GEOCOMmunicatie 18 over de oeratmosfeer, een missing link, vaak onverwachte verschijnselen die samenhangen met continentverschuiving, en zwerfsteensponzen

39 AFZETTINGEN WTKG 22_(2). 2001

GEOCOMmunicatie 18

overdeoeratmosfeer, een

missing link,vaak onverwachte verschijnselen die _samenhangen

met_{continentverschuiving,}

en zwerfsteensponzen

A.J.+(Tom) vanLoon*

Inleiding

Atmosfeer bevatte_{2,5 miljard jaar geleden} nauwelijks zuurstof

De_analyse van eenbodem die is gedateerdop 2,6-2,45 miljard jaar oud, geeftaandat de atmosfeertoen

nog nauwelijks zuurstof bevatte. Dat _er in de_begintijd vandeaardeeenzuurstofloze(ofbeter:zeerzuurstofarme) atmosfeer was, is reedslang bekend, maarhetmoment

waaroper- geologisch gezien zeer_plotseling -_een

zuur-stofrijkeatmosfeerontstond,is_nogniet_goedbekend.Dat iseen_gevolg van het feit dat oude_gesteentende

atmos-ferische _{omstandigheden tijdens}hun_vormingalleen re-delijkkunnen _{weerspiegelen} indienzegedurende betrek-kelijk lange tijd aan de lucht_{zijn blootgesteld.} In zo’n

situatie ontwikkelt zich een bodem, waarin mineralen worden_omgezetonder invloedvanbodemvormende

pro-cessen. In de_loopvan de _{geologische geschiedenis zijn} de_{vroegste gesteenten}echtervoor eenzeer_{groot gedeelte} door erosieverdwenen,of onder invloedvanbewegende lithosfeerschollentot in de aardmantel

weggedrukt en omgesmolten. Uit de toch

nogovergebleven restanten_zijn slechts_weinig oude bodems bekend. Envan

datbetrekke-lijk geringeaantal bodems iseen_grootdeel in deloopder geologische geschiedenis weer sterk veranderd, onder meerdoor_{blootstelling} aande later_{zuurstofrijke}

atmos-feer. Bovendien_zijn de oude bodems niet_{altijd goed}te

dateren. Al die_{omstandigheden} maken het_moeilijkom de_omslag van de zuurstofarmenaarde_{zuurstofrijke}

at-mosfeertedateren.

Japanseonderzoekersvande UniversiteitvanTokyo heb-ben, samen meteen medewerkervan de_Geologische DienstvanCanada,nuechtereengoed gedateerdebodem

onderzocht. Diebodem had zichontwikkeldopeenoude graniet (bij dePronto-mijn in _Canada). In die bodem vormde zich als _gevolg van bodemvormende_processen een_{cerium-rijke (en} tevenslanthaanenneodymium be-vattende) variantvanhet zeldzaam voorkomende mine-raal_rhabdofaan, dat het veel_algemenere mineraal_apatiet verving.Het rhabdofaankon_gedurende de_{2,5 miljard jaar}

nazijn vorming in de bodem_blijven bestaan omdathet nauwelijks oplosbaaris_entevens_{goed bestendig is tegen}

hitte_(wat vanbelang is_{bij diepe begraving}onder_jongere gesteenten).

Zowel in het_granietals in het mineraalrhabdofaanbleek het(inminiemehoeveelheden) in_oplossing voorkomende ceriumvoortekomen alsdriewaardige ionen. Dat is ty-perendvoorniet-oxidatieveomstandigheden, wantin jon-gere bodemsvormt cerium directvierwaardige ionenen verbindt zichmetzuurstoftot CeO

z (het

mineraal ceria-niet). Zo’n_{2,5 miljard jaar geleden} moetde bodem dus

nogblootgesteld zijn geweestaan een(vrijwel) zuurstof-lozeatmosfeer. Uit andere_gegevenswordt het waarschijn-lijkdat de_omslag van zuurstofarmnaarzuurstofrijk mi-nimaal2,2miljard jaar geleden plaatsvond.De onderzoe-kersmenendatmeerstructureel onderzoeknaardevalentie van cerium in oude gesteenteneen goede mogelijkheid biedtom de_overgangnaar een_{zuurstofrijke} atmosfeer in kaartte_brengen.

