Havelaar had den kontroleur ver·
zocht, de hoofden die te Rangka8·Be·
toeng a.anwezig waren uittenoodigen daar tot den volgenden dag te vertoe·
pen om den ebah (1i2) bytewonen, die hy belegg n wilde, Zulk een vergadering bad gewoonlyk eens in de maand plaats, doch hetzy.i 8an sommige Hoofden die wat ver van de hoofdplaats woonden, - want de Afdeeling Lebak is zeer uit·
gestrekt - het onnoodig heen· en weer·
reizen wiJde besparen, hetzyd.i wensch·
te, terstond en zonder den vastgestel.
den dag aftewachten, hen op plechtige wy7.e tof.'tespreken, hy had den eersten Sebah.dag op dcn volgenden morgen gepaald.
Links VOOI' zyne woning, doch op 't zelfde "erf" en tegenover 't huis dat mevrouw Slo tering bewoonde, stond een gebouw dat gedeeltelyk de bureaux der assistent· residentie bevatte, waar·
toe tevens de landkas behoorde, en gedeeltelyk bestond in een vry ruime open galery, die een zeer goede gelegen.
heid tot zulk een vergadering aanbood.
Danr waren dan ook den volgenden morgen de Hoofden vroegtydig veree·
nigd. Havelaar trad binnen, groette, en nam plaats. Hy ontving de gllBchre.
ven mnandelykscho berichten over land.
bouw, veestapel, politie. en justitie.
en legde clie tot nader onder7,ook ter·
zyde.
hoe zyn stem van 't vleiend zachte in 't vlymend scherpe overging, hoe de beelden van zyn lippen vloeiden als strooide hy ieta kostbaars om zich heen dat. hem toch nicta kostte, en hoe, als hv ophield, ieder hem aanstaarde met Opeil mond als om hem te vragen: "myn God, wie zyt ge '"
Het is waar dat by zelf, die by zulke gelegenheden sprak a-Is een apostel.
als een ziener, later niet juist wist hoe hy gesproken had, en zyn welsprekend.
heid had dan ook meer de eigenschap van te verbazen en te treffen, dan door bondigheid van redeneering te over·
tuigen. Hy zou den .krygslust der Athe.
ners, zoodra tot den oorlog tegen Phi·
lippus besloten was. tot dolzinnigheid hebben kunnen aanvoeren. maar min·
der goed waarschynlyk zou hy ge laagd zyn, als zyn taak g weest WII8 door rede·
neering tot dien oorlog te bewegen. Zyn aanspraak tot de Lebaksche hoofden was natuurlyk in 't maleisch en ontleedde hieraan l'en eigenanrdi heid te meer, doar de eenvoudigheid der oostersclle talen aan veel uitdrukkingen een kracht verleent, die in onze idiomen door lito terarische gekunsteldheid is verloren gegaan, terwyl aan den anderen kant het zoetvloeiende van het maleisch mOf'ielyk in eenige ander taal is weerte·
g ven. Men bedenke bovendien dat het meerendeel zyner hoorders uit eenvou·
dige, doch geenszins domme menschen leder verwachtte hierop een toe· he tond, en tevens dat het Oosterlingen epraak als die welke de reaident op den waren, wier indrukken zeer verschillen v/)rigen dag had gehouden, en het is van de onze.
niet geheel.en.al zeker dat Havelaaf Havelaar moet nl\genoeg aldus g . zelf van voornemen was iets anders te sproken hebben:
v.eggen, doch men moest hem by ZUl.'
ke gelegenheden gehoord on gezien - ?Il'nhoor de AdMpaUi, Regent vlln hebben om zich voorteatellen hoe hy,l Banlllm·Kidoel, en gy, RadheM Dhe.
by tOf.'spraken als deze, zich opwond en mang die Hoofden zyt der distrikten door zyn eigenaardige wyze van spre· in deze Afdeeling, en gy Radhen Djak.
ken aan de bekendste zaken een nieuwe
lalJ
die de justitie tot uw ambt hebt.kleur meedeelde, hoe zich dan zyn hou· en ook 81, Radhtll Kliwon, die gezag ding oprichtte, hoe zyn blik TUur schoot, I voert op de hoofdplaats, en 81, Radhena,
ö6 M_-L~
HA \ ELAA.R.
