MEDEDELING VOOR DE'PERS.- .'-Ito, ? . .
RAPPORT BETREFFENDE' EEN LLAJNDBÜÏÏ^EGQNOMÏSCH STRESKOHDERZOES IN DE GEMEENTE 'GROJjëBEÉK^
(Beknopt o v e r z i c h t v a n r a p p o r t n o . 9 4 )
I n o p d r a c h t v a n da D i r e c t e u r - G e n e r a a l v a n Landbouw h e e f t h e t L . E . I , een o n d e r z o e k i n g e s t e l d i n öe gemeente G r o e s b e e k , a l w a a r onder de a g r a r i sche b e v o l k i n g w e i n i g w e i t a a r t ; h e e r s t en a l w a a r b o v e n d i e n 256 b e d r i j f s g e -bouwen i n de o o r l o g z i j n v e r n i e t i g d . De v r a g e n , d i e werden g e s t e l d , l u i d d e n a l s v o l g t s w e l k e o o r z a k e n v a n d e z e g e r i n g e w e l v a a r t z i j n op t e s p o r e n ; i s i n v e r b a n d h i e r m e d e h e r s t e l i n de oude v o r s g e w e n s t ; b i e d t m i s s c h i e n e e n c u l
-t u u r -t e c h n i s c h e s a n e r i n g de o p l o s s i n g v o o r d i -t g e b i e d of l i g g e n de k n e l p u n -t e n e r g e n s a n d e r s ? D a a r n a a s t werd i n de o p d r a c h t nog opgemerkt, d a t h e t mede met h e t oog op l a t e r e o n d e r z o e k i n g e n gewenst i s e n i g e r m a t e u i t g e b r e i d op de s o -c i a l e en e-conomis-che p r o b l e m e n , d i e i n d i t g e b i e d e e n r o l s p e l e n , i n t e g a a n . Het r a p p o r t , a l s r e s u l t a a t v a n b e t o n d e r z o e k , i s i n d r i e d e l e n g e s p l i t s t s I e . w o r d t g e h a n d e l d over de m o g e l i j k h e d e n v a n h e t w o o n g e b i e d , . n l . over de l i g g i n g , h e t k l i m a a t , de bodem e n de c u l t u u r t e ' c E n i sehe e i g e n s c h a p p e n v a n h e t g e b i e d ; 2 e . w o r d t gegeven e en ( d e m o g r a f i e ' v a n de g e ^ g l e b g y t > l k i n £ om de loop én de y s t a n d v a n de deelgffoSp" d e r z u i v e r e b<5eTe~ïTlfëT5ïnrï3n v e r g e l i j k e n ; b o v e n d i e n w o r d t i n d i t d e e l e n i g e ç g o o i a l e . aspa o t e g > b e b a n d e l d ;
3 e . w o r d t e e n i n z i c h t gegeven i n Seïgëeri de b e v o l k i n g met de g r o n d d o e t ; do economische s t r u c t u u r van de a g r a r i s c h e p r o d u c t i e , w o r d t d e r h a l v e w e e r g e g e v e n ; d i t d e e l v a n g t aan met een k o r t e b e s c h o u w i n g o m t r e n t de o n t w i k k e
-l i n g d e r economische v e r h o u d i n g e n .
- G r o e s b o e k , d a t t e n 2 , 0 . v a n Nijmegen t e g e n de g r e n s a a n l i g t e n z o a l s
~Abekend,\1zeer r i j k a a n n a t u u r s c h o o n i s1, h e e f t v a n de o o r l o g e r n s t i g g e l e d e n .
v/De b u u r t s c h a p p e n t e n Z.D. van h e t dorp G r o e s b e e k , maar ook h e t dorp z e l f , / \ y e r d e n t o t a a l v e r w o e s t of zwaar b e s c h a d i g d .
De b e v o l k i n g s t a a t b e k e n d om h a a r b a n d e l o o s h e i d . D i t i s i a z e k e r e z i n j u i s t ; d e o n t w i k k e l i n g v a n de ecoriomiaohQ~~Fër~Suciingeri was v a n d i e a a r d , d a t v o o r de b e v o l k i n g de o m s t a n d i g h e d e n om t o t e e n o r d e l i j k e en r u s t i g e l e v e n s w i j z e
t e komen v a n a f J<3l3 nimmer g u n s t i g ' z i j n g e w e e s t . Temidden v a n de k l e i n e b o e r e n wdioridsn e r t i j d e n s de g e h e l e I p d e eouw p e r s o n e n van a l l e r l e i s l a g e n t a a l , d i e kwamen,voor een d e e l z i c h b l i j v e rul v e s t i g d e n en v o o r e e n a n d e r d e e l weer w e g t r o k k e n . Het w a r e n h o o f d z a k e l i j k v e n t e n d e en b e d e l e n d e bezem e n b o e n d e r -b i n d e r s , woonwagenvolk e n d a g l o n e r w , a i o i n h e t drukke o o g s t s e i z o e n i n Holland b i j de b o e r e n w e r k t e n . H i e r u i t o n t w i k k e l d e n z i c h l a t e r i n de e e r s t e p l a a t s l o s s e a r b e i d e r s en g r o n d w e r k e r s , d i e de w o e s t e g r o n d b u i t e n de oude c u l t u u r g r o n d om G r o e s b e e k e n de g e h u c h t e n Bruuk en Bredeweg s t u k j e v o o r 3 t u k j e o n t g o n -nen en zodoende k l e i n e b o e r e n b e d r i j f j e s v e r k r e g e n ; i n de tweede p l a a t s e e n g r o e p i n d u s t r i e - a r b e i d e r s , d i e e e r s t i n de D u i t s e i n d u s t r i e werkzaam w a r e n en l a t e r i n Nijmegen en ü b b e r g e n . Een d e e l v a n deze l a a t s t e g r o e p v e r k r e e g l a t e r ook e n i g g r o n d g e b r u i k .
Zo I s dus i n Groesbeek e e n v r i j g r o t e g r o e p k l e i n e b o e r e n u i t d a g l o n e r s en g r o n d w e r k e i ' s o n t s t a a n , die a l d a a r i n de landbouw de toon a a n g e e f t . De k l e i n e b e d r i j v e n z i j n v o o r a l o n t s t a a n d o o r o n t g i n n i n g e n n i e t doos* E ï p l i t s t n g a D e g e -m i d d e l d e b e d r i j f a g r o o t t e i s a l d a a r \3.tB j h a ; v o o r de z a n d g r m d e n / 6 , 3 6 ^ h a .
Eet d e e l van de b e v o l k i n g , d a t h o o f d z a k e l i j k van de l a n d b W w l e e f t , i s s i n d s 1909 t e r u g g e l o p e n . Nemen w i j . h i e r v o o r a l s m a a t s t a f de m a n n e l i j k e a g r a r i -s c h e b e r o e p -s p e r -s o n e n dan worden de a a n t a l l e n v a n de d r i e v o l k -s t e l l i n g e n v a n I 9 0 9 , I93O en 1947 r e s p . 1200. 774 e n 6 5 4 . T e r v e r g e l i j k i n g worden . h i e r b i j de c i j f e r s (ook a l l e e n mannen) v o o r de i n d u s t r i e gegevens 3 5 3 , I O 7 I en.l243<> De a c h t e r u i t g a n g v a n de a g r a r i s c h e b e r o e p s p e r s o n e n v i n d t o.rn. z i j n oorzaak i n
de s t e r k e v e r m i n d e r i n g v a n h e t a a n t a l b e d r i j v e n b e n e d e n 5 h a . '""'""':''~:~fiiir^i In deze s t e r k overwegend R.IC. gemeente i s het. g e b o o r t e c i j f e r v e e l hoger *
dan dat van het Rijk; het s t e r f t e c i j f e r ongeveer g e l i j k . Het geboorte-overschot i s dus zeer hoog en het spreekt v a n s e l f , dat een deel moet wegtrekken. Uit h e t onderzoek i s gebleken, dat i n deze gemeente het v e r t r e k a l of n i e t geremd werd naarmate de economische s i t u a t i e van geheel ons land ongunstig of g u n s t i g was. 2
-f . ^ '0, = BIBUSTBffiBlC %
'-•b
y
*s
m
^
'S
#e
/
_ 2 »
Er bestaat hier een duidelijke samenhang bussen de mate van achteruitgang van het aantal agrarische borospspersonen en do «hoogte van het vertrel<rÈCCp *- • Naarmate het vertrek overweegt> •waa»r-*die-ises*e nemen de agrarische
beroeps-^-personen af of anders gezigds naax-in^ . '^ ^'•"•^.-mische situatie "gunstig is, • aaar.'die mate nemen de grondgebruikers met een gebruik van cultuurgrond
tussen 1 en 3 ha af. Tussen 1921 on 1930 nam hun aa-;oj- met % afs tussen 1930 en 1940 met 35. . . - .
Het aantal grondgebruikers, waarvan de inkomsten uit het grondgebruik neveninkomsten zijn, i3 nog zeer'grcot nl j_ 500° E ir aandeel. In de totale
oppervlakte cultuurgrond bedraagt 10$, nur. aantal in het totale aantal gfoud-ge"Öruikers~58$« De toestand, waarin aich het grondgebruik in 1.94.7 bevindt, is dus, wat deze verdeling betreft, nog weinig rooskleurig te noemen.
: Onder deze 500 mensen bevinden zich naar schatting 200 industrie-ar«. beiders, dié'dagelijks op en neer tvekken'naar Nijmegen. De af ne"" f, "" :g. van het aantal dezer grondgebruikers hangt mede af van de opbouwplannen«* Zal er meerdere concentratie van de bevolking in de bewoonde oorden plaats vinden, dan zullen hioeordär ook '•. i oden zijn Eet t.oii seer klein grondge-bruik, die vóór de verwoesting eer- Luisje "hadden bij hun 3tukje 1 and i Wel-licht wordt het dan voor hun. huirgeioten te bezwaarlijk om hun land te verzorgen.
; Beschouwen wij nu do zuivere agrarische sector van het bedrijfsleven in deze gemeente nader. De sociale kenmerken kunnen alü volgt omschreven worden« de 302 zuivere boeren net een gemiddelde leeftijd van 52 jaar hebben grote gezinnen. Tezamen hebben sij 580 kinderen van jonger dan 15
jaar, 547 inwonende kinderen, die onder zijn dan 15 jaar en 354 gehuwde kindéren. 66$> van oudere inwonende zoons en 22$ van. de gehuwde zoons heb-ben hun beroep in de landbouw gevonden. Slechts enkelen zijn landarbeider^/ geworden. In alle bedrijven wordt bijna alle werk verricht met eigen gezins-leden. Op de grotere bedrijven beschikt men over inwonende lr-cahta, doch hun aantal is gering. In totaal weckten er in 1947« 65 landarbeiders, onder wie 43 volwaardige.
