sistent-residentie die gevormd was uit de pas tot rust gebrachte Battahlan-den - waren nog wel niet gezuiverd van atjineeschen invloed, - want waar dweepzucht eens wortel schiet, is 't uitroeien moeielyk - maar de Atjinee-zen zelf waren er toeh niet meer. Dit was evenwel den Gouverneur niet ge-noeg. Ry breidde zyn gezag tot aan de oostkust uit, en er werden nederland-Rche beambten en nederlandsche gar-nizoenen gezonden naar Bila en Per-tl:bie, welke poeten eehter - zool\ls je weet, Verbrugge - later wedel' ont-ruimd zyn.
kwamen van Ja1l{J di Pertoean, en wel op een oogenblik dat deze zelf van veel zwaarder vergrypen werd aange-klaagd, hetgeen hem misschien noopte zyn verdediging te zoeken in de fouten van den beschuldiger"" wat meel' ge-beurt. Hoe dit zy, de gezaghebber van Natal omhelsde de party van zyn schoon-vader tegen Ja1l{J di Pertoean. en dit te vuriger misschien omdat de kontrolellr zeer bevriend was met zekeren 80etam Salim, een Natalsch hoofd dat ook zeer op de batakschen chef gebeten wa , edert lang heerschte er een veete tu -Bchen de familien der beide hoofden. Er waren huwelyksvoorstellen afgesla-Toen er op umatra een Regeerings, gen, cr bestond yverzucht over in\'loed.
commissaris (lOS) aankwam, die deze trotsch aan den kant vlln Jang di Per, uitbreiding doelloos vond en ze hierom toean die van beter geboorte wa , en afkeurde, vooral ook wyl ze in stryd nog meel' andere oorzaken liepen ~a·
was met de wanhopige spaarzaamheid men om Nawl en Mandhélin? tegen waarop door 't moederland zoozeer elkander opgezet te houden.
W88 aangedrongen, beweerde de gene- Op,eenmaal verspreidde zich 't ge-raai Vandamme dat de uitbreiding geen rucht dat er in Mandhéli."n een komplot bezwarenden invloed behoefde te heb- was ontdekt, waarin Jang ''''' di Perb,ean ben op de begrooting, want dat de nieu- zou betrokken wezen, en dat ten ,doel we garnizoenen gevormd waren uit had de heilige vaan d s opstand~ uit tl'oepen waarvoor toch reeds gelden te teken en alle Europeanen te \'er-waren toegestaan, zoodat hy een zeer
I
rd D t td kki h' groote landstreek onder nederlandsch moo en, ~ eel e on e" ng ler-bestuur had gebra ht, zonder dat hier- van had te ~atal plaats !!ehad, wat I~auit geldelyke uitgaven waren voortge- tuurlyk was .. d,aar men lil de nabd
lg-"Ioeid. En wat voorts het gedeeltelyk gende pro\'lncle altyd, beter ,'an de tbl t d I t stand van zaken ondemcht wordt dan
on 00 en van an er p aa sen aan, d '
ging, voornnmelyk in 't l\landhéling-
~~is ed:~at~T:~f, v~~;y~~~el:t~~k:e~
sche, meende hy genocg te kunnen re- Hoofd zich laten weerhouden van kenen op de trouwen de Ilanhankelyk- d b ' h bek I heid van Ja1l{J di Pertoean, 't voor, e op;cn ~rtng eener un. 'em e OJll-naamste hoofd in de Battahlanden, st~ndigheld, de vrat; emgermate o,'er-h' , be t ' (109) wlllnen zoodra ze ZICh op een grondge-om lerm geen zwaar e ZIen, bied bevinden wllar dat ho fd geen
in-:lIet weerzin gaf d Regceringskom, miSl!8ris toe, ,en wel op d herhaalde be, tuigingen van den generaal dat hy per-800nlyk zich tot borg stelde ,'oor Ja'nfJ di PertoeU1~' 8 trouw.