J/antric.. •. en allen die Hoofden Z)'t in ruogen reiken aan wio in do gr ve de Afdeeling Balltam Kidod. ik groet yiel. en e('n stnf g ,'en IlOn wien de
ber-u ! (53) gpn I eklimt ? Zon niet myn hart p.
En ik zeg u dat ik \Teugde vocl in I sp1"Ïngen al~ het ziet g-ek zen te Zyll
n-m~'n hart, nu ik hier u nllen \'erglldl'rd del' H'len. 0111 v:tn klagen e('n gehed te Zil'. luisterelI 11' nRllr d woorden ,'Rn nlflk('n en een dankzcgging van
ge-m,'n mond. WCl'n ?
'Ik IIl'et dat er ondcr u lieden z~':J. .Jn. ik ben hlyde gel' ")Jen I Z)11 in die \1it~tcken in kennis el1 braafheiu vnn BOlllcm·Kidocl!
hnrt: ik hoop l11)'n kennis door de uwe Jk heb g<'zegd tot d \TOUW diemyno te ,'erme roeren. wnnt zy is niet zoo zorgen deelt, en lJlyn geluk grooter Ilroot al ik wenochte. En ik heb wel de maakt: .. nl'lteugt u, want ik ziEl dat AI-braafheid Jief. muar dikwyls bespeur I lah zelZen geeft op h t h ofd vnn ons ik dat er in m:n gemoed fouten Zyn'l kind! Hy heeft my gezonden naar ren die de bruufheid over ehaduwen, en oord Wflal' niet nlle arbeid is afge\oopen, dnaraan d!'n groei benemen .. " !!y en Hy keurde my waardig daal' t zyn alleen weet hoe de /lroote boom den klei,' y66r den I,vu van den oogst, \\'ant ne:1 let ten ,'erdrin t op d geneen doodt. n onder u, Daarom zal (lie uit~t ik niet in bet sny len dcr "
I
de 'Tl'up,de i in het snyden padie i, del' vrel/gdepcldie : kend zyn in deugd. om te trachten be, die men gl.'plant heeft, En de ziel d s Ier Jk groet Toen te worden de ti allen zeel', ,ouverneur, dan ik ben, eneraal my Imandient. En ik mensehen r \'on dl'n ~oeit zeide lot haar: urbeid niet die h t ,'an Allah he<'ft het loon vel'-Ion,g lastte tot u te uan om adsistent,re,l on en kind gege\'en dat eelllUaal zeg, 8ident te z~'n in deze Rfdeeling. wo' g n zal: .. weet ge dat ik zyn zoon hen t"
myn hart ,'erheugd, zyn dat ik nooit Bantan·Kido I Het kan u bekend had
I I
En die hem groeten Illet liefde. dan zullen el' wezen in het en die land, de betr den, Ik liet my du geschriften hand zuil n leggen op zyn hoofd, en g " n. di ov I' uwe afdeeling handl.'len. zeggen zullen: z tu ned r aan ons maal, en heb gezien dat er ,'cel goeds is in en bewoon on huis, en ne 111 deel aun Bantan,Kidoel, Uw ,'olk bezil ryst"el'l ""tt wy hebben. want ik heb uw ,'ader den in de dalen, en el' zyn rystn'lden gek nd,"p de bergen, En ge wenscht in ''I'ed
I
Hoofden van Lebak. er is veel te te le,'en, n ge be/leert niet t wonen, arbeiden in uwe landstreek!in d landstt' ken die bewoond worden I Zc:>g m.r. i, niet de landman arm!