De interesse der zoons op alle landbouwbedrijven is zo groot, dat' de landhonger in de naaste toekomst zeer groot zal blijven. Na berekening bleek, dat de verhouding tussen de ''aanrukkende" jongeren in de landbouw . en de "vertrekkende" oudere grondgebruikers op de bedrijven van 1-3 has
2 op 1; van 3-5 ha s 2 op Is. van 5-7 kas 2,7 op Is van 7-10 has 3,3 op 1 en van groter dan 10 has 5?5 op 1 is.
. I n Groesbeek is het bedrijfsiypo der grotere bedrijven gelijk aan" dat van de kleinere. De vraag is of dit gewenst is. Hot onderzoek heeft . de vinger gelegd op enkel or. eer «wakke plekken van hot kleine "bedrijf«
1. De lage arbeidsproductiviteit van mensen en w-arkpaordeh. Het aantal men-selijke arbeidskrachten en' werkpaarden per oenl-eid cultuurgrond is op de kleine bedrijven veel grosei- dan op do grote* Per ICO "ha cultuurgrond
loopt dit voor mensen èn wurkpearden uiteen v^n 66 tot 12 en van
22 tot £. .
In feite komt"dit dus neer op o^n verkapte werkloosheid van mensen en paarden op het kleine bedrijf.
2. In dit rapport is ook per grootte-klasse het aantal volwaardige
agrari-sche beroepspersonen uitgedrukt per 100 eenheidsdieren. (de eenheidsdiêren zijn omgerekende"product?edieren met als" maatstaf arbeidsbehoefte). Met toenemende grootieklassc .daalde het aantal beroepspersonen van 64 op 42f voor het meer normale jaar 1940 van 52 op 20.
3» De te geringe vakkennis van de kleine boeren. - .
Het onderzoek in Groesbeek heeft duidelijk aangetoond, dat de landbouw niet in die mate tot ontwikkeling iö -gekomen als elders op de zandgronden hét geval is. De geringe welvaart van de agrarische bevolking bleek o.a. uit het lage arbeidsinkomen per volwaardige arbeidskracht.
De oorzaken hiervoor kunnen van cultuurtechnische-, bedrijfsorgani-satorische- en sociale aars^zijn. Vanzelfsprekend is in achterlijke streken ^ ook de bedrijfsvoering - dus de wijze van produceren - niet in orde, maar
hierop valt bij het streekönderEöc,: niet de nadruk. In Groesbeek blijken de ;::*->• -.•• „ '•••<•••'•'..-••(> m ".1'.; „•.'•..* - U u /,<f,f,'. „„ .-. c .•.-,. > « v ^
y - .. i^ï-,„..;, ,..•/. ;, i '
naar voïen zijn gekomen<•
1. De cultuurtechnische eigenschappen van het gebied zijn niet de oorzaak van de geringe ontwikkeling van de landbouw.
Ruilverkaveling in de betekenis van verbetering der waterbeheersing, ontsluiting en verkaveling biedt dus in Oroesbeek geen oplossing van de" bestaande moeilijkheden*...» Wel kan natuurlijk voor een eventuele uit-breiding van het grondgebied of/en vergroting der bedrijven de procedure der ruilverkaveiingswet'gekozen worden.
2. Het belangrijkste knelpunt in'Grcesbeek is de zeer geringe oppervlakte cultuurgrond per bedrijf. Op twee manieren kan gestreefd worden naar vergroting der'_cuivere boerenbedrijven.
-a) Door de oppervlakte cultuurgrond te vergroten.
Dit zou in de eerste plaats kunnen plaats vinden door grond van de grondgebruikers met eën hoofdinkomén buiten de landbouw, bij de zuivere boerenbedrijven te voegen en in de tweede plaats door een eventuele grenscorrectie.
b) Door hat aantal bedrijven te verminderen, (zie punt 6 ) . -3» De bodemkartering in Groesbeëk hoeft aangetoond, dat grote oppervlakten
geschikt zijn voor fruitteelt en veeleisende akkerbouwgewassen. Toch komt in Groesbeëk praktisch geen'fruitteelt voor en wat de
akkerbouw-gewassen betreft, ziet rcen e- het traditionele bouwplan der zandgronden. Voor de kleine bedrijven zal aandacht geschonken moeten worden aan de fruitteelt en de teelt der fijne zaden, terwijl op de grotere bedrij-ven een doorbraak van het traditionele bouwplan in de richting der hakvruchten gewenst is.
4» "De veebezetting van alle vee3corten kan in Groesbeëk aanzienlijk dichter worden.
5« De nadelen van het kleine bodrijf t.o.v. het 'grote bedrijf zijn"bij
eenzelfde bedrijfsstructuur ontstellend groot» De volle, aandacht dient daarom gericht op het vinden van een eigen bedrijfctype voor het grote-en voor het kleine bedrijf.
Wij denken hierbij aan het reserveren van bepaalde teelten en dierlijke producten voor 'het kleine bedrijf«
6. De gsneratiedruk, de verhouding tusaen de jongeren, die binnen enkele jaren aan het hoofd van een boeïrijf villen staan, en de ouderen, die .thans nog bedrijfshoofd zijn, iö in 'allo grootteklassen, ook in die
van 1-3 ha en van 3-5 û a? zeer '#root. Do boeren hebben teveel opvolgers of anders gezegd, do vlucht uit de landbouw van de jongeren is in Groes-beëk te gering. Speciaal voor de allerkleinste bedrijven zouden wij erop willen aandringen, dat er in de toekomst minder "aanrukkende" jongeren komen dan er "vertrekkende" ouderen afvallen, zodat het aantal bedrijven in deze grootteklassen geleideli. jk afneemt . Het is derhalve van belang, . in Groesbeëk of in de naaste omgeving óên of meerdere ambachtsocholen *te stichten, alwaar de boerenzoons zich kunnen bekwamen"in één of ander
vak. Ook"zou aanbeveling verdienen in Groesbeëk één of twee fabrieks-scholen te stichten, waarop zij vakbekwaam kunnen gemaakt worden voor de fabrieken in de omgeving of voor die, v/elke er in de toekomst wel-licht gevestigd zullen worden.
7« Dat de situatie, waarin do'landbouw in Groesbeëk verkeert,'ongezond genoemd moet worden, spruit tenslotte voort uit de mentaliteit der
"boerenstand". De vele kleine boeren zijn ontstaan üit grondwerkers, losse en andere arbeiders, die stukjes boe- en woeste grond ontgonnen hebben. Een geringe vakbekwaamheid is hiervan het gevolg.
LAS'DBOIT.V-ECOHOMISCH ÏNSTIÜ'UCIT. 's-Gravenhage,l Juli 1948a
L A N D B O U W - E C O N O M I S C H I N S T I T U U T
DEN HAAG (Schev.) - V A N S T O L K W E G 29 - T E L E F . 55.23.50 - GIRO 4 1 . 2 2 . 3 5
Rapport no. 94«
RAPPORT BETREFFENDE EEN LANDBOUW-ECONOMISCH STREEKONDERZOEK IN DE GEMEENTE GROESBEEK.
De inhoud van dit rapport is getoetst door een Commissie van Advies, bestaande uit de herens
Prof. Dr E.tJ. Hofstee, hoogleraar te Wageningen, voorzitter« Ir T.S. Huizinga, Rijkslandbouwconsulent te Tiel.
Drs F.W.J. Kriellaars, secretaris van de Commissie kleine
boeren-vraagstukken der Stichting voor den Landbouw. Ir F.P. Mesu, Directeur Cultuurtechnische Dienst.
H.K.M. Peters, landbouwer te Lobith.
Ir H.T. Tjallema, Directeur van de afd. Akker* en Weidebouw} Directie van de Lahdböuwi leden.
Deel A. Het woongebied.:t fefeel 3 . Deel C. Hoofdstuk Hoofdstuk Hoofdstuk De "bevolking Hoofdstuk I. II. III. o •IV. Hoofdstuk V.
De Digging en het klimaat
Verkort rapp r t b e t r e f f e n d e de bodem van Groesbf;ok, u i t g e b r a c h t door de
S t i c h t i n g voor Bodemkartering Da c u l t u u r t e c h n i s c h e eigenschappen van het gebied
De s a m e n s t e l l i n g van dé bevolking 1. I n l e i d i n g
2 . De loop der bevolking 3 . De stand der bevolking Enkele s o c i a l e aspecten van de a g r a r i s c h e bevolking
De a g r a r i s c h e productie Hoofdstuk
I n l e i d i n g .
VI. De ontwikkeling van de economische varhoudingen
Hoofdstuk V I I . De s t r e e k in zijr> geheel
1. Oppervlakte cultuurgrond en aan-t a l l e n b e d r i j v e n
2 . Het grondgebruik 3- De v e e b e z e t t i n g Hoofdstuk V I I I . De bedrijven«.
1. Algemeen
2. Bedrijven van landbouwers zonder en met tuinland
3. Grondgebruikers met een hoofdin-komen buiten de landbcuw
4« De rustende boeren
Hoofdstek IX. De opbrengsten en arbeidsinkomsten Hoofdstuk X. Enkele demografische aspecten van de
groep der zuivere boeren Deel D. Samenvatting en conolus*es.
2 3 10 10 11 15 18 20 21 27 27 30 31 32 34 40 42 43 44 54
De opdraoht vcor hat onderzoek in de gemeente Groesbeek is ontvangen van de DireCtaur-Generaal van Grondgebruik en Landbouwherste 1 bij schrijven van 9 Januari
1947-Eeeds vóór dü oorlog was da welvaart in Groesbeek gering, vooral het bestaan van dé agrarische bevolking was kommervol. Hier komt nog bij, dat in de oorlog Groesbeek zwaar beschadigd werd, 256 bedrijfsgebouwen zijn vernietigd de rest beschadigd.
De vraag, die thans gesteld wordt luidt: welke zijn de oorzaken van deze geringe welvaart? en is in verband hiermede herstel in de oude vorm ge-wenst? Biedt misschien ruilverkaveling, dus een cultuurtechnische sanering de oplossing voor dit gebied? of liggen de knelpunten ergens anders?
