool in blik .... maal' alles ~
-.Ik heb ze gelezen. . .. hed n naeu , e [}"oudl'g want ik moot heel
ZUl--3) z e e r , h .
zei Ha\"claar. {I . Z n ik b n erg ten ae ter m
• - En ik heb dikwyl~ hool:en zeg~en, n~~d;lkc'~;' (de reis naar Europn.
dat h~·. als er geen v.erand IIllg k",n:m, ~'eet'e) Kom, Max ... sakkerloot en als de re!'ident met doortda
Ite(te~~
J'ong!n, wat word je zwaar!r eh tstreeks zou wenden t t n ou
verneur.(;enernal. Dit h eft hy ~ok E t~!IIX te.paard op zyn sehoudcr
aan de Ho fd n zelf gezegd op n n. me . ~I d door Vcrbrugge, de
laatstt'n Sebah dien hy h ,ft voor- tb~adeh~~I!..eyvi!1g waal' Tine hen wachlte mil n", . , l' h
r
oal Ha gezeten. I Ih b aan den gedekten (Ise (Ie, zo < d' ..- Daaraan z u hy zeer ,'cneer( . - velaar gezegd had. \\'("1 teer cenvou. Ig ben gedaan. De resident '\lIS zyn
~h ~
was! Duclari, di aan Verbruggek~,.am
dien hy in geen 'evlII mocht VOOI by? nagen of hy a I dan niet dncht thUIS t
gaan. En \\'aar?D1 zou hy dat ook . , ,'oor 't middngmaal. werd meege·
Het i' loch met t veronderst U n, zyn . d t fel n wanneer de lezor dat dc re ident
"'111
Bantam om eht en noodll g
d .aan· a
wat afwis !ing in myn
< dkeuren '/ ge te IS op ' I end
willekeur zou goe , '~laar men
I
vertelling, wordt hy naa.r .t vo g - Coedkeuren .... n en . . h fd tuk verwezen waann Ik m cd el klaagt niet gaal'lle by de R geerlllg ~~ s. , 0 al g;~pl:oke{\ werd by diteen 'hoofd aan. . \\ a el zo
_ lk klalv' niet "aarne Iemand aan, maal.
i\ B C .. E l\ 1J
~H 0 0 F U ti TUl\: .
Ik af er ve I vo 1', DI t juistheid ~c weten. lezer, hoc lang ik nu e TI held lil
in de lucht zou kunnen laten zw ven, '001' ge b\" d be chryving ,·an een
~a · te~1
'm\'l1 bo k moed 10 uit d ha~d ;oudt leggen, zond r te wachten.. . h I zuil' e n lucht·
AI Ik lil Illyn vcr na, . ' \ ht' s rong noodig had, z u ik voorz e Ig-h~iclshah'e nog altyd een ecrllte \'cr·
dieping kiez n all! uitgangspunt van n kasteel waarvan baar sprong, n . W eohter voor-weinig te zeggen viel. ee
1\1AX HAVE LAAR. G5
loopig gerust: Havelaars huis had geen verdieping, en de helden van myn boek - goode hemel, die lieve trouwe an-8pruchlose 'rine, eene heldin! is nooit uit een ven ter gesprongen.
Neen, zeg ik, hy is er nog niet. Straks zal hy opspringen, in vervooring iets omhelzen, zyn vrouw misschien ....
Maar ge leest vorder. Het "mooie hoofdstuk" moet voorby wezen, dunkt me. Ge zyt in 't minst niet opgesprongen, hebt niet omhelsd ....
En al dunner wordt de bundel bladen onder uw rechter duim, en al schraler wordt myn hoop op die omhelzing ....
ja waarachtig, ik had zelfs staat go-maakt op een traan!
En ge hebt den roman uitgelezen tot
"waar ze elkander krygen" toe, en ge zegt - een andere vorm van w clspre-kendheid in den echtestaat - geeuwend:
Toen ik 't vorig hoofdstuk sloot met een !l!lnwyzing op wat afwisseling in het volgende, was dit igenlyk meer een oratorische kunstgreep, en om een slot te maken dat goed "knipte,"
dan \\'('1 omdat ik inderdaad meende, dat het volgend hoofdstuk alleen "ter afwi eling" waarde hebben zou. Een sehry"er is ydel als .... een man. preek kW3.nd van zyn moeder of van de kleur zyner haren, zeg dat hy een am ster-dnm eh accent heoft - wat nooit een Amsterdammer toestemt - wellicht vergeeft hy u cLie dingen. Maar .... roer
nooit aan dl' buitenzy van 't kl inste - Zóó .... z6ó!
onderdeel eener byzaak van iots dat er
I ....
hm! Och, ze lag nRa t zyn ge ehryf. . .. want dM tegenwoordig!vergeeft hy uIliet! Als g dus myn bock niet scboon vindt, en ge mocht my ontmoeten, houd u dan alsof wy el-kander niet kenden.
't Is een boek dn t sehryven zoo vool
Maar weet ge dan niet, ondier, tyger, Europeanen, lezer, weet ge dan niet dat ge daar een uur hebt doorgebracht met byten op 1IIyn gee t als op een Neen, zelfs zulk een hoofdstuk "ter tandenstoker! met knagen en klauwen afwi eling" komt me door het ver· op vleeseh en been van uw geslacht!
grootgllVl myner lIehryvers-ydeIJleid, l\lenseheneter, daarin stak myn ziel, hoogst belangryk en zelfs onmisbaar voor myn ziel, die ge hebt vermaaid als eens en al ge het overs I gt, en daarna Iliet gegeten gras! 't Was fIIyn ha;t dat ge naar behooren ~mar.t ingenomen met ld.aar bebt opgeslikt als een versnape.
myn boek, zou Ik JlIet anrzelcn u dat rlllg! Want in dat boek had ik dat hart overslaan te \"e~wyten, als oorzaak dat en die ziel neergelegd, en c. r vielen zoo.
ge myn boe~ I.llet kondet ?e0or~eelen, veel trllnen op dut handschrift, en myn want dat ge JUIst het esaP.1lheele lIIet ge- bloed week weg uit d aren naarmate lezen haclt. Z66 zou ik - want ik ben ik voort chr cf, en ik gaf u dat alle, man en schryver - elk hoofdstuk voor en dat kocht ge voor weinige stuivers esaentieel houden, dat gy hadt ovel'- .... en ge zegt: h1ll!
geslltgcn met onvergecflyke lezers-licht.
zinnigheid. De lezer begrypt dat ik bier lIi(.t spreek van myn boek.
Ik verb eld me dat uw vrouw vraagt
"is el' nogal wat aan dat boek!" En Zoodat ik maar zeggen wil, om met ge zegt by\'Oorbeeld - Iwrribile audit" Abraham Blankullrt te SpI' ken ....
"is el' nogal wat aan dat boek!" En Zoodat ik maar zeggen wil, om met ge zegt by\'Oorbeeld - Iwrribile audit" Abraham Blankullrt te SpI' ken ....