Nu was de kontrol UI' di voor my de afdeeling Natol bestuurde. de schoonzoon van den ad~istent,\'esi,
dent in de Bnttahlnnden. welke umbte-nRar met Ja,ng di Pe,.toea,n in onmin
leefde, Later heb ik veel hOOl'Cn spreken
\'Un klachten die tegen dien adsistent-residcnt waren ingebracht, d ch men moest voorzichtig wezen met het ge, 10 fslaan aun deze beschuldigingen, omdat ze groot nd els uit den mond
vloed heeft,
Dit i dan ook de reden, \'erbruu e, waarom ik geen vreemdeling ben in de zaken ,'an Lebak. en dat ik redl.'l\'k ,'cel wi t van wat hier omgaat. "oor ik dacht hiel' ooit t zuil n geplaaLt worden, Ik wa in 18-1-6 in 't I\rawa-ng cl! . en heb veel rondgedwaald in de Preallger wnar ik reeds in 1 40 Lebak clie uitge\\('ke.
nen ontmoette. ok ben ik bckend met sommige eigenoren \'an partikuliNe landen in 't Buitenz rgsehe ('n in de Bntaviasehe OIumeland n. en ik \\'eet hoe ,'un ouds,her (ti Inndhceren
,'('1'-heugel zyn 0\'('1' den slechten toestnnd dezer :\fdeeling. omdat dit hun bnt!, erven bevolkt. (110)
96 MAX HAVELAAR.
Zoo zou dan te Natal de samenzwe.j nomen dat hy Wil was niet alleen, maar ring ontdekt wezen, die - alB ze be- dat de generaal, wiens rytuig hem by staan heeft, wat ik niet weet, - Jang 't aan wal stappen opwachtte, bet di l'ertoean deed kennen als verrader.
I
zich tot een eer rekenen zou hem by Volgens door den kontroleur van Natal zich aan huis te ontvangen en te her-afgenon1l'n verklaringen en getuigen, bergen. Zeker is nooit een van hoog-zou hy gezamenlyk met zyll broeder ven·aad beschuldigde aangenamer vel'-Soetafn Adam de bataksohe Hoofden rast geworden. Kort hierop werd de hebben doen verzamelen in een heilig adsistent·resident van .iJImulhéling in bosch, waar zy zouden gezworen heb- zyn betrekking geschorst wegens allcr·ben niet te rusten voor 't gezag der lei vergrypcn die ik hier niet beoordecl.
"christ('nhonden" in Jlandhéling ver· Jang di Pertoean echter, na op Pculan{J nietigd was. Het spreekt vanzelf, dat hy eenigen tyd ten·huize van den gcneraal hiertoe een ingeving vau den hemel had te hebben vertoefd, en na door dezen ontvangen. Ge weet dat dit by zulke met de meeste ondcrscheiding te zyn gel genheden nooit uitblyft. (111) behandcld. keerde over Natal nnar
Of nu inderdaad dit voornemen by Jang di Pertoean bestaan heeft, kan ik niet yerzekeren. Ik heb do verklaring der getuigen gelezen, doch ge zult ter·
stond inzien waarom daaraan niet on-voorwanrdelyk ~eloof mag worden ge-slagen. Zeker is t dat de man, wat zyn islamsche dweepzucht Mngaat. wel tot zoo· iets in·staat kan geweest zyn.