Speciaal wordt in het begeleidend schrijven de aandacht gevestigd op de grondgebruikers met een hoofdberoep buiten de landbouw, komt dit soort grondgebruikers in Groesbeek veel voor en is het gewenst om de bedrijfsge-bouwen van deze lieden weer v'p te bedrijfsge-bouwen?
Tenslotte wordt in het schrijven van de Directeur-Generaal, nog opge-merkt: Het zal, mede met het oog op latere onderzoekingen, gewenst zijn
bij dit onderzoek ervaringen op te doen/en daarom lijkt een uitgebreid
sociaal en economisch onderzoek op zijn plaats. Inleiding.
In dit rapport is het onderzoek in drie delen gesplitst, terwijl in een vierde deel een samenvatting en de belangrijkste conclusies worden gegeven.
Deel A handelt over de mogelijkheden van liet woongebied. In drie hoofdstukken wordt een overzicht gegeven over de ligging en het klimaat, de bodem en de cultuurtechnische eigenschappen van het gebied.
Het hoofdstuk over de bodem werd geschreven door de Stichting voor Bodem- \ kartering en het hoofdstuk over de ontsluiting, de waterbeheersing en de verkaveling door de Rijkscultuurccnsulent voor de provincie Gelderland.
Deel B gaat over de gehele bevolking. In hoofdstuk IV wordt de loop en stand der bevolking en in hoofdstuk V de aard der bevolking behandeld. Enkele demografische aspecten van de deelgroep der zuivere boeren worden • in hoofdstuk X van Deel C nader onderzocht.
Deel C geeft een inzicht in wat de bevolking met de grond doet.In dit deel wordt dus do economische structuur van de agrarische productie weergegeven. Een hoofdstuk over de ontwikkelingvan de ooonomische
ver-houdingen in dit gebied opent dit deel.
In hoofdstuk VII wordt de landbouw van de streek in zijn geheel
onderzocht» Essentieel hierbij is de ontwikkeling van de streek na te gaan en andere streken ter vergelijking op te' nemen.
In hoofdstuk VIII wordt op de economische structuur der bedrijven ingegaan. Vanzelfsprekend kan het niet de bedoeling van dit rapport zijn om uitvoerig op de wijze van produceren in te gaan; slechts enkele algemene opmerkingen worden hierover gemaakt. Het streekonderzoek zoekt de
knel-punten op een ander niveau. ' • ,
Bij de samenstelling van dit hoofdstuk hebben wij de steun onder-vonden van het Rijkslandbouwoonsulentschap te Tiel. Ook voor de op- .
brengsten van de gewassen 3n dierlijke producten *• welke in tabel 11
'gegeven worden - hebben wij een dankbaar gebruik gemaakt van de kennis TEKicb landbouwvoorlichtingsdienst.
Door bovenstaande analyse worden alle factoren, welke oorzaak kunnen zijn van de geringe welvaart in de streek, onderzocht. Niet één factor, maar een complex van factoren kan remmend werken op de ontwikkeling van de landbouw in een streek.
Voor het cijfermateriaal in dit rapport is gebruik gemaakt van: 1. De lancibouwverslagen van de Directie van de landbouw.
2. De jaarlijkse inventarisaties van land- en tuinbouw (na. 1934). 3- Het demografische materiaal van het C.B.S.
4. De beroeps- en bedrijfstellingen van het CaB.S. 5- Eigen enquête-materiaal.
Voorts hebben we veel inlichtingen ontvangen van de plaatselijke, bureauhouder te Groesbeek.
-2-DEEL Av JŒT WOONGEBIED.
HOOFDSTUK I LIGGING EN KLIMAAT.
Groesbeek ligt aan de Oostgrens, aan dat gedeelte, waar de Duitse Rijnprovincie diep doordringt in ons land. Daardoor waren de bewoners tot I9I8 in sterke mate georiënteerd op het noordelijkste deel van die provincie, nl het land van Kleef. Na de voorlaatste wereldoorlog hebben zij hun blikken meer op Nijmegen gericht, en is Groesbeek in economisch opzioht werkelijk een deil Van het Rijk van Nijmegen geworden. Hierop wordt in het hoofdstuk over de ontwikkeling van de economische verhoudingen teruggekomen. Volgens de Bosstatistiek bedraagt de totale oppervlakte van de gemeente 4392 ha, waarvan ongeveer 2500 ha cultuurland en 1400 ha bos.
In het Noorden grenst Groesbeek aan Nijmegen en Ubbergen, in het Westen aan Heumen, in het Zuiden aan de gemeente Möok en Middelaar in Limburg en in het Oosten aan Duitsland met het Heichswald en het stadje Kranenburg.
Het gebied van onderzoek ligt op de breedte van Dordrecht, derhalve weinig Zuidelijker dan Midden-Nederland (Utrecht). De gemiddelde jaartempe-ratuur is daardoor niét veel hoger dan die van De Bilt; door de grotere
af-stand van de kust is het verschil tussen de warmste (Juli) en de koudste maand (Januari) iets groter dan in het meteorologisch centrum van ons land.
Groesbeek ligt op het aldaar sterk gestoorde hoogterras van de Maas«, het westelijk deel van de gemeente ligt op het hoog opgestuwd praeglaciaal, het Oostelijk en Zuidoostelijk deel ligt in een kom tussen een noordelijke uitloper van deze stuwwal bij Bergendal, een zuidelijke rand bij"de Pias-molen en het hoge Reichswald. Alleen naar het N0(Kranenburg) helt. ...de g e. kom naar Duitsland af en ligt Groesbeek open voor het gebied rondom Kleef. Het ia van algemene bekendheid, dat hetheuvelland van het Nederrijkswoud tussen Nijmegen en Mook waarvan het voornaamste deel in Groesbeek ligt, met zijn bossen en heiden, heuvels en dalen, behoort tot de schoonste landschappen -van ons land en dat zijn bodemgesteldheid, zijn flora en fauna -van hoge -waar-de zijn voor natuurstudie en voor recreatie.
De ligging der gemeente in de nabijheid van de stad Nijmegen betekent, dat er in de omgeving bijna volledige voorzieningen op allerlei-gebied zijn. Dit heeft ook ten gevolge, dat er in Groesbeek bijv. weinig winkels zijn,
zodat men gedwongen is ook voor vele bijna alledaagse artikelen .naar Nijmegen te gaan.
- . In dit deel worden de voornaamste physisch-geografisebe factoren van het gebied van onderzoek beschreven. Helaas moet de beschrijving van het kli-matologisch milieu achterwege blijven, omdat het onderzoek hiervan, dat in handen gelegd is van het K.N.M.I., wegens de tijdrovende waarnemingen nog niet gereed is. Kan dus in dit rapport aan de hand van resultaten van.het
veldonderzoek niet ingegaan worden op de locaal- en micro-klimatologische " omstandigheden - die door het reliëf en de begroeiing, naar men verwacht, zeer uiteenlopend zijn - enige algemene kenmerken van het macro-klimaat kunnen hier'echter wel worden opgesomd, voor zover zij van belang kunnen zijn voor de landbouw en speciaal voor het in ontwikkeling brengen van de tuinbouw Vooral wat de fruitteelt betreft, lijkt het ons gewenst te . wachten op de uitkomsten van het K.Ni.M.I., en de definitieve resultaten van het onderzoek alvorens men een oordeel hieromtrent vormt.
Beginnen'wij met de regenval. De jaarlijkse som is omstreeks 700 mmf dus het normale landsgemiddelde. In Juli valt de meeste regen; Augustus en September zijn droger. Br treden echter plaatselijke verschillen in de ge-' meente Groesbeek op-, wat de totale regenval betreft. Zo valt er in het ïr., in verband met het relief, meer regen dan in het NO tegen de Duitse grens aan. De frequentie van hagel is in Groesbeek belangrijk hoger dan in het Westen van ons land en op de Veluwe. Ook de onweersfrequentie is hoog; Groesbeek ligt in een gebied, waar in de voorzomer en in de zomer de kans op onweer het grootst is in Nederland. Slagregens komen er derhalve veel-vuldig voor. Deze-omstandigheid ia voor de fruitteelt
oogwas'tig-Gunstiger staat het gebied er voor wat de 'temperatuur en de wind-snelheid aangaat. Het verschil tussen de gem. temperatuur van Maart en April met De Bilt is resp. 0,5°en 0,3°C ten gunste van Groesbeek; de gem. minimum-temperatuur ligt in dezelfde maanden resp. 0,6 en 0,5°C hoger.
Er treden echter in de minimum-temperaturen in hét voorjaar .voel plaatselijke verschillen :,>p; eo zal de •ïlanhtv.rïö'-t cp de
hellingen minder voorkomen, dan aan de voet der heuvels, waar de koude lucht, die in de nacht de hellingen afstroomt, zich ophoopt. De waarnemingen van het K.N.M.I. te Groesbeek zullen dit
assis.tonen-Aangaande de windsnelheid kunnen wij opmerken, dat deze landinwaarts van het NW naar het ZO sterk afneemt. Bedraagt de verhouding tussen Den Helder en De Bilt 1,6 tot 1, tussen Den ïïelder en Groesbeek is zij 1,8 tot 1.
Met uitzondering van de windsnelheid zijn dus speciaal voor het kern-gedeelte niet alle klimatologische elementen gunstig voor de fruitteelt. Hierbij moet echter in het oog worden gehouden, dat er zeer grote plaatse-lijke afwijkingen kunnen zijn in verband met de bodemgesteldheid (reliëf, bodemsoorten en vochtigheidstoesiand) en de begroeiing (bos, heide en cul-tuur gewassen).
HOOFDSTUK II
VERKORT RAPPORT BETREFFENDE DE BODEM VAN GROESBEEK, UITGEBRACHT DOOR DE STICHTING VOOR BODEMKARTERING. Par. 1. Algemene inleiding.
Wanneer we het landbouwareaal van Groesbeek vanaf de Sint Jansberg overzien, blijkt een hoefijzervormige heuvelrug het gebied te omsluiten. In het oosten liggen de resten van het Duitse Reichswald, en ook in het
zuiden, en westen belemmeren bossen het gezichtsveld. Met helder weer zien we in het noorden de groene uiterwaarden van de Pdjn. Vlak voor ons liggen glooiende hellingen, met door het regenwater gevormde eroBiegêulen. Aan de voet van deze helling liggen de lage weilanden en het bos van het Bruuk. Het grote hoogteverschil is niet denkbeeldig, we staan op 50 ni •+• A;P.,
en het laagste deel van het Bruuk ligt niet hoger dan 14 m -f A.P.
