Rasionali tei
t
Inkommensurabili teit
II1n
,,,
'
V
l
~v etenskap en
I\U
tuur
KULTUUR
Hendrik Willem van der Walt, Hanns. 8.A.
Skripsie goedgekeur as gedeeltelike nakoming van die vereistes vir die graad Magister Artium in Filoso~ie in die Fakulteit Lettere en Wysbegeerte van die Potche-fstroomse Universiteit vir Christelike Hoer Onderwys.
Leier Pro-f.
M.E.
BothaPotche-fstroom 1990
erken. Menings in hierdie werk uitgespreek o~ gevolgtrek-kings waartoe gekom is, is die van die skrywer en meet nie beskou word as die van die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing nie.
Opgedr-a aan !fil:'.. wnndi=>t-1 ike ouer-s, vit- wie ek die HERE innig dankbaat- is.
Met enkele woorde wil ek my dank betuig aan almal wat my gehelp en bygestaan het gedurende die skryT van hierdie s kripsie.
*
In besonder ProT. M. Elaine Botha. My opregte waardering vir u geduld, opoTTering en sorgsaamheid. Ek het baie ge-leer.*
Baie dankie aan al die ander dosente by wie ek jare kon leer : PrOTT. P.G.W. du Plessis; J.A.L. N.T. van der Merwe (vir die onbaatsugtige hulp);der Walt; J.J. Venter.
deur die Taljaard; B.J. van
*
Mnr. P.J.P. Henning, dankie vir die proeTlees op kart ken-nisgewing.*
Danie Steyn, dankie dat jy onder moeilike omstandighede jou weg oopgesien het vir die bindwerk.*
My Tamilie en vriende. Jul ie ondersteuning en hulp gedu-rende die studie het nie ongesiens verbygegaan nie. Dankie.(Frikkie en Anri, vir jul monitor - baie dankie).
*
My dank aan die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing, wat geldeli ke bystand verskaT het. Erkenning word gegee op die vooraTgaande bladsy.solvable r-iddle".
(Neurath, 1973:306)
"Centraal ir, het (rationele - H.W.) kriticisme staat de ontwikkeling en uitwerking van een rationaliteitsmodel,
dat van de principiele -feilbaarheid van de menselijke · rede uitgaat . . . ".
C Heyt, 1976: 16 >
"Individuals raised in dif-ferent societies behave on some occasions as though they saw di-f-ferent things. I-f we were not tempted to identi-fy stimuli one-to-one with sensations, we might recogni ze that they actually do so."
<Kuhn, 1973: 193)
"If social learning can rely on the organs of per-ception then so can natural or scientific knowleage. No socio-logical account o-f science can place the reliability of sense-perception any lower when i t is used in the labo-ratory or on the field trip than when i t is used in social
interdct.ion oi- collective action".
C 81 oo r, 197 6: 29)
the interpretative reconstruction of reasons makes it necessdry that (sic? -HW) -for us ta place ' their' standards in relation ta 'ours,' so that in case o-f a contradiction we either revise our preconceptions or relativize 'th9ir' standards cf rationality aga::.nst 'ours'".
<Habermas, 1985:204)
"It is therefore impossible to judge the existence o-f vali-dity of narrative knowledge on the basis o-f scientific knowledge and vice versa : the relevant criteria are dif--ferent. All we can do is gaze in wonderment at the diver-sity o-f discursive species, "
INHOUD 1. INLEIDING 1. 1. Agtergrond 1.2. Probleemstelling 1. 3. Hipotese 1. 4. Werkswyse
2. RASIONALITEIT IN DIE WETENSKAP
2.1. Agtergrond: Logiese Positivisme en die reaksie daarteen
2.2. POPPER EN DIE KRITIESE RASIONALISME
2.2.1. Die plek van Popper in die huidige diskussie 2.2.2. Popper se visie op rasionaliteit
2.2.3. In gesprek met die kritici van Popper
2.2.3.1. Popper, nie-rasionele rasionalis : Kritiek van Newton-Smith
2.2.3.2. Bespreking
2.2.3.3. Kritiek van Feyerabend
2.2.3.4. Popper se antwoord op die
inkommensurabili-1 1 4 7 1 1 12 • < 1...., 20 20 21 25 26 32 34 teitsvraagstuk 37 2.2.3.5. Bespreking 39 2.3. 2.3.1. 2.3.2. 2.3.3.