Referentie:2

‘Missing link’ uit evolutievan _vogels

gevonden

Talrijke recentevondsten, vooraluitChina, leveren steeds meeraanwijzingen vooreenevolutievan de

vo-gelsvanuit dinosauriërs. Het bleef echter steeds_een raad-sel hoe de_ontwikkeling van de moderne_vogels vanuit hun voorgangersheeftplaatsgevonden. Dankzij de vondst

vaneen soort _‘missinglink’is daarin_nu

verandering ge-komen. TweeAmerikaanse_{geologen beschrijven}

name-lijkeennieuwesoort die_gedurende het_Laat-Krijt, om-streeks 80 _{miljoen jaar geleden,} in_{Mongolië leefde,} en die_{buitengewoon goed gefossiliseerd blijkt.} Daardoor kunnen_talrijkedetailsworden_{onderscheiden.}

Paleonto-logen zijn van mening dat de vondst van uitzonderlijk belang is_{voor eengoed begrip van}hetontstaan van de moderne_vogels,medeomdat_{de vroege}

ontwikkeling aan-zienlijk gecompliceerder moet_{zijn geweest} dan eerder Het isweerdetijddat alle_geologen het veld_ingaan,en

dus welandere(en leukere) dingenaanhun hoofd hebben dan het lezenvan _artikeltjes. Hoewel..._{Afzettingen blijft} toch _altijd weer_heerlijk

-geestelijk - smullen. Daarom

waag ik hetooknu weer om eenaantal_onderwerpen in deze rubriekaantekaarten. Het is ditmaaleenpotpourri van de meest_{uiteenlopende onderwerpen,} vanoudnaar jong,zodat iedere lezerertoch wel ietsvan_{zijn gading}in zal kunnen vinden. Enkele_bijdragen hebben echtereen

-veelal onverwacht- verbandmet

continentverschuiving; dat_{onderwerp blijft altijd}weerverrassingen in de

litera-tuur _opleveren.

Kortom: ik _{hoop (en verwacht)} voor iedereen veel lees-plezier, maarzorgdathet niettenkoste

gaatvanhet veld-werk,want datvormtnueenmaal nogaltijdde basisvoor publicaties. En zonder die_publicaties kunnen we geen goed veldwerk doen. Heteenkan dus niet zonder het an-der,endat moetenweookmaar zohouden.

AFZETTINGEN WTKG22_(2), 2001 40

werd aangenomen.

De _{huidige vogels,} diebehorentotde_Ornithurae,

stam-menafvan deEnantiomithes, een groep die_gedurende het_{begin van} het Krijt (140 miljoen jaar geleden) ont-stond,dieeenlangdurige bloeitijdmeemaakte voordatze zo’n 70miljoen jaar geleden uitstierven, en waarvan di-verse fossiele restanten (maargeencomplete skeletten) bewaard_{zijn gebleven.Van de vroege Ornithuraezijn} twee complete skelettenbekend, die beide in de_negentiende eeuw werden _gevonden. Het _{gaat daarbij} om twee ver-schillende_geslachten.

Hetnuontdektefossiel, Apsaravisukhaana_(desoortnaam

is_afgeleid van devindplaats, Ukhaa_Tolgod), vertegen-woordigt eenderde_{geslacht (en}dus ookeennieuwesoort). Waar detweeeerder ontdekte soorteninde_loop van de geologische geschiedenis waren _platgedrukt, is het nu

gevonden fossiel dooreen_speling vanhet lot_vrijwel on-geschonden in_{zijn originele}3-dimensionalevormbewaard gebleven (al liggen niet alle _{botjes nog precies op} hun plaats).Dit maakteen_analysevanzijndiverse karakteris-tieken uiteraard veel beter_mogelijk.