door anderen, Ja. ik weet dllt er \'cel Rypt niet uw lJ(Jdie dikw rf ter vo ding goeds is )Jnar in niel bicrom BanLan,Kidoel. allen werd myn niet van wie \'ole niet verke /leplont hebbenrdheden in UIl' ? Zyn lander ? hart ,'erheugd, Want ook in andere stro, Is niet het aantaluwel' kinderen gpring ? ken zou ik Doeh ik ontwaarde ve I goeds go,'onden hebben. dllt uw bevolking
I
al" Is de be\\'onecr niet schaar van Ball.doe1lg mte in uwc zielen, (54) dat arm is, en hierover wa ik blyde in h tI
dllar ten ,oosten ligt, uwe streken bI"binnen Want te ik myner weet dat Allah dE'n ziel. arme lief
I
en zoekt, en 'Taagt: waar de landbouwer, ? .,waar zyn d dorpen, En waarolJl heeft, en dat Hy rykdom geeft Mn wien hoor ik den gamlang niet, di blydRchaph~' hepr ven wil. .\Iaar tot de armen spr kt met koperen mond, noch het zendt Hy wie zyn woord spreekt, opdat
I
gestamp der padie uwer dochter ? ZE' zich oprichten 'eeft Hy niet regen waar d halm \'er, in hun ellende, tot Is de h tu ni t bitter, te reizen Zuidkust, n d bel'gen te van zi hier n dort. cn t' n dauwdrup in d bloemkelk die geen water drug 'n op hun zyden, die Edor n i h t heeft? t niet schoon, te worden uit, I of de "'akten pI 'g trok? I 'MI' no it ('{'n buffel den lIezonden om de vermoeiden te zoeken, I .Jn. ja ik ZI'f! ti dut uwen myn ziel die achterbleven na den arbeid enI
danro,'er "ew'o 'fd i , En daarom jui t nccrzonken lan/!s den \\' Il. dnar hun zyn w,v Allah dankbaar dat hy OMknieën ni ,t sterk meel' wnr n om op te mReht heeft 'egf>"'n om hiel' te urbei, /laun naar de plaats van het loon ~ I den,
Zou ik niet \' rh ugli wezen de hand te WAnt wy Iwbben in dit land akkers
l\1AX H AVELAAR. 57
1'001' velen, sehoon de bewonel'S weinig' Ik vraltg u, Hoofden van BUluan, zyn, En het is ni t de l' gen lüe ont, Kidoei, waarom zyn cl' 7. o\'elen die Il'cekt, want de toppen der bergen zui, weggingen, om niet b gr:wen te worden gen cl, wolkeri des hemels ter aarde, Wll11l' 't.. geboren zyl1 ? Waarom I'I'nagt En niet Ol' mI zyn rotsen die plaats de boom, wu;),1' d man i~ dien hy als weig reil aan den-wortel, want op veol kind zag spelen /lan zyn \'0 ~
plaat' n is de grond week en vrucht·
baar, en \'Qept 0111 den graankorrel die HavelaaI' hield een 00 enblik op, hy ons wil wc 'rgoven in g bogen halm, Om eenigszins den indruk t I grypen En er is geen oorlog in het land di de dien zyn taal maakte, hu,j /Jwn hem par/ie " rtl'ccdt als ze nog gr en is, moeten hooren n zien, Toen hy sprak noch ziekte die den 1x1tjo/ nuttel os vun zyn kind. \\'a er in zyn ~tem iet maakt. (55) och zyn el' zonnestralen, zllchls i ,ts onb 's hryfclyk l' er nds heeter dun noodig is om het graan t dat uitlokte tot cl l'I'a:i,: .. waat' i~
doen rypen. dat u en uw kinderen ,'OC' de kleine? Reeds nu wil ik 'l kind kus, den moet, noch banjirs oie u docn jUIlI' sen, dat zyn vader zo, preken doct !"