DIE PARADIGMABENADERING VAN KUHN Pavadigmas
Kuhn se beskouing van inkommensurabiliteit ?aradigmo-oorvleueling en
kommunikasiemoont-likheid: Bernstein se analise
48 52
2.3.4. 2.3.5. 2.4. 2.4.1. 2.4.2. 2.4.3. 2. 4. 4. 3. 3. 1. 3.1.1. 3.1.2. 3. 1. 3. 3. 1. 4. 3. 1. 5. 4. 4 .. 1 • 4.2. 4.3.
Analise en kritiek deur Newton-Smith Voorlopige Samevatting
DIE BENADERING VAN DIE EDINBU~GH-SK00L Die "Strong Programme" van die Edinburgh-Skool
Kritiek op die "Strong Programme"
Rasionaliteit, inkommensurabiliteit en 60 65 68 70 73 kommunikasiemoontlikheid 79 Bespreking 81 RASI0NALITEIT EN INK0MMENSURABILITEIT IN DIE KULTUUR 85 WINCH 89 Agtergrond 89
(Epistemologie), taal en werklikheid 92
Rasionaliteit in kultuur 96
Kritiek deur Prinsloo en bespreking van sy
kritiek 100
Rasionaliteit, verstaanbaarheid en
inkommen-surabiliteit : Winch, Weber en Wittgenstein 107
DIE UNIVERSALITEIT EN INDIWIDUALITEIT VAN
RASI0NALITEIT 112
Die unive~saliteit en indiwidualiteit van dinge
Die universaiiteit en indiwidualiteit van rasionaliteit
Wetmatighede met betrekking tot dfe aards-geskape werklikheid
114
116
5. 5. 1. 5.2. 5.2.1. 5.2.2. 5.2.3. 5. 2. 4. 5.3. 5. 3. 1. 5.3.2. 5.3.3. 5. 4. NOTAS ABSTRACT SLOTOPMERKINGS EN TOEPASSING Copernicus Homeopatie
Die mediese wetenskap en alternatiewe medisyne
Historiese agtergrond en beginsels van homeopatie
Rasionaliteit in homeopatie Wat van akupunktuur?
Die Tokoloshe
Beskrywing van "":.okoloshe"
Rasionele verklaring vir die geloa~ aan die Tokoloshe?
Optrede in ocreenstemming met geloo~ aan die Tokoloshe as rasionele optrede
Ten Slotte BIBLIOGRAFIE 126 128 132 132 134 136 137 138 139 140 142 146 147 154 155
1. INLEIDING
1.1. Agtergrond ·
Hoewe 1 "RAS I ONAL I TE IT" deur die eeue onveranderd gebly het, het die konsepsie daarvan van tyd tot tyd en van skoal tot
hoo~saaklik gepaard ge-skoo 1 versk i 1 . Die verandering het
gaan met die veranderinge in beskouinge oar en interpretasies van wat die rede (ratio) is - vir saver onderskei kan o~ mag word tussen rede en rasionaliteit1
• Dit is opvallend dat hier-die onderwer-p ("rasionaliteit") vandag meer as te vore in die geskiedenis van die Westerse denke ender die soeklig ge-plaas word. 'n Oorsaak hiervan kan moontlik die sogenaamde "krisis" wees wat ontstaan het as gevolg van die ''vergodde-1 i king" a~ ver-absolutering van die rede wat die Moderniteit
in 'n sekere mate steeds (die sogenaamde gekenmerk het, en
Post-Moderne era) kenmerk. Die konsekwensies van hierdie verabsolutering is welbekend en is dikwels bespreek.
Die "rede" word vandag met agter-dog bejeen, en is oak besig om die bevoorregte posisie te verloor wat dit met die opkoms en kulminasie van die Rasionalisme (waaronder ook en veral die Logiese Positivisme) gehad het. Hiermee saam het oak ra-sional iteit, en met name die "Wetenskaplike Rasionaliteit", i n gedrang gekom. Daar word al meer wegbeweeg van die idee van 'n selfgenoegsame, selfstandi_ge, selfregverdigende rasio-na l ite it. So word oak wegbeweeg van 'n begrip van
rasionali-teit as die legitimeerder van wetenskaplike kennis, en op grand daarvan as die legitimeerder van enige "geldige"
ken-nis. Hierdie bewegi ng kom tot vergestalting in a) 'n ver-bt-eding van die "begrip" rasiona.liteit in saver dit nie meer gesien word as ona~hanklik van enige eksterne invloede nie; en b) 'n uitbreiding van die "begrip" rasionaliteit in saver dit nou oak in verband gebring word met ander kulturele2 ver-kynsels o~ aktiwiteite as net die wetenskap. Bei de die ge-noemde "verbreding" en "uitbreiding" het ontstaan uit die diskussie random die geskiedenis en metodes van die weten-skap(pe). Eers enkele opmerkinge oar elkeen:
a ) By ender andere Popper en Kuhn, hoewel hulle nie die eers-te was nie, sien ons die neiging om die sosiale en histo-riese, sowel as "Weltanschauungs" -bepa.aldheid van weten-skaplike kennis te erken. Hiermee gepa.ardgaande word oak die sosiale en historiese a~hanklikheid (sowel as aThank-likheid ten opsigte van ander Taktore) van wetenskaplike rasiona.liteit erken. Van hierdie erkenning o~ verreke-ning, vera.l van die sosiale bepa.a.ldheid van wetenskaplike rasionaliteit, is die sogenaamde "Edinburgh School" een van die belangrikste eksponente. Brown (1984:1,6) praat van , n "Sociological Turn", wat grootliks deur aanvalle
(socs die van Kuhn) op die kumulatiewe beskouing wetenskap, geinspireer is.