Deontdekkersbeschrijven27kenmerken die_{typisch zijn}

voor de Ornithurae(onder meerde tienvergroeide wer-vels vanhetheiligbeen, maarook 12 kenmerken diejuist karakteristiek_zijnvoor de fossielen dietot nutoebijde Enantiomithes_{zijn ingedeeld.} Daarmee_lijkt de nieuwe

soorteentypischeovergangsvormte_{vertegenwoordigen.}

Een_probleem is_{hierbij nog wel dat de}bekendefossielen van Enantiomitheszo fragmentarisch zijn,dat paleon-tologen nietmetzekerheid durventestellen dat de diverse kenmerken dieaan henworden_{toegeschreven} ook dia-gnostisch voor _{die groepzijn.} Mocht dat niet het _geval zijn, dan wordt de_ontwikkelingvande_{vogelsechter nog} veel _{ingewikkelder} dan_{hij nu lijkt.}

Referentie:3,8

Gebergten beïnvloedden continent-verschuiving

Toen het vroegeresupercontinent ‘Gondwanaland’ zo’n kleine 200_{miljoen jaar geleden geleidelijk} ineen aantal continenten uiteen_begon te _{vallen, gebeurde} dat

opeenwijzedie sterk _{medebepaald lijkt} door de_positie van de toen bestaande_{gebergteketens} en _grote slenk-systemen. De _{aardwetenschappen} M. Krabbendam (Monash Universiteit in_{Melboume)enT.D.} Barr_(AFEX International, Houston) komen tot deconclusie datvan deca.25.000 km langekustzonevan deuiteengedreven delenvanGondwanaland ongeveer45%_{evenwijdig ligt}

aanoude_{plooiingsgebergten} in het_{supercontinent,} dat ongeveer46% daareen hoekmee maakt, endat dat_bij

ongeveer9% vande totale_lengteniet_duidelijk is. Omdat plooiingsgebergten een relatief_{geringe oppervlakte} be-slaan,is het feit dat zoveelvande nieuwe_kustlijnen even-wijdigmetdie_{gebergten lopen,}nietmettoevalte verkla-ren.Kennelijk is_erduseenrelatietussende_liggingvan

die_{gebergten en} devormvan deuiteendrijvende

conti-nenten.Daarstaatechterweertegenover daterin het oude

supercontinentongeveer 20.000 kmplooiingsgebergte lag dat geen enkele relatie methet uiteenvallen_lijktte heb-ben.

De onderzoekers komen danooktotdeconclusiedat som-mige gebergteketens eenrelatiefsterkdeelvan de litho-sfeer_{uitmaakten, terwijl}andere_juistzwaktezones vorm-den. Dat laatste_lijktdus hetmeestevoortekomen. Krab-bendamen Barr verklaren dat op basis van een mecha-nisme dateenTolmoethebben_gespeeld (en waarschijn-lijk ook nu nogspeelt) bij hetontstaan van plooiings-gebergten enbij continentverschuiving. Datonderliggende mechanisme is de_verwijdering van materiaal uit het

bo-venstegedeeltevande aardmantel(de zogeheten

thermi-sche_grenslaagvandelithosfeer)doorde convectiestromen in de aardmantel._Opbasisvanthermische modellenstel-len deonderzoekersvastdat de_vorming vanrelatiefkleine plooiingsgebergten (d.w.z. gebergten waarin de_plooiing voor een verdikking vanhet betrokken gesteentepakket zorgt van minder dan_50%) nietof _{nauwelijks gepaard} gaat met_verwijdering van materiaal uit de thermische grenslaag; dergelijke gebergten vormen,door de

toege-nomendiktevande_aardkorst,dusjuiststerkezones. Grote plooiingsgebergten vormen echter_juist zwaktezones, meestal omdaterveel materiaal uit de thermische grens-laag verwijderd wordt,maarookals datniethet_gevalis. Van de oude_gebergtenuit het_{supercontinent} Gondwana-land is zoweinigoverdat het _moeilijkisomvast te stel-len of ditthermische model_{eenjuiste verklaring geeftvoor} de relatie tussen de_liggingvande_gebergten ende_opdeling in continenten. Het model_opent echter wel de mogelijk-heidomdaarnaarnusystematischonderzoekte_gaan

uit-voeren.