meren: "wys my de pluats waul' ik go, Maal' t 11 hy k rt drut 1'11 a , ~ch'ynbaar
zanid heb Waar Allah
r'
(56) waterstl'Oomcn zcndt. de m tIl' Hagen inig gclewaarom idelykh id, L bak ol"0r/ling to 1'111 wai!, die cl akkers wegnemen.", \\'aal' hy n \\'aal'OIl1 Z o,-eel bewoner, ,'an die den grond hard maakt awaar Hy Zyn zon doet gloei n tels dorre st r en,.,ver, ' .. treken verhui Cl' in zyn to n iets, dut denken de('ei .. den nllar elder,i, klonk aan schr iing, "" waal' Hy oorlog zendt 't geluid dat c n hoor maakt. ai~ 7.P met die de ,'elden omkeert"., waar Hy kra ht werd ges hroefd in hard hut, slaat maken, 111 t of ziektemet n, (he droogte de handen ladie d aren p Toeh hy byzond ,prak hy ni r op t nk Ie luid, \\'0 11 eh I'd<,n, drukte en do buigen dt" " daar, wy deemoedHoofden ig het van hoofd, en maaLebak, zeUs wa l' het?)' tudie of natuuer iets eentoonigs in zyn st r. jui~t deze m,ze,lr~en: :'>laar niet aldu in Ik ben "Hy hier wil g('zonclen het zoo Bantan,Ji.idoel J om u\\' !" vriend I e zoo \\'ool'den ntoonibyzonder ontnlnkelyk waren gh 'iel sterk maakte dIlinr op d g>lIIoedcl'eu druk zyn \'lIor dio I'
te zyn. uw ouder broedm', Zoudt gy zulke taal.
u\\' jon eren broeder niet wuarschuw nl
al~ en tyger zaagt op zyn weg? Zyn beeld n, die nltyd 2;enol11<.>n'-\\a, Hoofden van Lehak, \I' hebben (ük, ren uil het Im'en 'dM helll omringde,
"':vIs misslagen begaan, en ons land is I war n "OOI' hem werkelyk hulpmi Idel n arm omdat we zoovoel misslag n be, tot b gl''ypelyk maken van wat hy be-gingcn, Wat in Tjikandi CII Bo/(mg, en in hel d la, tige Ide, <'n aanhniet angers z ofldie ls d> zinsn"de \'lUlk Qe:rhi dt, der
.b."rawa,ng cl/e, en in de omlll landen I' dennnrs bezwarcn, zondol' e nilZc
lui-van Bal at'w , zyn velen die geboren zy delykJleid toote,'oe"'en aall t be~in der in ons land. n di ons Innd ycrla ten zaak, die men ,'oorgeeft toetclichtel1.
hebben, (57) Wc zyn thans gc\\'o n uan dl' ouc:erymd,
Waarom zo 'ken zy arbeid, ver van heid van de uitdrukking: .. ~terk al dc:> plants waar ze hlln ouder begroe, een lecuw" maar \\'il' ill Europa dit
"CII? Waarom vlicden zy d de sah b elrl hel ecr~t gebruikte, toonc!(' at (.Wan rom j ) wnar y zy de rkiezen bosnydenis ontvzy de sebndUlI' inge,'un n? de hy zil'lpoi.'zio die beeld zyn \'el'gelyking niet '1\ had ('cft lZl'put uit tot I'
de-den chadul\' En ho ginds. m die dllàr onzer bosschen? in 't noordwest groeit. n bo\'en de o\'cr dc e 'Il\'olldij(
I
dorh zyn t11l1l\'llnCE'l'ing l'n niet had ufgc~ehl'eunder" lll'nll' spreken !l<'I1Il'('llplants l'~n Uil knil. e,'u z e, zyn velen die onze kind l'en mocg, of ander bo k - uil den b,'bel !IIi~"('hi('nt('n zVn, mllRr die Lebak h('bben \' rIa, - wam' een Ic ItlC 'ooi'k\\'UlII, \runt ten om ronJledol 'n in vroemd RIl'eken nicmllnd zl'ner hoorder had ooit d lJlet kri8 pn kleumI!! en sehi tgcweel', st rkt des lecu"':, onde1'\ !\den, pn En zc komen ellemlig om, want cr is ï \\Rre dlls ,'('ell'er noodi!( g('w '('st mncht \'I\n de Reg 'ering aldaar, dio hun elie sterkte Ie doen be etTC'n tlo I'
d pstnndelingen vcl'dlallt. (.39) vergl'lyliin)( van den Ie \1\1 llI' iNs
58 MAX HA VELAAR.
waarvan de kracht hun byervaring be-kend 11'811, dan omgekeerd.