van die
"hermeneutical turn", wat veral betr-ekking het op die wending in die diskussie random die onderskeie en unieke metodes van die natuurwetenskappe en die sosiale weten-skappe (vgl Radnitzky, 1973:211). Sentr-aal hier-in is die diskussie random die sogenaamde "er-klaren-verstehen" dichotomie, waar- "er-klar-en" (verklar-ing) dui op die metode van die natuur-wetenskappe, en "ver-stehen"
"under-standing") op die metode wat vir tenskappe aanvaar is.
die
Dit was i n reaksie op die dominansie van die
(verstaan o-f
nie-natuurwe- natuur-weten-skapl i ke-metode op die sosiale wetenskappe dat iemand soos Winch ( 1960 , 1972) , na aanleiding (miskien: in misbrui k) van Weber en Wi ttgenstein, aangetoon het dat a ) ni e net ver-ski llende kulture nie, maar b) oak verski l lende sosiale verskynsels (o-f aktiwiteite - soos die wetenskap, toorkuns en godsdiens ) e lkeen sy eie r-eels vir verstaan i nhou. Winch poog om die bestuder-ing van sosiale ver-skynsels bui-te die ber-eik van die natuur-wetenskapl ike metode en onder die beheer van die -filoso-fie (e i ntlik en veral epistemolo-gie) te hou, maar beklemtoon die uniekheid van die ver-s killende vorme van rasional it e i t en verstaanbaarhei d van die ver-skil lende sosia le verskynsels. Dit blyk
onder-dere uit Wi nch (1960 :102) se kritiek op Pareto:
"But Pareto is commi tt i ng just t his mistake: his way o-f discussi ng the disti nctio~ between logical and non-logical conduct involves setti ng up scien-t i-fic intel l igi bility (or rather, his own mi sconcep-tion o-f i t) as t he norm -for intel l igi bi lit y i n gene-ral; he is claimi ng t hat science possesses t he key to reality. "
an-Die kriteria van logtka, so betoog Winch (1960:100), is alleen verstaanbaar in die konteks van "ways o-f living or modes of social life", terwyl elk van laasgenoemde krite-ria van verstaanbaarheid "peculiar to itself" het. Derk-sen (1978:103) som Winch se standpunt in hierdie verband soos volg op:
"De verschillende levensvormen hebben dus hun eigen (verschillende) soorten van intelligibiliteit o-f rationaliteit. Ze ziJn als zodanig logisch noch onlogisch, rationeel noch irrationeel."
Daaruit volg dat die verskillende sosiale verskynsels, en die rasionaliteit daaragter, nie met dieselfde (mekaar se) kt-iteria meetbaar is nie - hulls is "incommensurable" ::s
Naas Winch is daar vandag 'n groat hoeveelheid denkers o-f skale wat aan verskillende lewensvorme, o-f sosiale (kultu-rele) verskynsels, elk
'n
eie unieke vorm van rasionali-teit toeken4•
1.2. Probleemstelling
Teen die agtergrond van die voorafgaande word die volgende probleemstelling aan die orde stel:
*
Die verbreding van die rasionaliteitsbegrip, met die verre-kening van die konteksgebondenheid daarvan, stel diesoge-naamde "inkommensur-abiliteitspr-obleem" aan die orde. In-kommensur-abiliteit wor-d ver-al voor-gehou as gevolg daar-van dat wetenskaplikes elkeen in sy eie "w@r-eld" lewe en wer-k. Hier-die ver-br-eding, gepaar-d met die pr-obleem van inkommen-sur-abiliteit, wer-k r-elativisme van ver-skillende modelle van die wetenskap in die hand.
wor-d:
Die pr-obleem kan so ver-duidelik
Inkommensur-abiliteit impliseer- wetenskaplike r-elativisme wanneer ger-edeneer- wor-d dat elke wetenskaplike par-adigma of model as't war-e sy eie r-asionaliteit pr-oduseer- en • n e ie-soor-tige vor-m van r-asionaliteit konstitutief is van 'n be-paalde wetenskaplike par-adigma.