Referentie: I

Zware_{aardbeving op}Kretavan 365 n.Chr.

gevolg van tijdelijk versneide_beweging van Afrika

De_opdelingvansupercontinenten in_{uiteendrijvende} continenten_hangt,zoals hierboven_{aangegeven,samen}met

de _{positievan gebergten.} Aan de anderekantwetenwe

dat botsendecontinenten_gebergtendoenvormen.Zozette de noordwaartse_beweging van Afrika, leidend toteen botsing metEuropa,de_vormingvanondermeerde_Alpen in _gang. Maar de_beweging van Afrika heeft

nogmeer gevolgen voorEuropa. Op21_juli365 werd Kreta getrof-fen dooreenzware aardbeving, in _{groottevergelijkbaar}

metde_aardbeving die Alaska in 1964 trofendie daareen

verwoestend spoor achterliet datgemakkelijkin de afzet-tingen uit die_tijd is_terugte vinden. Voor de_aardbeving

op Kreta geldtongeveerhetzelfde:_bijna alle steden op het eiland werden _(evenals veel steden in het Midden-oosten) verwoest, en erontstondeenseismische vloed-golfdie de_{Nijldelta overspoelde.} Deze_{aardbeving blijkt}

41

AFZETTINGEN WTKG 22 _(2),2001

nuineengeologisch kadertekunnen worden_geplaatst. Hetwasverreweg dezwaarste_aardbeving in het _gebied

vande Middellandse Zee diebekend is uithistorischetijd. Stathis_Stiros,eenaardwetenschapper vande Universiteit vanPatras(Griekenland) geeftaandat de_aardbeving een vande eerste vormde in eenserieaardbevingen die het oostel;ijkdeelvande MiddellandseZeeteisterdentussen het middenvande vierdeenhet middenvande zesdeeeuw.

Ditinterval duidthij aan als het ‘Vroeg-Byzantijnse Tectonische Paroxisme’. Vooreendeelzijnde_bevingen bekenduit historische_bronnen, voor eenanderdeeluit nagelaten geologische sporen. Daartoe behorengoed ge-dateerde_{schijnbare dalingen}van de _{zeespiegel (een} ge-volgvan _opheffingen van de_{kustgebieden).} Omstreeks hetmiddenvandevierdeeeuwmoethetwestenvanKreta

tot9m_{zijn opgeheven}eniseen_grootblok uit delithosfeer (van minimaal 100 km_{lang) scheefgesteld.}

De concentratievanaardbevingenin dit_{gebied gedurende}

tweeeeuwenheeft nooit veel aandachtgekregen, moge-lijkomdat de oorzaak_altijdals_{raadselachtig}is beschouwd. Stiros is daar_{dieperop in gegaan,waarbij hij}ook_gebruik heeft_gemaaktvan_{archeologische} en_geschrevenbronnen. Hij komt_daarbijondermeertot deconclusiedatde door sommigehistoricien_{archeologen aangehangen hypothese} datergeensprakewasvan eenzeer zwareaardbeving in 365

(maardat die in deoverleveringis ‘ontstaan’ door de samenvoeging van eenaantalkleinere _bevingen) niette handhaven is._{Op geologische gronden (onder}meer ver-storingen vangesteentepakketten) kan dezware aardbe-vingworden_vastgesteld, maar dat deinvloed daarvanin devorm vanschade verderzou hebbengereiktdan_Lybië in hetoostenen Tunesië in hetwesten acht Stirosniet waarschijnlijk.