Men erkenne, dat Havelaar werkelyk dichter wa.s. Ieder gevoelt dat hy, spre-kende van de rystvelden die er waren op de bergen, de oogen daarheen richtte toehoorders in werkelykheid vragend rondstaarde naar de heengegane bewo-ners van Lebak. Ook verzon hy niets:
hy hoorde den boom spreken, en meen-de slechts na te zeggen wat hy in zyn dichterlyke opvatting zoo duidelyk .. erstann had. hebben dat hy in oogenblikken van ver-yoering wcrkclyk iets had van een zie-ner. Geyoed door do indrukken die 't lenn in wouden en op bergen hem had meegedeeld, omgeven door de poëzie.
ademende atmosfeer van het oosten, en alzoo scheppende uit gelyksoortige bron als deVcrmaners der Oudheid waar. Preanger RcgenJ8chapptn - waarin al-wedcr de aanhef de zachtheid zyner
Hier schiep Hijzelf altaar en tempelll:oren, Nog door geen tred "faD 's melllChen "foet trilling tegen de wanden van 't gebergte toeriep!
Maar hy hield niet van verzen. "Het was een leelyk ryglyf" zeide hy, en als hy cr toe gebracht werd iets te lezen van wa.t hy "begaan" had, zooals hy zich uitdrukte, schiep hy er vermaak in, zyn eigen werk te bederven, of door 't voor te dragen op een toon die 't be-lachelyk maken moest., of door op·een-maal vooral by hoogst-ernstigen pas-sus, afte breken , en er een kwinkslag tusschen te werpen, die de toehoorders pynlyk aandeed, maar clie by hem niets anders was dan een bloedige satire op de onevenredigheid tusschen dat keurslyf en zyn ziel, die zich daarin zoo benauwd voelde.
Er waren onder de hoofden slechts weinigen die van de rondgediende ver-verschingen iets gebruikten. Havelaar had namelyk met een wenk gelast, de by zoodanige gelegenheid onvermyde-l,ke thee met f/Ulnie88an (61) rondte-dienen. Het scheen dat hy met voor.
dacht na de laatste zinsnede zyner toe-spraak een rustpunt wilde laten. En hier was reden toe. "Hoe, moesten de de Hoofden d nken. hy weet reeds dat er zoovelen de Afdeeling verlieten, met bitterheid in 't hart? Reeds is hem bekend hoeveel huisgezinnen naar de naburige landstreken verhuisden, om de armfJede te ontwyken die hier Kouoema, het distriktshoofd van Pa-rang Koedjang aanzagen. (62) Maar de wild om daar lang te blyven. Hy sprong weg, en liep den grooten kring rond, vermaakte de Hoofden door zyn gekeu-vel. en speelde met de gevesten van hun krissen. Toen hy by den Djalcsa kwam, papa heeft iets aan die heeren te zeggen.
De kleine liep weg nadat hy met ver van hier. Dertig-maal duizend.maal duizend zielen, ja, meer dan zooveel, zyn gehouden zyn bevelen te gehoor-zamen, maar hy kan niet wr:en naby allen die afhangen van zynen wil.
De Groote-Heer te Buitenzorg is rechtvaardig, en wil dat ieder zyn plicht doe. Maar ook deze, machtig als hy is, regent-schap. En ook ik zal het tegengaan waar ik kan. Maar als nog gy, noch de waar de dochter wae geroofd uit het hnis der moeder, zocht hy den clief en bracht de dochter weder. En waar men genr-beid had onthield men het loon niet,