Die inkommensur-abiliteitspr-obleem het 'n ver-der-e pr-obleem tot gevolg: Die visie op r-asionaliteit, wat die bestaan van "incommensur-able" par-adigmas er-ken, ontken die bestaan van 'n algemene, par-adigma-tr-ansender-ende vor-m van r-asio-naliteit wat as gemeenskaplike gr-ondnoemer- en ar-biter- vir-die beoor-deling of ver-gelyking van ver-skillende par-adigmas of teor-iee diens kan doen.
*
Die uitbt-eiding van "r-asionaliteit" tot ander- kultur-ele (sosiale) var-me of aktiwiteite bring die gewaande of be-weer-de super-ior-iteit en die alleengeldigheid van die we-·tenskap as ver-skaf~er- van geldige kennis iTI gedr-ang.*
Die probleem van inkommensurabiliteit van verskillende kul-turele o~ sosiale vorme (ook genoem verskillende lewensvor-me o-f "language galewensvor-mes" - soos wetenskap en toorkuns) impli-seer dat oak die rasionaliteit van die verskillende lewens-vorme as "incommensur-able" beskou kan wor-d. Diedat rasionaliteit as a-fhanklik van die lewensvorme enge, en kultur-e in die brae, beskou word. Dok
rede in hier is die sal gear-gumenteer wor-d dat relativisme (tussen die ver-skillende kultur-ele vorme) in die hand gewer-k wor-d.
sigbaar op die volgende vlakke:
Dit wor-d ver-al
Eerstens die inkommensur-abiliteit van verskillende benade-ringe binne een lewensvor-m, byvoor-beeld modelle in die we-tenskap. Tweedens die inkommensurabili t e i t van verski l l en-de opponerenen-de lewensvor-me, soos byvoorbeeld die wetenskap en toorkuns. Derdens die inkommensur-~bil iteit van
radi-kaal-verskillende (eiesoortige, o-f in ander- ter-me: "in eie kring soewereine") lewensvor-me. Vierdens die inkommensur-a-biliteit van verskillende kulture (samelewings), met kul tu-re hier bedoel in die wydste sin van die woord
Wester-se kultuur en 'n primitiewe A-frika-kultuur) kommensur-abiliteit van r-asionele maatstawwe word
(soos die Die in-byna op elkeen van die genoemde vlakke geimp l iseer-, maar kom veral tot vergestalting in die gesprek oor die inkommensurabili-t e i inkommensurabili-t van verskillende kulinkommensurabili-tur-e, waarin die superior-iteits-gevoel van die Westerse lewensvorme en rasional iteit be-vraagteken word.
1.3. Hipotese
In hierdie studie word geredeneer dat bagenaemde prableme ap-gelas kan ward deur te aanvaar dat:
*
rasianaliteit op verskillende wyses amskryT kan ward, son-der dat dit mekaar naadwendig weerspreek. Rasianaliteit kan die valgende wees:of daelgerigte aptrede of denke;
of die keuse van teariee of aartuigings valgens die beste beskikbare redes (bewustelik of anbewustelik);
of aptrede en denke aan die hand van vasgestelde stan-daarde - haewel aartreding van die standaarde nie nood-wendig 'n gebrek aan rasianaliteit impliseer nie;
of, en dit is haafsaaklik die begrip van rasionaliteit waarmee in die skripsie gewerk word, rasianaliteit as aortuigingsgerigte en -bepaalde optrede (van watter aard die aartuigings oakal mag wees, maar ten diepste
reli-Dikwels is doelgerigte optrede of denke oak aortuigingsgerigte optrede of denke, van watter seker-heidsgraad die oortuigings ookal mag wees. Hiermee word bedael dat alle tipes oortuiginge nie met dieselfde se-kerheid aanvaar ward nie. Sa byvoorbeeld mag religieuse oortuigings met grater sekerheid aanvaar ward as
gings wat wetenskaplike hipatese kanstitueer.
nie noodwendig relativisme hoe~ te impliseer nie. Sodani ge visie op rasionaliteit, waarin kontekstualiteit verreken word, word eers relativisties wanneer by voorbaat uitgegaan word van 'n verskraalde,
model.