De _talrijke bronnen _(onder meer uitConstantinopel en Antiochië) bevestigen datertweeeeuwenlangveelmeer

seismischeonrust_optraddanervoor endaarna.De aard-bevingen blijken te_{zijn opgetreden langs} de randenvan

delithosfeerschollen, ter_plaatsevandeDode-Zee-slenk, de _{Aegeïsche Eilanden,} de _{zogeheten Cyprus-boog,} de Noord-Anatolische_boog en_westelijk Griekenland. Dat impliceert mogelijk dat de noordwaartse_beweging van de _{Afrikaanse lithosfeerschol tegenEuropa aantijdelijk}

moetzijn verhevigd.

Referentie: 7

Sonar van _{bodem Noordelijke IJszee wijst} opextreemgrote ijskappen in _geologisch verleden

Inmiddelsweten wedat_{continentverschuiving} ook invloed heeft_{op het klimaat:} dePleistocene_{ijstijden zijn} medeeengevolg van de isolatievan depolen (het conti-nentAntarctica_{juistop deZuidpool,}

omgeven door

wa-ter; de_Noordpool eenzeegebied omringddoor continen-ten); daarnaast_speelthet_patroonvan(warmeenkoude)

zeestromen een rol, vanwege het warmtetransport; de

noordwaartse_verschuiving van Australiëdie zo’n

vijf-miljoen jaar geleden begonheeftbijvoorbeelddeaanvoer

van warm water uit de Stille Zuidzeenaarde Indische Oceaan sterk verminderd. Toch kunnen niet alle klimaat-fluctuaties- endaarmee deuitgestrektheid van de land-ijskappen

-opdiemanierworden verklaard.

Enorme_ijskappen moetenzich in het_geologische

verle-denvanuit AlaskaenSiberië hebben_uitgestrekttotverin

de _{huidige Noordelijke} IJszee. Dit_gebied rondom de Noordpool is nubedekt met zee-ijs; een zogeheten ijs-shelf,bestaande uiteenijsmassadie vanafhet land inzee uitmondtenzich daarin voortzet, isernuniet_aanwezig omdat het land_{(Siberië, Canada, Groenland)} daarvoorte

ververwijderdis. Us datvan eenlandijsmassa inzee uit-mondt-zoalsnuondermeerbijAntarctica opgroteschaal gebeurt

-desintegreert in het_{algemeen vrij gemakkelijk;} daardoorraken massa’s los die als _{ijsbergen wegdrijven.} Die desintegratieheeft zich in het_geologische verleden kennelijk niet_altijdzogemakkelijk voltrokken als thans. AmerikaanseenZweedse onderzoekers hebbennamelijk vastgesteld dateenijs-shelfooittot meerdan 1000 km uit de kust vanSiberië enCanadamoethebben_uitgestrekt (Nature,22 maart, blz. 453). Zijkomentotdie conclusie

opbasisvan acoustische opnames dieter _plaatse vanuit een onderzeeër_{zijn gemaakt. Die opnames}tonen zeer duidelijk erosieverschijnselen opeen aantal relatief on-diepe plaatsenin de_NoordelijkeUszee. Die_ondiepe

plaat-sen bestaan uitruggendieverboven dezeebodemter plaatse uitsteken. Het_{gaat daarbij} het Chukchi Plateau dat zo’n 500monderzeeniveauligt, bijna 1000 km uit de kust van Alaska, en de LomonosovRug, diemeer dan

1000km uitdekust vande _ondiepe Barentz Zee_ligten waarin deverschijnselen totdieptesvan meerdan 900m zijnwaargenomen.