Op de hoogten liggen de bouwlanden als een grote lappendeken,' met de percelen grasland ertussen- in de laagte-vinden we- het grasland meer in complexen bijeen. Een groot aantal huisjes ligt langs de wegen door het hele land verspreid.
In de waterputten op de Sint Jansberg staat het grondwater wel 40 m diep. Hoe kunnen de gewassen hier nog zo goed groeien?
Een dikke laag zandigeloassleem blijkt heuvels en dalen te bedekken. Deze houdt voldoende water vast om er de gewassen het hele jaar mee te
voorzien. Deze grote watercapaciteit wordt veroorzaakt door de typische samenstellings meer dan 60$ van de grond heeft een korrelgrootte tussen 10 en 50 mu. Aan de andere kant veroorzaakt het hoge watergehalte het lang koud blijven van de grond in het voorjaar. Men kan er pas één of twee weken
later op het land komen dan op goede leemgronden bijv. in Ottersum. Deze ïbóssleemgronden vinden, we in het zuiden, op de Plak, en in het noordwesten.
In he t centrum van het Groesbeekse gebied vinden we zandgronden. In dit zandgebied zijn alleen de oude bouwlanden met hun dikke zwarte humeuze lagen, en de gronden die het grondwater op een gunstige diepte hebben liggen, van redelijke kwaliteit.
De lage zandgronden, die vroeger met heide begroeid waren, vinden we tussen Kranenburgsestraat en Hoge Horst als weilanden terug. In het noordoosten ligt een loëssleemhoudende zandgrond, die hier de overgang van doünessleem naar het zand vormt.
De lage gronden, waar het grondwater hoog staat, vinden we langs de Leigraaf in het Bruuk. Dezelfdeloassleem van de hoge gronden is hier grijswit gebleekt en taai. We kunnen ons het ontstaan van het landschap in grote lijnen als volgt voorstellen.
Het landijs stuwde door zijn enorme gewicht de Groesbeekse heuvels uit een grofzandige, grintrijke rivierafzetting op. Daarna werd in een droge tijd de üooas in grote stofwolken door de wind aangevoerd. Het materiaal werd als een dunne laag van 40 tot 130 cm dikte op de hellingen en in de laagte afgezet.
_4-Tijdens deze afzetting deed zich maar weinig wisseling in korrelgrootte voor. Alleen aan de randen van het gebied werd de lcese met zand gemengd. Dit mengsel vormde enkele kleine koppen en ruggen. Door de begroeiing werd toen de grond verder veranderd tot wat hij nu is.
Het bos en de heide verzuurden de grond, en brachten er hvrnus in. Later kwam de mens zich vestigen en ontgon het bos tot bouwland. De lang-durige plaggenbemesting was de oorzaak van de zwarte of donkerbruine kleur die we tot op 50 à. Ï00 cm diepte in de oudste bouwlanden aantreffen. De jonre ontginningen missen deze kleur, of hebben ze in geringejonre mate en tot ge-ringere diepte.
De goede hogelbossleemgronden zijn uitstekend geschikt voor bouwland en fruitteelt. Groenteteelt is mogelijk, maar de gewassen zijn er vrij laat.
' D e lagelQ93sleemgronden z'ijn vrijwel alleen geschikt voor weiland. Löesaleemgronden met middelhoge ligging hebben vrijwel dezelfde mogelijkheden als de hoge gronden.
Van de zandgronden zijn alleen de oude zwarte bouwlanden van goede kwa-liteit. De bosontginningsgronden zijn slecht bouwland, terwijl de gronden, die uit lage heide zijn ontgonnen, vrijwel alleen als grasland kunnen wordon gebruikt.
Deloessleemhoudende zandgronden vormen, wat eigenschappon en geschikt-heid betreft, een overgangsgroep. Aan do zijde van de loessleem hebben ze een
kwaliteit die deze nabij komt. De dunne lagen die aan het zand grenzon staan in kwaliteit vrijwel gelijk met de zandgronden.
De grote hoogteverschillen en steile hellingen geven aanleiding tot verspoeling van de bovengrond. Bij hevige regen en smelten van sneeuw zien we vaak geulen in het land uitslijpen. Op de helling lijden de gewassen sohade door uitspoeling. Onder aan de helling wordt de verspoelde grond afgezetä en bedekt vaak het jonge gewas.
De ontwatering brengt hier ook bijzondere problemen met zich mede, door de plaatselijk zeer verschillende aanvoer van water uit het hoger liggende achterland.
De laaggelegen loessleemgronden met hun storende lagen in de ondergrond ver-dragen geen diepe ontwatering, terwijl ze in tijden van sterke regenval nu meestal te nat zijn.
Par. 2. De indeling van de gronden met een korte beschrijving van de kenmerken en de ligging van de bodemseries van de overzichtskaar-fc.
Wanneer we de gronden van proesbeek gaan indelen, zullen we allereerst rekening dienen te houden met de verschillen in grondsoort: loessleem, zand, en de overgang tussen deze twee, het loessleemhoudend zand.
Alle eigenschappen van de grond welke verband houden met de waterhuis-houding zijn als indelingscriteria van belang. In de hieronder weergegeven .indeling van de gronden in bodemseriss zijn de volgende eigenschappen
ver-werkt: grondsoort en,dikte van de loessleemhoudende lagen, dikte van de hu-meuze lagen, grondwaterinvloed, en oorspronkelijk vegetatietype (zie kaart 2)
1> Middelhoge en hoge oudo bouwlandgronden op loessleem,
2. Middelhoge en hoge oude bouwlandgronden op loessleemhoudend zand, 3'. Middelhoge en hoge bosontginningsgronden op loessleem,
4. Middelhoge en hoge bosontginningsgronden op loessleemhoudend zand. 5. Oude zwarte bouwlandgronden op zand,
6. Slechte bosontginningsgronden op dunne loessleem, op dun loessleem-houdend zand en op zand,
7« Oude zwarte graslandgronden op zand, 8. Lage heideontginningsgronden op zand,
9« Lage loessleemgronden en lage loessleemhoudende zandgronden. 10. Zeer lage veengronden.
We zullen nu nagaan welke eigenschappen de verschillende .bódemseries kenmerken.
1« Middelhoge en hoge oude bouwlandgronden op loessleem.
Deze gronden bezitten een loessleemlaag van 70 tot 130 cm dikte, rustend op zand en grint, terwijl aan de oppervlakte een bruine' humeuz'e laag dikker dan 50 cm wordt aangetroffen. Gleyverschijnselen, welke onder invloed van stagnerend, grondwater zijn ontstaan, uiten zich in een grijs-witte bleking, samengaande met roestvlekken. Als regel liggen deze dieper dan 1,20 m, en dus in de grofzandige ondergrond, zodat do plant geen profijt van capillair water heeft. Ze kunnen plaatselijk tot 50 cm diepte reiken, degens het beperkte aantal waarnemingen dat per ha kon worden verricht was het niet mogelijk, de plaatselijk voorkomende storende roestlagen, wölke voor de fruitteelt gevaar zouden kunnen opleveren, op kaart te brengen. ,_v *7e vinden de gronden, van deze serie op Grafwegen, z. van'Nijerf,
langs de Kranenburgsestraat en op de Plak.
2• Middelhoge en hoge oude bouwlandgronden op loessleemhoudend. zand!« .„„.,„.,,., De grondsoort is hier in tegenstelling tot de vorige serde houdend zand, terwijl de overige eigenschappen gelijk zijn. De loessleem-houdende laag wordt dunner en zandlger naar de zijde van het zand, en hier-mede daalt de grond in kwaliteit.
Deze gronden zijn gelegen langs de Kranenburgsestraat en bij de Drul. 3« Middelhoge en hoge bosontginningsgronden op loessleem..
Deze gronden bezitten een loessleemlaag van 70 tot 130 cm dikte, rustend op zand en grint. De dikke humeuze lager van het oude bouwland ontbreken hier, of zijn dunner dan 50 cm, terwijl de ligging ten opzichte van het grondwater dezelfde is als bij de vorige series. Te vinden deze gronden in het 3. en N,W. en in het 0. bij de Plak.
4« Middelhoge en hoge bosontginningsgronden op loessleemhoudend zand.-Bij deze gronden vinden we dezelfde eigenschappen als in de vorige groep, terwijl de grondsoort hier echter loessleemhoudend zand is.
'fe kunnen deze gronden vindon als een strook op de overgang van de loessleem naar het zand in het U., midden en Z.T. van het gebied. 5o Oude zwarte bouwlandgronden op zand.
Deze oude bouwlanden zijn gekenmerkt door een zwarte humeuze bóüwvo'ör welke tot 50 cm en dieper reikt en uit een vrij grof, soms iets loessleem-houdend zand bostaat. Gleyverschijnselen komen in de regel beneden 120 om voor. Langs de Kranenburgsestraat en in de kern van het dorp Groesbeëk vinden we kleine oppervlakten van deze grond.
6. Slechte bosontginningsgronden op dunne loessleem, dun loessleemhoudend zand en op zand.
Deze slechte gronden vormen een verzameling van de volgende typen: a. de dunne loessloemgrond, met een zandige loessleemlaag, dunner dari*70 cm.5 b. de dunne loessleemhoudende zandgrond, met een weinig loessleemhoudende
zandlaag, dunner dan 70 cm.5
c. do bosontginningszandgrond met een zwak humeuze bouwvoor, dunner dan 50 cm. 5
Als regel liggen deze typen ver boven het grondwater, plaatselijk komen gleyverschijnselen voor tussen 50 en 120 cm diepte.
Deze gronden vormen de slechte plekken die verspreid liggen in de loessleem en de loessleemhoudende zandgrond en de zandgronden.
7» Oude zwarte graslandgrond op zand.
Deze weinig voorkomende grond bestaat uit vrij grof zand met een zwarte humeuze laag, dikker dan 50 cm. Do gleyverschijnselen treden er op O-5O cm diepte in op. ?e vinden deze gronden ten noorden van het klooster in het dorp Groesbeëk.
-6-8. Lage heideontginningsgronden op zand.
Het kenmerk van deze gronden is een intens zwarte humeuze, iots pikkerige bouwvoor, mét gleyverschijnselen boven $0 om diepte. Doze lage gronden vinden we in het centrum, van het gebied. .