Hy was, met de bataksehe bevolking, eerst kOt·t te voren door de Padrie8 overgehaald tot het ware geloof, en nieuw· bekeerden zyn gewoonlyk fana-tiek. (112)
Het gevolg van die ware of vermeende ontdekking was dat Jang di Pertoeandoor den adsistent-resident van Ma,ndhéling werd gevangen genomen en naar N atal gezonden. Hier sloot de kontroleur hem yoorloopig in 't fort op, en liet hy hem met de eerste geschikte scheepsgele-genheid gevankelyk naar Pada1VJ ver-voeren. Het spreekt vanzelf dat men den Gom·emeur al de stukken aanbood, waarin de zoo bezwarende getuigeniBSen waren opgenomen en die de strengheid van de genomen maatregelen moest wettigen. Onze Jang di Pertoean waa dus van Mandhéli1lg vertrokken als een gevangene. Te Natal was hy gevan-gen. Aan boord van 't oorlogsschip, dat hem overvoerde, was hy ook nat uur-Iyk een gevangene. Hy verwachtte dus - schuldig of niet, dit doet niets tot de zaak, daar hy in wettigen vorm en door bevoegde autoriteit was beschul-digd van hoogverraad - ook te Padang als een gevangene te zullen aankomen.
Wél moet hy dus zeer verwonderd heb-ben gestaan, by de ontscheping te
ver-Mandhéling terug, niet met het zelfge-voel van den onschuldig. verklaarde, maar met den trotsch van iemand die zoo hoog staat dat hy geen verklaring van onschuld noodig heeft. Immers, onderzocht was de zaak niet! Aanne-mende dat men de tegen hem ingebraci.l-te beschuldiging voor valsch hield, dan had reeds dit vermoeden een on-derzoek vereischt, ten einde de valsche getuigen te straffon en vooral hen die blyken zouden zoodanige valsheid te hebben uitgelokt. Het schynt dat de generaal zyn redenen had dit onderzoek niet te doen plaats hebben. De tegen Ja1VJ di Pertoean ingebrachte beschul-diging werd beschouwd als nol. avenu, en ik houd voor zeker dat de daarop doelende stukken nooit onder de oogen der Regeering te Batavia gebracht zyn.
Kort na Jang di Pertoean'B terug-keer kwam ik te Natal aan om 't be-stuur van die afdeeling overtenemen.
Myn voorganger verhaalde me natuur-Iyk wat er kort geleden in 't Mandhé-lingsche was voorgevallen, en gaf me de noodige inlichtingen over do staat-kundige verhouding tussch'.ln die land-streek en myn Afdeeling. Het was hem niet euvel te duiden dat hy zich zeer be-klaagde over de zyns inziens onrecht-vaardige behandeling die zyn schoon-vader ten·deel viel, en over de onbe-grypelyke bescherming die Jang di Pertoean van den generaal bleek te ge-genieten. Noch hy noch ik wisten op dAt oogenblik dat de opzending van Jang di Pertoean naar Batavia, een slag in 't gelaat van dien generaal zou geweest zyn, en dat deze - pel't!OOnlyk voor de trouw van dat hoofd hebbende
l\1AX HA VELAAR. 97
inge taan - gegronde redenen had, wat het ook kosten mocht, hem te vrywaren tegen een beschuldiging van 'hoogverraad. Dit WIlS voor den generaal
·des te belangryker, omdat inmiddels de zoo·even bedoelde Regeerings.commissa.
'ris zelf Gouverneur·Generaal WilS gewor.
-den, en hem dus hoogstwaar:<chYlllyk uit zyn gouvernement zou hebben terugge-roepen, nit verstoordheid over 't onge·
grond vel·trouwen op Jang di Pertoean, en over de hierop steunende hoofdigheid waarmee de generaal zich tegen 't ontruimen van de Oostkust verzet had.
"Doch, zeide myn voorgan~er, wat ook de genemal moge bewegtm al de beschuldigingen tegen myn schoonvader vootstoots aantenemen. en de veel zwaarder grieven tegen JatlJj di Pertoean niet eens een onderzoek waardig te keu.
ren, de zaak is niet uit! En als men te Padang, zooals ik gis, de afgelegde ge·
tuigenissen vernietigd heeft, ziehier iets anders dat niet vernietigd worden kan."