De_{erosieverschijnselen opde ruggen bestaan uit groeven}

van maximaal 100mbreed entot 30 m_diep, die wille-keurige richtingen lijkentehebben. Enkele_geïsoleerd lig-gendegroevenzijntot700mbreed,enkunnen zich over

eenlengte van meer dan 10 km voortzetten. _Dergelijke

groevenzijn zeet_goedbekendvande_{huidige (maar} be-trekkelijk kustnabije) ondiepe zeeën waarin_{landijsmassa’s} uitmonden. De_sporenzijn daar_{uitgesleten tijdens} de

laat-ste_ijstijdtoenhet_ijszich daarter_plaatseverder dan

mo-menteel in zee uitstrekte. Bekend uit de _omgeving van AntarcticaenGroenland_{zijn dergelijke}

sporentot

diep-tesvan500-550m, meteen_{uitzonderlijk diepe insnijding}

van zo’n850min het VermakPlateau. Die_diepteis dus goed vergelijkbaar metdie_vande Lomonosov_Rug. In _diepezeeënzijn de_{waterbewegingen zeer}

langzaam. Uitschuring vanbetrekkelijk nauwegeulenvantientallen

meters diepte door waterstromen is dan ook_uitgesloten. Er _{zijnevenmin andere processen bekend diedergelijke} geulen kunnen doenontstaan._{Mede vanwege de} gelijke-nis metdegeulen bij Antarcticaen Groenland, waarvan de oorsprong is vast testellen,kunnen de onderzoekers dan ook slechts concluderen dat de_{geulenop het Chukchi} Plateauende LomonosovRugdooreen_ijs-shelfmoeten

AFZETTINGEN WTKG 22(2),2001 42

zijn veroorzaakt. Wanneer datgebeurd moet_{zijnis nog}

onbekend, almoethet wel_gedurende de laatste 2_miljoen jaar zijn gebeurd. Maar zeker niettijdens de koudste pe-riodevande laatsteijstijd (het zogeheten Laat-Glaciale Maximum),wantdaarvan isbekend dat de_{ijsuitbreiding} veel minder_grootwas.Vooralsnog blijvende omstandig-heden waaronder het_landijszo_opmerkelijk verinzeeis doorgedrongen, dan ook nogeenraadsel.

Referentie: 4,6

Fossiele sponzen in Nederlandgeven deel

van _{geheimen prijs}

Het is niet_{mijn gewoonte} omin deze rubriek publica-tiesvanandereNederlandse_{geologische verenigingen} te

verwerken. In dit_geval wil ik daarvoorechtereen

uitzon-dering maken, wantde NederlandseGeologische Vereni-gingheefteenboekwerkuitgebracht (zowel als tijdschrift-nummer van Grondbooren Hamer als in de vorm van nummer9 in de_{onregelmatige} serie _Staringia) dat ook voor de ledenvan de WTKGvan belang lijkt.Het _gaat immersom fossielen uit Pleistocene_{afzettingen, zij} het dat het_{glaciaal omgewerkt} ouder materiaal betreft.

De herkomstvan de ongeveer 20.000 inmiddels gevon-den fossiele sponzen inNederlandis nog steedsmetveel raadsels omgeven. De meeste stammenuit het Laat-Ordovicium_{(460-438 miljoen jaar geleden),} en zezijn waarschijnlijkallemaal_aangevoerd via_landijs. Niet

ech-terdoor het _landijsdat Nederland in de voorlaatste_ijstijd half_bedekte, maar _tijdens een eerdere. Ze moetenzijn aangevoerd dooreen rivierenstelselvan smeltwater dat ons landvanuithet Oostenbenaderde, maardeprecieze plaatsvanherkomstis_{onduidelijk gebleven:} de

gesteen-ten waaruitze moeten zijn vrijgekomen worden zelden aangetroffen.

Sponzen vormen eenmoeilijkte determineren_{groep; de}

vormwordt_{namelijk grotendeels bepaald}door de toeval-ligekarakteristiekenvan het_leefmilieu, enveel minder door de_onderlingetaxonomische relaties. Moderne

spon-zen worden vooral_{gedetermineerd op}onderdelendie in gefossiliseerde exemplarenniet of_nauwelijksbewaard_zijn gebleven. Het onderzoek en determineren_van fossiele sponzen is daardoorzeerlastig,enslechts_weinig paleonto-logenhebben zich daaraan in de laatste decennia_gewaagd. Met als_gevolg dat hetmeeste werk is_gedaan door

ama-teurs, waaronder veel Nederlanders.