9« Lage loessleemgronden en lage loesaleemhoudende zandgronden.
Deze groep van gronden heeft een grijze tot witgebleekte loessleom-laag of loessleemhoudonde zandloessleom-laag van wisselende dikte, terwijl gleyver-Bohijnselen tussen 0 - 50 cm diepte voorkomen» De sterk gebleekte loossleem is in droge toestand hard en ondoorlatend, wanneer hij nat is wordt het een taaie laag. ï>e gronden liggen in.het Bruuk en het daarop aansluitende ge-bied langs de Leigraaf, en in het Sohildbroek, het loessleemhoudend zand op de overgang naar de zandgronden.
10. Zeer-lage veengronden.
Langs de Leigraaf vindon we een smalle strook veengrond, welke nu nog veel wateroverlast ondervindt.
Par» 3« Het huidige gebruik van de bodemseries.
De bodemseries 1, 2, 3 en 4 zijn in hoofdzaak als bouwland in gebruik, er worden soms wat meer-eisende gewassen als tarwe en suikerbieten op ver-bouwd. Het tarweareaal is klein en de opbrengsten zijn van dien aard, dat de teelt van andere granen, zoals rogge en haver, meer rendabel is. Mogelijk speelt de bemestingstoestand van de gronden hierbij een rol, vooral .de. ar-r moede aan fosforzuur, maar het zou gevaarlijk zijn, te veel verwachtingen van de mogelijkheden van de tarweteelt te koesteren, "'eiland komt op deze gronden slechts plaatselijk voor. Enige tuinbouw wordt erop beoefend. De fruitteelt komt nog weinig voor.
Op serie 5 verbouwt men minder-eisende landbouwgewassen. De serie 6 behoort tot de slechtste gronden, waarop vrijwel alleen rogge en aardappelen worden verbouwd. Op serie 7 ligt wat grasland, enige groenteteelt en vorder hoofd-s zakelijk bouwlandpsrceélt jes' vóór'eigen'gebruik van-arbeiders. Serie 8 is grotendeels als grasland in; gebruik, terwijl enkele hoge delen bouwland dragen.
Serie 9 en 10 zijn vrijwel geheel in gebruik als grasland. Öp de overgang naar hogere gronden en op hogere delen komt enig bouwland voor»
Par» 4* De geschiktheid van de verschillende bodemseries voor versohillende teelten«
Aangezien het niet mogelijk was in het kader van dit onderzoek betrouw-bare opbrengstgegevens te verzamelen, berust de volgende classificatie alleen op hetgeen in het veld werd waargenomen en datgene wat uit het oordeel van •
de boeren als aanvaardbaar werd overgenomen.
Voorop...d.ient te worden, gesteld,, dat hier slechts mogelijkheden worden aangeduid welke de gronden hier. bieden. Achtereenvolgens wordt nu nagegaan " ' welke geschiktheid do verschillende gronden hebben voor de beoefening van fruit- en groenteteelt, voor de akkerbouw of als grasland»
De geschiktheid voor fruit- en groenteteelt. Zie kaart 3« Bezien we het kaartje No. 3 dan blijkt, dat de olassifioatiegrenzen niet overal samenvallen met de grenzen van de overzichtskaart. De land-olassificatie van do tuinbouw berust nl. op een meer gedetailleerde bodem-kaart, welke binnen afzienbare tijd door de Stichting voor Bodemkartering
zal worden gepubliceerd.
De volgende landclassificatie voor de fruitteelt werd opgesteld? 1. goede fruitteeltgronden; de beste hoge typen uit series 1,2,3 en 4« 2. vrij goede fruitteeltgrondens de overige hoge typen uit deze series. 3. matige fruitteeltgrondens de middelhoge typen uit deze series. 4» matig tot ongeschikt voor fruitteelt! de rest.
betere gronden niet op da kaart aangegeven.
Bij de loessleemgronden moet rekening gehouden v/orden met het plaatse-lijk aanwezig zijn van storende taaie roestlagen, circa 2>0fo van hot oppervlak kan hierdoor minder goschikt blijken te zijn. Nauwkeurig bodemonderzoek blijft bij iedere nieuwe aanplant noodzakelijk. Bij de middelhoge loessleem-gronden zal men met de keuze van soort en onderstam resp. hoogstam of struik-vorm rekening met de periodiek hoge grondwaterstand dienon te houden«
Voor de groenteteelt word slechts onderscheiden; goedo groenteteelt-grond, serie 7. Op de series 1 en 2 en in mindere mate plaatselijk op 3 en
4, is grove groenteteelt mogelijk, speciaal kool* Door het lang koud. blijven van de grond in het voorjaar zijn alle gewassen echter laat. Het bezwaar tegen deze gronden voor de groenteteelt .berust dan ook hoofdzakelijk op
economische argumenten.
J^S-SÊ^k^Si^iâi?- yoor;.^o^Ij-A^At kaart 4» ' Voor het bouwland worden drie kwaliteiten onderscheiden. De eerste kwaliteit is niet ten volle geschikt voor de teelt van veel-eisende gewassen zoals tarwe en suikerbieten, maar geeft zeer goede opbrengsten voor rogge, haver, aardappelen en voederbieten. In 1947 hadden dé voederbieten op de beste gronden wel van de droogte te lijden, en was de opbrengst vrij wat minder dan in normale jaren,
De tweede kwaliteit bouwland geeft goede opbrengsten van mindereisende gewassen.
Eet geringere huausgehalte is oorzaak van een slechtere structuur en geringere watercapaciteit, vooral in do bovengrond. Met hot geringer humus-gehalte kan een slechtere bemestingstoestand samengaan. De zwarte bouw-landen op zand zijn de slechtste van deze groep.
De gronden van de derde kwaliteit zijn geschikt voor lichtere gewassen, en behoren reeds tot de marginale bouwlandgronden.
De indeling is als volgt s
le kwaliteit bouwlands serie 1 en 2. 2e kwaliteit bouwlands serie 3, 4 on 5»
3e kwaliteit bouwlands serie 6 en de hoogste delen van serie 8. matig tot ongeschikt' voor bouwlands de rest.
De geschiktheid voor grasland. " '^*9 kaart 5•
Bij de grasland-classificatie werd onderscheid gemaakt tussen gronden die tevens geschikt zijn voor andere teelten, en gronden die niet geschikt
zijn voor andere teelten. "7G zien op de kaart dat het grasland bodemkundig niet geheel aan de lage gronden is gebonden, maar ook op de loessleem-hellingen voorkomt» Die betekent echter niet, dat sterke uitbreiding van grasland op de hogere gronden uit bodemkun&äg oogpunt verantwoord is. De hoge loessleemgronden staan in kwaliteit voor grasland achter bij de lage heideontginningsgrond, omdat hot gras zeer veel water nodig heeft. In gras leggen van steile dalen verdient in dit gebied zowel in verband met de be-tere watervoorziening als in verband mat de mogelijkheid van erosiebestrij-ding de voorkeur.
De eerste kwaliteit graslandgrond in Groesbeek ligt tussen le en 2e kwaliteit van de goede veengraslanden uit andere delen van Nederland, de tweede kwaliteit tussen 2e en 3e«
Ie kwaliteit grasland, tevens geschikt voor andere teeltensserie 7« 2e kwaliteit grasland,
a. tevens geschikt voor andere teeltens serie 1 en 3, middelhoge delen van 2 en 4, gedeeltelijk serie 8.
• b-> niet geschikt voor andßre teeltens de rest van serie 8, serie 9« 3e kwaliteit grasland, niet geschikt voor andere teeltens serie 10. Matig tot ongeschikt voor graslandi de rest.
— < • > ' •
-Alle beoordelingen gelden voor de huidige stand van ontwatering. Om de toekomstige mogelijkheden van het gebied te leren kennen zullen we dus moeten nagaan wat er met verbetering van de ontwatering en met grondverbe-tering nog te bereiken valt.
De ontwatering is vrij goed. Alleen gedurende een periode van sterke regenval of bij het smelten van veel sneeuw hebben de waterlopen onvoldoende capaciteit. De detailontwatering in het Bruuk laat nog wel te wensen over. De lage graslanden van serie 9 vertonen in hun grasbestand een beeld van' v/at erover last.
In de zomer van 1947 trad op de Logere delen van serie 9 verdroging op, doordat de taaie loessleemlaag bij sterke uitdroging min of meer on-doorlatend is. Voor te sterke ontwatering dient dus gewaakt te worden. In het gebied van serie 9 was het in de natte tijd te nat, in de droge tijd te droog. Regelbare stuwen kunnen dit wellicht verbeteren.
In serie 8 is de ontwatering over; liet algemeen voldoende. Plaatselijk ver-oorzaken grintbanken verdroging. Vermenging van dit grint met materiaal met een beter opstijgend vermogen voor water, doorspitten, kan dit verbeteren. Ben goede waterbeheersing in serie 7 zal dit land voor groenteteelt beter geschikt maken. Het is nu tijdelijk wel eens wat te nat.
In verband met beide voorgaande onderwerpen moet ook het erosiegevaar genoemd worden. In het sterk geaccidenteerde loessleemgebied treedt bij sterke regenval of het smelten van sneeuw in het voorjaar soms vrij sterke rillen-erosie op. Hieronder wordt verstaan afspoeling van grond door een
groot aantal kleine geuitjes. Oorspronkelijk beschermde het bos de grond afdoende. Na de sterke ontbossing, waarbij de serie 3 voor een groot deel onder de ploeg kwam, werd de oorspronkelijke rechthoekige bosverkaveling en de latere onderverdeling hiervan aanleiding tot ploegen in de hellings-richting. Dit werkt de erosie sterk in de hand.
Bij een ruilverkaveling zal het aanbeveling verdienen, de percelen oen zo-danige vorm te geven, dat ploegen volgens de strekking (loodrecht op de helling) mogelijk is.
In aansluiting hierop wordt in overweging gegeven of het in gras leggen van sterk aan erosie onderhevige hellingen, en het leiden van het zich in diepe dalen verzamelende water geen aanbeveling verdient.
De erosie is een sluipend gevaar, waartegen vroegtijdige voorzorgen het enige verweer vormen.
HOOFDSTUK III CULTUURTECHNISCHE EIGENSCHAPPEN VAN HET GEBIED DOOR Ir G.J. TER BRUGGE.
a. Wegen.