Hy toonde my een vonnis van den Rappat·raad te Natal (113) waarvan hy voorzitter was, houdend : v e r-oor d e e I i n g van z e k ere n Si Patnaga tot des tra f van g e e·
s e I i n gen bra n d mer k, en -ik meen - t win tig j a r i gen d wan g a. r bei d, weg e n s p o . ging tot moord op den Toe·
ankoe van Natal.
"Lees een het proces· verbaal van de terechtzitting, zej myn voorganger, en beoordeel dan of myn schoonvader niet zal gelooft! worden te Batat,;a, als hy daar Jang di Pertoean, aanklaagt van hoogverraad!
koe zou ge· vaar worden, die zich dan ook weldra, omgeven van eenige ver.
wanten en bedienden, vertoonde. Pama.
ga was met zyn Sewah op den Toeankoe loegegaan, doch had door onbekende oorzaken zyn moorddadig opzet niet kunnen volvoeren. De Toeankoe was verschrikt uit het venster gesprongen, en Pm1U1,ga nam de vlucht. Hy verschool zich in 't bosch, en werd eenige dagen later door de natalsche politie opgevat.
"Aan den beschuldigde gevraagd:
wat hem tot dezen aaMlag en den toor.
genomen moord op Soetan Salim en den kontroleur van Natal ltad bewogen 1"
antwoordde hy: "d a a I' toe te z y n
omgekocht door Soetan
A dam, u i t n a a m van die n s broeder Jang di Pertoean va n M a.n d h él ing."
"Is dit duidelyk of niet ?" vroeg myn voorganger. Het vonnis is na fiat exe·
kutie van de resident, ten·uitvoer ge.
legd wat de gee8Cling en 't brandmerk aangaat, en i Pa1naga is op weg naar Padang om vandaar als kettingganger naar Java te worden gezonden. Gelyk met hem komen de proeesstukken van de zaak te Batavia, en dan kan men dààr zien wie de man is, op wiens aanklacht m yn schoonvader gesuspendeerd werd!
Dat vonnis kan den I/. neraal niet ver.
nietigen, al wilde hy !"
Ik :nam het bestuur der Natalsche nfcleeling over, en myn voorganger ver.
trok. Na eenigen tyd ontTing ik bericht dat d generaal met ecn oorlog chip in de noord komen, en ook Natal beo zoeken zou. Hy stapte Dlet veel gevolg
te~.mynen huize af, en verlangde oogen.
bbkkelyk de oorspronkelyke proces.
stukken te zien van: "den armen man dien men zoo vreeselyk mishandeld had.
Ik las de stukken. Volgens verklarin-gen van getuigen en "bekenteni" van
den beklaagde" was i Patnaga omge· "Zyzelf hadden een geeseling en brand.
kocht om te Natal den Toeankoe, diens merk verdiend!" voegd hy r by.
pleegvader Soetam alim en den gezag.
I
hebbenden kontroleur te vermoorden. Ik begr ep er niets van. Want de oor-Hy had zich, o~ dit opzet uit te voe· zaken van den stryd over Ja1lg di Per.
ren, naar de womng van den. Toea7lk~e to~n waren my toen nog onbekend, begeven, en daar met .de bedIenden dIe en t kon dus niet in myn gedachten op.
op den trap der buttengalery zaten, komen, evenmin dat myn voorganger een gesprek aangeknoopt over een willens cn wetens een onschuldige zou Sewah. (11.4) met het doel zyn tegen- veroordeeld hebben tot zoo zware straf, woordigheld te rekken tot.hy,den Toean· als dat de generaal een mi dadiger in
lIUX BAVJU..UR. 7
9 l\IAX HAVELAAR.