Dat werk heeftnugeresulteerd ineenprachtig verzorgde atlas ‘Ordovicische_{zwerfsteensponzen’, uitgegeven}door deNederlandse_{Geologische Vereniging.}De eerste exem-plaren werden _uitgereikt

op dejaarlijks contactdag van deze_{vereniging (3 maart), waarbij gelijk duidelijk} werd dat heteenwerkvanzeerprofessioneel niveau_is,dat ook internationaal de aandacht zal trekken.

De_{samenstellers,} Freek _Rhebergen, Ruud_Eggink, Tom Koops enBerend_{Rhebergen, zijn} erin _geslaagd om de huidige inzichten in de_{biologisch merkwaardige groep}

van_{sponzen(het gaat}omdieren zonder echte weefsels of organen)ookvoor_{niet-deskundigen inzichtelijk} samente vatten.Ze besteden ook aandachtaande_ecologie, aande verspreiding van de sponzen tijdenshet Ordoviciumen aande_{huidige vindplaatsen} van de fossielen._Uitgebreid gaanzein op de inNederland_gevondensoorten,waarvan eenaantalnieuw isvoor_Europa. Indit kaderis het_van groot belang datze veel soorten hebbengeïdentificeerd dietevoren alleenuit Amerika bekendwaren.Dit is ove-rigens begrijpelijk, gezien de andere_configuratievan de

landmassa’s tijdenshet Ordovicium. Met deze vergelij-king tussenAmerikaenEuropa is een _{belangrijke stap} gezetnaar eenbeter inzicht in de Ordovicische sponzen-fauna, enkomt mogelijk ook eenbeter begrip naderbij vanhetprecieze herkomstgebiedvandeNederlandse spon-zen, alsookvandestromingsrichting die de_{landijsmassa’s} en smeltwaterstromen_tijdens eenvan _{de grote} verglet-sjeringen uit het_Vroeg- of Midden-PIeistoceenmoeten

hebben_gehad.

Referentie:5

Geraadpleegdeliteratuur

1 Krabbendam, M. & _{Barr, T.D.,} 2000.Proterozoic

orogensand thebreak-upof Gondwana:_whydidsome

orogensnotrift?Journal ofAfricanEarthSciences_31, p.35-49.

2 _{Murakami, T., Utsunomiya, S., Imazu,} Y. & _Prasad, N., 2001. Direct evidence of late Archeanto_early

Proterozoic anoxic_atmosphere Ifomaproductof 2.5 Ga old_weathering. Earth and _Planetary Science

Let-ters 148,p.523-528.

3 _Norell, M.A. &Clarke, J.A.,2001.Fossilthat fïlls _a critical gap in avianevolution. Nature409,p. 181-184. 4 _{Polyak, L., Edwards, M.H., Coakley,}BJ. &_Jakobsson,

M.,2001.Ice_{shelves in the Pleistocene Arctic}Ocean inferredfrom_{glaciogenic deep-sea}bedforms.Nature 410,p. 453-457.

5 _Rhebergen, F. _{(red.), Eggink, R., Koops,} T. & Rhe-bergen, B.,2001. Ordovicische _{zwerfsteensponzen.} GrondboorenHamer_55,

p. 1-144/Staringia 9, 144 pp.

6 _Spielhagen, R., 2001._Enigmatic Arctic ice sheets. Nature_401,p.427-428.

7 _Stiros,S.C.,2001. The AD 365Crete_earthquake and possible seismic _{clustering during}thefourth tosixth centuries AD in the eastem Mediterranean:areview ofhistoricaland

archaeological data. Journal of Struc-tural_{Geology 23,p.}545-562.

8

Stokstad, E.,2001. New fossil_{fïlls gap}in bird evolu-tion. Science_{291,p. 225.}

*TomvanLoon,Geocom B._V.,

Benedendorpsweg 61, 6862 WC_Oosterbeek, tel._{026-3390908, fax} 026-3390783, e-mail_{tomvan.loon@wxs.nl}