Vanuit het dorp Groesbeek lopen in Noordelijke, Oostelijke en Zuide-lijke richting de navolgende harde wegens
Ie de %lerse baan naar het Duitse dorp Wyler;
2e de Kranenburgsestraat naar het Duitse stadje Kranenburg; 3e de Hoge Horst, later Ketelstraat door de buurtschap Horst; 4e Herwesdaalsestraat, welke zich splitst ins
de Bruuksestraat door de buurtschap Bruuk; de Bredeweg door de buurtschap Bredeweg;
de Grafwegensestraat door de buurtschap Grafwegen.
Verder is er de verbinding tussen de Hoge Horst en de Herwesdaalsestraat. Tussen deze wegen en hierop uitkomende liggen een aantal onverharde wegen, deels eigen wegen van meerdere of mindere betekenis. Er zijn wel radiais wegen vanuit Groesbeek, doch er is een tekort aan verharde concen-trische wegen.
b. Afwatering.
Het gebied behoort tot de boezem "het Wylermeer" welke gevormd wordt door verschillende in Nederland en Duitsland gelegen watergangen. Het grootste gedeelte van het boezemgebied ligt in Duitsland.
Voor de afwatering van het gebied zorgen, de Groesbeek en de Leigraaf, welke laatste in N.O. richting loopt en bij Kranenburg (D) in de watergang naar het 'Tylermeer komt.
Het ten Hoorden van de Kranenburgsestraat gelegen deel van het gebied is vrijwel zonder zióhtbare afwatering. Naast de reeds genoemde watergangen komen er in het overige deel nog enige voor.
In natte tijden en bij dooi stroomt het water met te grote snelheid van de heuvels en het lagere middengedeelte heeft dan overlast van water. Men is afhankelijk van Duitsland en daardoor stagneerde de afvoer soms. Dit bewijst het optreden van een geringe oppervlakte veen.
o. Grootte en ligging van de eigendommen.
Voor het verkrijgen van een inzicht in de grootte en de ligging van de eigendommen van één eigenaar, werden ten gemeentehuize te Groesbéek de kadastrale bescheiden geraadpleegd. Daar van sectie D de kaarten ontbreken, kon slechts door navraag ter plaatse de ligging der percelen van enige
eigenaren worden nagegaan.
Op een kaart, welke ons welwillend door de Heer Gemeente-Architect werd afgestaan, zijn de eigendommen van een 46-tal eigenaren door middel van verschillende kleuren en tekens aangegeven.
De hierbijgaaaado tabel 14 geeft-een overzicht van de op bovengenoemde kaart aangegeven eigendommen (45 stuks). Naast het Kadastrale artikel is het aantal kadastrale percelen en. de totale grootte van*.éên eigenaar vermeld. Daar verschillende percelen aan elkaar grenzen of in werkelijkheid tot één
zijn verenigd, geeft het aantal kadastrale percelen nog geen inzicht in de verspreide ligging van de eigendommen van. de eigenaar.. In kolom 5 werd
daarom het aantal los van elkaar liggende delen vermeld, waarbij aangenomen werd, dat percelen of een complex van percelen, welke door wegen of water-leidingen zijn gescheiden, als afzonderlijke delen zijn te beschouwen.
Uit de tabel 14 blijkt,'dat uit het aantal kadastrale percelen gener-lei conclusies aangaande de verspreide ligging kunnen worden getrokken. Zo bedraagt het aantal kadastrale percelen (zonder Duits, bezit) 365, bet totaal aantal delen 138.
De percelen van de middelgrote bedrijven van + 5 à Î ha zijn gedeel-telijk versnipperd. Het aantal percelen van de kleine bedrijven bedraagt veelal 2 à 3> zodat hier samenvoeging veelal niet gemakkelijk zal zijn. Over
deze gebruiksverkaveling worden in Par. 2 van Hoofstuk VIII nog enkele"ge-gevens verschaft.
Resumerende is de volgende conclusie te trekken. Ontsluiting.
Het aantal radiale wegen is voldoende,doch er bestaat behoefte aan miri of meer doorgaande verharde concentrische wegen.
Ontwatering.
Het probleem bestaat in hoofdzaak uit het water, hetwelk plotseling van de heuvels komt afstromen. Hét aantal ha met wateroverlast is niet zo bijzonder groot. Er worden alleen veel wegen uitgehold. Feitelijk is de toestand pas goed in orde te brengen met annexatie, waarbij men de be-schikking zou krijgen over Duitse gronden.
Verkaveling.
Zoals bijna overal in Nederland is hier de verkaveling wel iets te verbeteren", dVbh het kleine boerenvräagstuk is hiermede niet opgelost. Verder zullen als gevolg van de wederopbouwplannen enige ha grond moeten worden onteigend. Met ruilverkaveling zou hiervoor compensatie ge-geven kunnen worden. Hot is voor mij de vraag of ruilverkaveling zonder meer op dit moment met het tekort aan landmeters en gezien onze financiële positie enz. verantwoord zou zijn.
Zeer zeker zou dit wel het geval zijn, indien men de beschikking kreeg over Duitse gronden (Annexatie). Men zou dus de streek kunnen saneren op de wijze als voor Walcheren. Daarbij zou men dan tevens gebruik kunnen maken van de +_ 260 ha, welke in gebruik is bij hen wier hoofdberoep niet
in de'landbouw ligt. Vanzelfsprekend is hier de gewone ruilverkavelingswet onvoldoende voor en men zou de procedure van een herverkavelingswet moeten volgen.
10
DEEL B . D E BEVOLKING'
HOOFDSTUK IV D B SAMENSTELLING VAN D E BEVOLKING.
1 . Inleiding»
Op 31 December 1946 telde.het 43,91 k m2 grote Groesbeek 10.655 inwoners; dit betekent een bevolkingsdichtheid v a n 240 inwoners per k m2. Deze gemeente is dus niet zo dicht bevolkt als. het Rijk (+ 2 8 o ) .
Aan het densiteitsôi.ifer, als verhoudingsgetal tussen bevolkirigstal en oppervlakte,ia efiht^^en •beRlvsseiide -waarde toe te kennen; slechts iets meer dan de helft v a n de oppervlakte is cultuurgrond t.w* 2276 h a van de 439I ha grote g e m e e n t e .
Wat d e verspreiding van de bevolking in d e gemeente betreft k a n • het volgende opgemerkt w e r d e n . Hiervoor :worden de gegevens v a n h e t C.B.S. v a n 193O gebruikt.
Op 31 December 1930 woonden 51 mannen en 280 vrouwen in kloosters en stichtingen, tezamen 331 zielen, of .4,23 $ van de in totaal 7Ô19 zielen tellende bevolking, 748.8 mensen waren in woningen gehuisvest. In de volgende tabel krijgt m e n een overzicht v a n de bewoning.
Inwonertal naar bewoonde oorden en verspreide huizen Bewoonde oorden m e t een bevolking van
5OO en meer Grootste 3roesbeek ab s
t
29O6 38.8 Tweede Berg en Dal. 764 10.2 Overige -Minder dan 500 Aantal 9 Negen, buurtschappen : I52I 20.3 bp. 31 Dec. 1930 Verspreide huizen . 2297 30.7 Belangrijk is het feit, dat bijna l/3 deel van de bevolking nietin de dorpskom, noch in de buurtschappen woont, maar vnl. verspreid over het ZO gedeelto van de gebeente, tussen de Kranenburgse en Grafwegensa-straat, met een oppervlakte van ongeveer I/5 deel van de gehele ge-meente« Men kan bij benadering zeggen, dat de dichtheid van bewoning in dit deel het midden houdt tussen de dichtheid in de bewoonde oorden en die, welke normaal geacht kan worden voor het platteland buiten de kernen.
Cver de dichtheid van bewoning kunnen wij het volgende opmerken. Het aantal woningen en het aantal inwoners per woning was in '1930,1935
en I94O als vo'igts • In I93O waren er totaal 1337 woningen met 5,9 inwoners per woning.
• H !j35 11 n H 1562 " " 5,6 " " " " 1940 " " " 1703 " •• 5,6 " " "
Deze dichtheid is groot, wanneer men aanmerkt, dat Gelderland 4,5 inwoners per woning heeft. De niet vernielde huizen van thans hebben niet de pretentie van groot te zijn, zodat de dichtheid per vertrek relatief nog groter is dan normaal voor Gelderland is te achten, wanneer men de verwoesting buiten beschouwing laat. De verwoesting is groot geweest. Een overzicht hiervan volgt nus
ï'otaal verwoest' Vovp Groesbeek Dorp Bargendal Buurtschap Knapheide Buurtschap Grafwegen Buurtsohap Breedeweg Btiurtschap Bruük Buurtschap Nijerf Buurtschap Plak Buurtschap Horst Buurtschap Lagewäld Buurtschap Eeil.ig~f<and 60% ioo# 90^ 1005S 65^ 100$ 9C# 100$ 256
Zwaar beschadigd werden in het dorp Groesbeek 30$ der woningen. Licht beschadigd werden verder alle woningen in het dorp."
De lcop der bevolking,.
Beschouwen w i j nu de w i j z e , waarop het huidige sielenaantal werè bereikt. Te dien einde gaan w i j v a n Groesbeek het aantal inwoners gedurende de jaartellingen na en vergelijken deze cijfers met die van het Rijk en Gelderland, Van deze laatste geven w i j slechts de relatieve w e e r . De cijfers van het Rijk on Gelderland zijn, uitgezonderd die van 1940, a f -komstig van en afgeleid uit de uitkomsten der in genoemde jaren gehouden volkstellingen..
Inwonertal vanaf I88O van Groesbeek en in relatieve cijfers vergeleken met Gelderland en het R i j k . Mannen Groesbeek Vrouwen Totaal • Groesbeek I88O = 100 Gelderland l)l879 = IOC Het Rijk -'1)1879 = 100 Groesbeek Gelderland 1) Het Rijk l) 1880 2265. 21.80 4445 100 100 100 I89O 2668 2504 5172 114 110 112 I9OO 3010 2917 5927 133 121 127 1910 3543 ' 3397 6940 '155 137 146 1920 38-52 ' 3789 ' 7641 172 I5.6 171 19 30 3880 3939 7819 ' 176 17a - 198 1940 '4700 4867 •9567 215 201 222 Elk bevolkingscijfer vergeleken met het
daaraan voorafgaande. -14 10 12 .19 11 15 22 16 19 17 . 19 25 • 4 22 27 39 23 24 l ) De cijfers voor Gelderland en Het Rijk gelden voor de volkstellingen.