bescherming nemen ZOII tegen een r(wht- kendo Dat hy niEt op den Toeankoe van
\'aardig vonnis. Ik ontving den last, 11" atal was toegesprongen. Dat deze nid oelan alim en Toeankoe t doen ge· uit het venster g vlucht \\'as .... en zoo vaugen nemen. Daar de jonge Toean-I voort! Verder: dat het vonnis tegen koe by de bevolking zeer bemind WilS, den ongelukkigcn Si Pamagu was ge-en we slecht weinig garnizoen in 't slagen onder de pressie van den voor-fort hadden. verzocht ik den generaal zittcr - myn voorganger - en mn hem op \Tye voeten te mOllen 11It!'n, 't raadslid ,soetam alim, welke perso-hetgeen me werd toegestaan. Doeh voor nen d voorg wendo misdaad van i
oetan alim. den byzondercn vyand vnn Pamaga hadden verzonnen om nan den Jang di Pertoean, was g en genade, gesuspendeerden adsistent·rcsident van D bevolking wa in g'l'Oote spanning. Mandhéli7l.g een wapen ter zyner vel'-De NataU rs vermoedden dat de genc· d diging in de hand te st 'llen. en om raai zieh verlaagde tot een werktuig lucht te geven aan hun haat je 'ens
\'au mandhéling ehen haat en 't was in Jang di Pertoean.
die omstandigheden dnt ik van.tyd tot-tyd iet doen kon, dat hy "kordaat"
\'ond, vooral daar hy de weinige ma ht die er uit het fort kon gemist w rden, en het detllch ment mariniCl dat hy
\'an boord had mee 'ebracht, ni,t ann my afstond. ter bed'kking nis ik naar de plekken reed waal' IJlen samenschool-de. Ik heb by die gele<>enheid opgemel'kt dat de generaal Vundumme zeer goed zorgde \'001' Z)'l eigen veiligheid, en 't is diLàrom dat ik zyn roem van dapper.
heid niet onderschrY\'en mag \'001' ik r mccr v!ln gezien heb, of iets anders.
Hy vormde in groote O\WhUURt ing pcn Rand. di ik ad hoc zou kunnen noemen. Daarin WUI' n IOOen: ccn pnar adjudanten. andere oRicier('n, de oili-cier \'an Justitie of fis('aal, dien hy \'nn Padang had meegen men, en ik. De ruad zou en ond rz ek instellen naar de wyze waurop onde\' m)'n \'oorga n-ger 't proces te r n Si Pamaga WilS ge-voerd geil' rden, Ik moest een tal \'an retuigen laten oproepen, wi I' verkla-ringen daurto noodig wuren. DG·
nernal, die nutuurlyk \'óórznt, onder-noeg en de proce,;-verbllien werdt'n ge-8chr ven dool' clen fis aul. Daar ven-wel deze beambte weinig ll1aleiseh ver·
stond, - en \'olstr kt niet het Dlolcisch dat in d Noord \'an ,'umalra wordt gesproken, - wa' 't dikwyL, noodig hem d antwoorden der getuigen te
\'ertolk n hetgeen mCl'stul de generaal zelf deed. l:it de zittingen vun dien raad zyn stukken voorgekomen, dit ten-dui-d Iykste 8ehynen te bewyzen: dot Si Pa,naga nooit het voornemen gekoesterd had, iemand, wie het ook zy, te vermoor-den. Dat hy noch 'oetan Adam, noch Jang di Pertoean ooit had gezien of
ge-De wyze, wMrop de genemal by die gelegenheid ond rvrocg, deed denken aan d whistparty van zekeren keizer van Mnrokko die zyn pnrtner toevoeg-d :" peel harten, of ik sny je den hals af." Ook d vertalingen, die hy den fis-caal in de pen gaf, lieten veel te wen-schen over.
Of nu • oetan (llim en myn voorga n-ger pre sic hebben uitgeoefend op den Natul ehen rechtsra-ad om i Pa1llaga s c h u I d i g te verklaren, is my on-bekend. Manr wel w t ik dat de gene -raul V/mdamme PI' ie hccft uitgeoe-fend op de v rklaringen die 's mllns o n eh 11 I d moesten bewyzen. Zon-der op dat oogenblik d strekking dnar-vlln te begrypen, heb ik me tegen die ...
onnauwkeurigheid verzet, hetg en zóó ver gegMn is dat ik heb moeten weige-ren eenige \'crbalen mede te ondertee·
kenen en ziedaar nu de zaak waarin ik de generaal zoo "gekontrurieerd" had.