Het aantal, inwoners van Groesbeek is sinds 1880 gestegen. Niet regel-matig, want tussen 1 9 2 0 en 1930 is de aanwas gering, zo gering, dat d e
aanwas van Groesbeek naar verhouding b i j het Rijk en Gelderland achj.e.r-blijfto Tussen 1930 en 1940' is"daarentegen de groei 20 groot, dat Gelder-land gepasseerd en hetRiJ: d i c M baaadaöï. uurutiTussen 1927 en 1930 is er een achteruitgang te bespeuren, .(zie graphiek i)-, welk verschijnsel vooi- een klein deel te verklaren is door een geringe daling van het geboortecijfer en een sterke stijging v a n het sterftecijfer in 1929 (strenge w i n t e r ) , voor het allergrootste gedeelte echter door het grote vertrekoverschot van de jaren I928 en 1929 (zie graphiek I I ) . Bezien wij de vesstigings- en vertrek-cijfers in de jaren tussen 1926 en 1931 naar het geslacht«
-12-V e s t i g i n g s - en v e r t r e k c i j f e r s t u s s e n 1926 en 1931 n a a r h e t g e s l a c h t . I 9 2 6 I 9 2 7 I 9 2 8 I 9 2 9 I93O 1931 Mannen vestiging 174 214 223 211 219 216 v e r t r e k 223 273 391 403 ' 247 158 Vrouwen v e s t i g i n g 265 289 337 283 276 263 v e r t r e k 284 348 403 394 367 288 Mannen Vrouwen v e s t i g i n g s overscbo t - 4 9 - 5 9 - 1 6 8 - I 9 2 - 2 3 +58 v - 1 9 - 5 9 -66 - 1 1 1 - 9 1 - 2 5 V e i t r e k o v e r -s c h o t van man-nen groter dan van vrouwen 30 102 81 - 6 3 - 8 3
Vooral de mannen gingen in die twee jaren uit Groesbeek weg. Zij werden vnl. weggezogen door de industrieën in de omgeving. En toen in 1930 de crisis, vooral in de industrie, zich geducht liet gevoelen, werd het vertrekoijfer veel kleiner; in 1931 was er zelfs sprake van een vestigings-overschot bij de mannen. Hierop wordt teruggekomen.
Het geboortecijfer van Groesbeek is in de jaren na 1920 hoger dan van het Rijk. Evenals het algemeen geboortecijfer neemt ook dat van Groesbeek af, doch na 1920 in mindere mate- Het sterftecijfer is iets hoger dan dat van
het Rijk, maar niet zoveel hoger als het geboortecijfer hoger is. Hieruit volgt, dat het geboorteoverschot van Groesbeek groter is dan van het Rijk (zie graphiek I H ) . Vooral na 1900 nam het ovorschot zeer toe en bereikte in de periode 1911 tot 1915 zijn hoogtepunt. In de periode 1936 tot 1940 treedt een sterke daling in, hetgeen vooral te wijten is aan de daling van het geboortecijfer na 1935»
G e b o o r t e - en s t e r f t e c i j f e r s van Groesbeek v e r g e l e k e n met d i e van. h e t R i j k
J a r e n I 9 2 I - 25 1926 - 30 1931 - 35 1936 - 40 Geboorte p e r 1000 z i e l e n Groesbeek 3 1 , 5 3 0 , 1 2 9 , 4 ?.6,6 Het R i j k 2 5 , 9 2 3 , 2 2 1 , 2 2 0 , 5 S t e r f t e p e r 1000 z i e l e n G r o e s b e e k 1 1 , 0 1 0 , 4 9 , 2 8 , 9 Het R i j k Ie), 6 9 , 9 8 , 9 9 , 3 Het vruchtbaarheidcijfers aantal levend geborenen per 1000 vrouwen
van 15 - 44 (ook wel 15 - 49) geeft een nauwkeurig beeld van de verschillen in mate van de vruchtbaarheid.
Onderstaande cijfers betreffen het gemiddeld aantal wettig en on-wettig levend geborenen in de.perioden 1919 - 1922 en 1929 - 1932 per
1000 vrouwen van 15 - 44 jaar in de volkstellingsjaren 1920 en 193C. Ter vergelijking vindt men het Rijk, Gelderland en de R.K. tuinbouwgemeente Huissen, waarover Ir S. Oedin een dissertatie geschreven heeft.
V r u c h t b a a r h e i d c i j f e r van Groesbeek i n v e r g e l i j k i n g met H u i s s e n , G e l d e r l a n d Het R i j k van 1920 en 1 9 3 0 . • Grpesbeek H u i s s e n G e l d e r l a n d Het R i j k Gemiddeld a a n t a l l e v e n d g e b o r e n e n i n de j a r e n 1919 - 1922 I929 - 1932 P e r 1000 vrouwen v a n 1 5 - 4 4 j a a r v o l g e n s de v o l k s t e l l i n g van I92O 159 170 125 117 I93O 139 142 105 97 D a l i n g i n 'j> v a n I92O 1 2 , 6 1 6 , 5 1 6 , 0 1 7 , 1
Opvallend is de betrekkelijk hoge vruchtbaarheid van Groesbeek ver-geleken met. Gelderland en met Het Rijk. In 1920 is zij voor Huissen
op-vallend Voel hoger dan if001" Groesbeâk; evenwel zijn de cijfers in 1930 on-geveer gelijk.
Ten slotte valt ook op, dat de daling der vruchtbaarheid tussen I92O en 1930 voor Groesbeek kleinst1 is dan voor Huissen, Gelderland en het Rijk.
Het iets hogere sterftecijfer van Groesbeek t.o. van het Rijk, (gem. 1921 - I94I 0,38) kan men niet vsrklaren uit de leeftijdsopbouw. In vele gemeenten met een leeftijdsopbouw, waarvan de jongste leeftijds-groepen meer bezet zijn dan het Rijk, heeft men lagere sterftecijfers. Het Rijk heeft vergeleken bij Groesbeek een oudere bevolking nl. resp. 29,12 en 26,02 jaar in 1930, zodat uit dit oogpunt Groesbeek lagere sterftecijfers moet vertonen "dan Het Rijk.
Echter heeft het dorp van 1921 - 1941 t.w. 21 jarens 13 jaren een" hoger en 8 jaren een lager sterftecijfer. Van 1923 tot en met 1928 is he-» sterftecijfer van Groesbeek gunstiger met uitzondering van 1924, van 1929 (strenge winter) tot en met 1935 ongunstiger, van 1936 tot en met 1939, :.met uitzondering van 1937 gunstiger en in het begin van de oorlog weer
on-gunstiger dan het Rijk,-Men kan misschien het volgende, zij het met grote
.voorzichtigheid zeggens wanneer alle omstandigheden* economische, meteoro-logische enz; medewerken, heeft Groesbeek een lager sterftecijfer dan"het Rijk} maar zodra dat niet het geval is,'dan 'is-het-sterftecijfer hoger.
In hoeverre Groesbeek in hygienisch opzicht achter blijft bij het Rijk, kan opgemaakt worden üit de zuigelingensterfte. '
Deze was tamelijk groot, vsoral relatief in de jaren 1931 -.1940. In het decennium 1921 - 1930 was deze sterfte ten opzichte van'Rijk,-, pro-vincie en gemeentengroep lager dan in het volgende tiental jaren. De grotere gezinnen zullen ongetwijfeld tot deze ongunstige toestanden (hygi'ène) • hebben
bijgedragen. • Aan de gezondheidszorg wordt thrns. plaatselijk de nodige aandacht
besteed (Wijk- en kraamverpleging, consultatiebureau voor zuigelingen, J;.b.o.bestrijding, schoolbaden, schoolartsendienst e t c ) . Er zijn in het
dorp Groesbeek 3 huisartsen gevestigd. (Bergendal en Heilig-Land worden voorzien vanuit Ubbergen en Nijmegen). Het WiWGele Kruis beschikt over 2 wijkverpleegsters, 1 kraamverpleegster, 1 kraamverzorgster en aanvullend personeel.
De Stichting -"-oor Gezinszorg, waarin ook het Wit-Gele Kruis is ver-tegenwoordigd, beschikt over'4 meisjes, die regelmatig in verschillende ge-zinnen werkzaam zijn. De schoolartsendienst werd op 1 Januari 1948 invoerd. Voor schoolbaden wordt gebruik gemaakt van de daartoe aanwezige ge-legenheid in het Werkkamp van vreemde werklieden, welke aan de Wederop-bouw arbeiden.
De brede basis van de bevolkingspyramide (zie graphiek W ) wordt veroorzaakt door het grote kindertal. Dit hangt ten nauwste samen met de kerkelijke gezindten in Groesbeek. De Rooms-Katholieken overwegen zeer sterk, zoals reeds werd opgemerkt.
Groesbeek
1909 I92O I930
naar de k e r k e l i j k e gezindten volgens de v o l k s t e l l i n g e n 1909-1930 i n fa van de t o t a l e bevolking N.H. . 4,8 3,1 3,8 R.K. 93,7 96,1 95,0 G.K. 0,3 0 , 2 0 , 3 Andere 1,1 0 , 4 0,6 Geen 0 , 1 0,2 0 , 3
-14-De loop der bevolking is verder afhankelijk van de migratie. In de volgende tabel vindt men opgesomd in tijdsintervallen van 5 jaar de abso-lute vestigings- en vertrekcijfers, het vestigingsoverschot, het totaal van vestiging en vertrek (mobiliteit) en de mobiliteit in $o.
Migratie en mobiliteit van l880 - 1940 in Groesbeek.
1881 - 1885 1Ö86 - I890 1891 - I895 I896 - 1900 1901 - 1905 1906 - 1910 1911 - 1915 19I6 - 1920 ff21 - 1925 I926 - 1930 1931 - 1935 1936 - 1940 T o t a a l Vestiging 958 925 1107 1465 1359 1901 1772 . 2681 2323 2491 2422 2919 Vertrek 883 : 917 1139 1451 1444 2027 1681 3347 2823 3404 2304 . 2913 V e s t i g i n g s -overschot 75 8 - 32 14 - 85 . -126 91 -666 -500 -913 118 6 - 2010 M o b i l i t e i t ( t o t . v e s t i -ging +vertrèk I84I I842 2246 2916 2803 3928 3453 6028 5146 -5895 4726 • 5832 M o b i l i t e i t p.1000 v . d . gem .bevolking 80,1 74,1 85,5 102,4 92,5 118,8 96,3 151,2 '132,7 145,7 116,2 129.0
7F" Van gewicht is de grote vlucht uit Groesbeek van I9I6 tot én met
I930, vooral in de-periode I926 - 193Q« De oorzaak is het wegtrekken naar Industriecentra, zoals naar Eindhoven.*
Maar ook de vestiging is in deze periode groter geworden met als ge-volg een grotere bewegelijkh'eid. Meestal ligt de mobiliteit" op het platte-land tussen 80 en lfcO. Wij zien hieruit, dat Groesbeek een tamelijk .rustige bevolking heeft in demographisch opzicht.
Hoe staat het met de mobiliteit naar het geslacht?
De mobiliteit der vrouwen is, wat normaal is, groter dan die der mannen. Opvallend is de grote uittocht van mannen in de periode 1926 - 1930. Hier is reeds op gewezen. In aansluiting daarop wijzen wij, terloops op dé; bevolkingspyramide van 1930 (grafiek VÉ); de leeftijdsgroep der mannen van
25 - 50 jaar is slecht vertegenwoordigd. In de periode van 1931 - 1935 is er sprake van een vestigingsoverschot, zowel bij de mannen als de vrouwen; in die van 1936 - 194Ó vertrekken er weer meer mannen, dan er zich in Groesbeek vestigen en in de oorlogsjaren 1941 - 1944 is de vestiging weer groter.
Het grote vestigingsoverschot in 1935 houdt verband met de verhoogde 'bóüwbedrijvighéid in 1934, toen een.beduidend aantal woningen - ver boven
normaal - gebouwd werd, speciaal in Bergendal (40 middenstahdsWoningen) •--en op 't Heilig-Iiand (14 midd•--enstandswoning•--en •--en 10 landhuiz•--en).
Dat er na 1927 meer vrouwen dan mannen zijn, kan het.gevolg zijn van de vestiging van Kloosterzusters. Na 1927 werden er 3. Stavore goliouwien •1 uitgebreid.. Ook het verpleegsters-personeel van het R.'K. sanatorium
Dekkerswaïd breidde zich gestadig uit.
In grafiek IT-' heeft men een volledige analyse van de bevolkings-toename. Karakteristiek is de periode 1916 - 1930, de tijd van de vlucht uit Groesbeek. Normaal is voor Groesbeek, wat de agrariërs betreft, een
emigratie door het grote geboorteoverschot. Immers de agrarische mogelijk-heden -zijn daar beperkt.
Resumerend kunnen wij het volgende overzicht maken.
Tussen l88l en 1940, een tijdvak van 60 jaren, was het geboorte-overschot 73763 het vettrekgeboorte-overschot 2010. De vermeerdering bedraagt dus 5366 zielen. Op 1 Januari l88l bedroeg het aantal inwoners 44455 dus de bevolking heeft zich na 1880 meer dan verdubbeld.
Tenslotte vindt men in graphiek "V de bevolkingsaanwas per 1000 van de gemiddelde bevolking van 1921 - 1944 per jaar. In de jaren 1928 en 1929 liep de bevolking terug in aantal. In 1935 is bet acorès zeer groot g e -weest.
3. De stand van de bevolking in 1930 en 1947.
Thans zijn w i j gekomen tot de stand der bevolking. Hiervoor wordt in dit hoofdstuk de volkstelling van 1930 gebruikt. Om een indruk te krijgen van de samenstelling van de bevolking naar leeftijd en geslacht, gebruikt men de zg. bevolkingspyramide, een dubbelstaafdiagram.
De verschillen van de twee Pyramiden in graphiek VI zijn d u i d e l i j k Ze zijns
a. De bredere voet van de leeftijdsopbouw van Groesbeek door de grotere geboortefrequentie.
b . De "inham" der mannen van 25 - 50 jaar in de pyramide van Groesbeek door het grote vertrek der mannen in de jaren 1928 en 1929;
c. Het relatief kleinere aantal vrouwen ouder dan 20 jaar in de pyramide van Groesbeek, een normaal sociaal verschijnsel; de grote gezinnen en de beperkte bestaansmiddelen in Groesbeek bewerkstelligen het grote aantal huwelijken van Groesbeekse vrouwen met mannen, die buiten Groes-beek wonen en ongetwijfeld gedeeltelijk uit GroesGroes-beek afkomstig waren; d. De relatief sterke bezetting van mannen tussen 20 en 25 jaar door de
geringe emigratie in deze leeftijdsklasse; in deze leeftijd zijn de mannen nog tevreden met een ondergeschikte betrekking;
e. Het zeer grote verschil tussen het Rijk en Groesbeek voor de leeftijds-groepen 25 - 29 en 30 - 34 jaar; Groesbeek heeft hiervan relatief een klein aantal, omdat het zaak wordt (huwelijk) een zelfstandige positie te veroveren, die Groesbeek niet voldoende biedt;
f. Het geringe aantal oude vrouwen (boven 65 jaar) in Groesbeek, hetgeen waarschijnlijk zijn oorzaak vindt in het grote aantal vrouwen, dat in Groesbeek een beroep heeft; (bijna 26$ van de gehele beroepsbevolking, daarvan l/3 als industrie-arbeidster); de "slijtage" is daardoor misschien groter dan elders> bovendien zitten de gehuwde vrouwen in dë dorpen veel thuis, in bedompte kamertjes, waar weinig licht doordringt.
Het grote kinaertal bepaalt de vorm aer pyramide. Dit komt ook op een andere wijze tot uiting, nl. door het percentage gehuwden. Het is duidelijk, dat een groot aantal kinderen het aandeel van huwbaren en g e -huwden verkleint. Zo bedroeg het percentage ge-huwden in 1930 fn Groesbeek
29,2 #, in Huissen 28,0 fo en in het Rijk 38,0 ^.Hierbij speelt het late huwen inGaoee beek ook een mi«Het derde gevolg van het grote aantal kinderen komt te voorschijn
in de gebruikelijke indeling van on-, half- en volproductieve leeftijds-klassen. De volgende tabel laat dit zien; ter vergelijking de nabije R.K. tuinbouwgemeente Euissen.
O n - half- en vol productieve leeftijdsklassen in $ in 1930»
Groesbeek Huissen Het Rijk Volproductief 20 - 54 j a a r 40,2 41,0 46,6 Halfproduotief 15-19 en 55-64 j 17,2 15,9 16,6 Onproductief 0-14 en boven 65 j a a r 42,6 43,1 37,y
Zeer instructief is ook het volgende overzicht, n l . het aantal vrouwen op 1000 mannen in deze leeftijdsklassen.
Aantal vrouwen op 1000 mannen te Groesbeek in 1920 en 1930 I92O Volproductief Halfproduotief Onproductief Totaal IOO4 965 973
~98T
1034 1047 986 'Ï"Ó15"
-16-Men ziet in deze tabel, dat in 1930 de mannen in aantal geringer .waren dan de vrouwen. In 1920 was het omgekeerde het geval. De verklaring
hiervoor is reeds gegeven. In de volproduotieve leeftijd zijn er zowel in 1920 als in I930 meer vrouwen geweest dan mannenj in 1930 echter is het verschil veel groter. Dit k a n dan ook de verklaring zijn van het feit, dat
er in Gröesbeek zoveel vrouwen een beroep hebben.
De 0 - 1 4 jarigen bezetten 40,2 fo der bevolking. Sundbarg heeft aangetoond; dat dit cijfer voor een stationnaire bevolking 21,5 $ is« Die 40,2 fo betekent dus een sterke progressieve opbouw.
U i t het verschil tussen de verhouding productieven en onproductieven van Gröesbeek en het Rijk blijkt, dat de productieve groep in Gröesbeek
een zwaardere opgave heeft dan normaal is voor het R i j k .
Het lijkt ons nu gewenst om aan de hand van de pyramide van Gröesbeek een methode aan te geven, waarop de generatiedruk in het dorp gemeten kan worden. Deze wordt door het C.B.S. veel toegepast en generatie-indexcijfer genoemd.
Hierbij is van belang, vast te stellen, in welke verhouding de v e r -trekkende ouderen staan tot de aanrukkende jongeren. In een stationnaj.re bevolking bestaat een vaste verhouding tussen het aantal mannen van 55
-59 jaar en dat van 10 - 1 4 jaar. Dit quotiënt 1,1897 is 100 gesteld. Indien in Gröesbeek het aantal jongens van 10 - 1 4 jaar. gedeeld door het aantal van 55 - 59 jaar eveneens het 'quotiënt 1,1897 geeft, dan heeft de bevolking in Gröesbeek een stationnair karakter aangenomen en is de druk van de jongeren-vervallen. In dat geval is deze index gelijk 1 0 0 .
Voor Gröesbeek is dit indexcijfer in 1 9 3 0 : 267«
Passen w i j deze methode ook toe voor 5 - 9 ten opzichte van de 5 0 - 5 4 jarigen en voor de 15 - 19 ten opzichte van de 60 - 64 jarigen dan verkrijgen wij de volgende indexcijfers voor 1930s resp. 253 en 2 5 2 . Het gemiddelde is 257» Hieronder zullen wij zien hoe groot deze druk is op grond van de leeftijdsopbouw van 1 September 1947»
Beschouwen w i j in dit verband de beroepsstructuur van Gröesbeek volgens de beroepstelling van 1 9 3 0 .
Beroepsbevolking van Gröesbeek naar geslacht en het ooncentratiegetal in 1930 • Nijverheid Mijnbouw Landbouw - ' • Handel en.Verkeer Vrije beroepen Huiselijke diensten Godsdienst en Onderwijs Losse werklieden Totaal! Mannen 49,4 0,1 35,7 8,3 3,1 1,5 1,8 0,1 100 Vrouwen 33,8 0,1. 13,6 7,1 14,8 17,0 13,5 100 oonc entratiegetal .122 6 I 5 0 , 34 ' .«II4 , ; ' 71 149 • 7
Het concentratiegetal komt tot stand door gemeentelijke beroepspersonen in een bedrijfsklasse
totaal aantal beroepspersonèn in die gemeente
te delen door dezelfde breuk, maar dan van het Rijk. Men ziet dus, dat er in Gröesbeek meer beroepspersonen in industrie en landbouw in verhouding werkzaam zijn dan in ons gehele land. Voor de beroepsverhoudingen en hun ontwikkeling wordt verder verwezen naar het volgende deel.