Ge begrypt nu ook waarop de woorden doelen, WMrmee ik de beantwoording sloot van de aanmerkingen die er op myn geldelyk beheer gemaakt wuren, de woorden waarin ik verzocht van uUc
\\' IwiLlendo konsideratien \'erschoond t bly\'cn.
- Het WilS inderdaad zeel' sterk voor iemand van uw juren, zei DuelAri. (lI5) - Ik vond het natuurlyk. Doch ze-ker is het, dat de generaal Vllndamme niet aan zoo-iets gewoon was. Ik heb dan ook onder de gevolgen \'Iln die zaak vecl geleden.
°
neen, Ver brugge, ik zie wat je zegg n wilt, berouwd heeft het me nooit. Zelfs moet ik hierby voegen dat ik me niet bepaald zou hebbenl\lAX HAVELAAR. 99
tot eenvoudig protesteeren tegen de wys - Wie kan ook alles onthouden?
waarop de generaal de getuigen onder- Ik ben daar getrouwd, heeren!
vroeg, noeh tot het weigeren myner - Maar, vroeg Duclari, daar ge nu handteekening op enkele verbalen, in- toch aan 't vertellen zyt, mag ik vrag n dien ik toen had kunnen gi sen wat ik of het WMr is dat ge te Pada1VJ zoo dik-eerst later te weten kwam, dat alles wyls geduelleerd hebt!
voortsproot uit een vastgestelden toe- - Ja, zeer dikwyls, en dnartoe W88
leg om myn voorganger te bezwaren. aanleiding. Ik heb u reeds gezegd dat Ik meende dat de generaal overtuigd de gunst van den gouverneur op zoo-van Si Pamaga 's onschuld, zich liet danigen buitenpost de maatstaf is, mee Iepen door de achtenswaardige waarnaar velen hun welwillendheid zucht om een onschuldig slachtoffer te afmeten. De m sten war n dus voor redden VAn de evolgen eener r('('hts· my zeer onwelwillend, en vaak ging dit dwaling. voor-zoo-ver dit na de gee e- over in grofheid. Ik van myn kant was ling en 't brnndmerk nog mogelyk WIlS. prikkelbaar. Een ni t beantwoordde Deze m ning deed my wel in verzet ko- groet, een schimpscheut op de "zotter-men tegen valsheid, maar ik was daar- ny van iemand die 't wil opnemen tegen over niot zoo verontwaardigd als ik den generaal" een toespeling op myn zou geweest zyn indien ik geweten had armoede, op myn hongerlyden, op 't dat het hier geenszins te doen was om "sleehte voedsel dat er scheen te liggen
leg om myn voorganger te bezwaren. aanleiding. Ik heb u reeds gezegd dat Ik meende dat de generaal overtuigd de gunst van den gouverneur op zoo-van Si Pamaga 's onschuld, zich liet danigen buitenpost de maatstaf is, mee Iepen door de achtenswaardige waarnaar velen hun welwillendheid zucht om een onschuldig slachtoffer te afmeten. De m sten war n dus voor redden VAn de evolgen eener r('('hts· my zeer onwelwillend, en vaak ging dit dwaling. voor-zoo-ver dit na de gee e- over in grofheid. Ik van myn kant was ling en 't brnndmerk nog mogelyk WIlS. prikkelbaar. Een ni t beantwoordde Deze m ning deed my wel in verzet ko- groet, een schimpscheut op de "zotter-men tegen valsheid, maar ik was daar- ny van iemand die 't wil opnemen tegen over niot zoo verontwaardigd als ik den generaal" een toespeling op myn zou geweest zyn indien ik geweten had armoede, op myn hongerlyden, op 't dat het hier geenszins te doen was om "sleehte voedsel dat er scheen te liggen