eksklusivistiese
rasionaliteits-*
rasionaliteit niks anders is nie as 'n modus, vermoe OT kapasiteit van die mens - dit wil s@ 'n universeel-menslike vermoe wat in 'n verskeidenheid van lewensvorme Tunksioneer. Rasionaliteit sal dus konteks-gekleurd wees.*
rasionaliteit gebrekkig en beperk is soos wat die mens ge-brekkig, beperk en sondig is. Dit kan as verklaring dien vir die negatiewe gevolge van sogenaamde "rasionele" be-sluite. So is Hitler se optrede nie minder rasioneel as! se maar, die priester wat 'n O~Ter bring nie. Hitler se optrede mag wel rasioneel sleg <sondig) wees.*
rasionaliteit by enige besluit betrokke is. Daar moet eerder gepraat word van rasioneel-goeie o~ rasioneel-slegte besluite as van rasionele OT nie-rasionele besluite. As waardebepaal de verskynsel, is daar oak ander norme wat geld vir rasionaliteit, byvoorbeeld dat dit ekonomies enbetrou-baar moet wees. Oortreding van enige norme kan uitgedruk word in die goed/sleg-waardebepaaldheid.
*
rasionaliteit nie die prerogatie~ van die wetenskap is nie, en wetenskaplike rasionaliteit oak nie as model vir andersgekleurde aanwendings van rasionaliteit kan diens doen nie.
maar oak
*
rasionaliteit 'n kapasiteit van die individu is,by groepe ter sprake kom wanneer daar, en vir saver daar, ooreenstemming is tussen die oortuigings en redes vir
tuigings van die indiwidue van die groep. Wanneer kleiner groepe binne 'n grater groep sou verskil, is
oor-twee daar verskille tussen die twee groepe wat die inhoud van die ra-sionaliteit betreT, terwyl daar in elke groep ooreensteming sal wees wat betreT die (inhoud van die) rasionaliteit van die verskillende lede van dieselTde groep. Streng gesproke sal die inhoud van die rasionaliteit van die verskillende indiwidue van dieselTde groep "nooit" heeltemal ooreenstem nie. Daarom is daar dan sprake van die "rasionaliteit" van 'n groep wanneer daar, en vir sover daar, ooreenstemming is tussen die oortuigings en die redes vir di8 oortuigings, sowel as die bepaaldheid en gerigtheid van die oortuigings. Rasionaliteit (as kapasiteit) sal dan onder andere verskil van indiwidu tot indiwidu namate die inhoud verskil.
*
die verskillende aksente wat in die moderne tyd binne di~ rasionaliteitsopvattinge aangetreT word, belangrike waar-heidselemente bevat, soos byvoorbeeld:dat rasionaliteit sosiaal mede-bepaald (oT eerder, gekleurd) is;
dat rasionaliteit deur geloo~ bepaald is en gerig word; - dat rasionaliteit konteksgebonde is.
*
rasionaliteit nie wetenskaplike vooruitgang en waarheid waarborg nie.*
rasionaliteit funksioneer volgens reels wat deur die ge-meenskap daargestel is, maar slegs vir saver daar deur die agent ooreengestem word met die betrokke reels. "Vooruit-gang" sou dikwels ontwyk het, as daar nie verbreking van bestaande reels moontlik was nie. Hiermee word nie bedoel dat "vooruitgang" rasionaliteit noodwendig irnpliseer nie.*
rasionaliteit in alle kulture, soos byvoorbeeld die Wes-terse en primitiewe kulture, dieselfde funksioneer, maar in die vergestalting daarvan sal verskil. Die verskillein die hand gewerk deur verskille i n oortuigings (i n die vorm van ideologies, aanvaarde logiese stelsels,
ste en so voorts).
godsdien-*
rasionaliteit beide universaliteit en indiwidualiteit het, en daar sekere wetmatighede (transendentale voorwaardes) is waaraan rasionaliteit onderworpe is. Dit hou in dat daar wel kriteria is waaraan enige vergestalting vanrasio-naliteit gemeet en waarmee dit vergelyk kan word. Hiermee
kan die sogenaamde inkommensurabiliteitsprobleem oorkom word.
1.4. Werkswyse
In hierdie studie word teties-krities gepoog om van vergelykende literatuurstudie die bogenoemde
deur middel hipotese(s) te verdedig. Eerstens word die verbreding van die rasionali-teitskonsep binne die wetenskap aan die orde gestel. Daarna volg •n bespreking van die uitbreiding van die konsep "r-asio-naliteit" tot ander lewensvome (res van die kultuur). In beide gevalle word die probleme van inkommensurabiliteit en relativisme aan die orde gestel. Daarna word 'n eie
sie van rasional iteit ('n moontlike herdeTinieri ng >
konsep-verder uitgewerk, en word dit in die slotgedeelte toegepas op voor-beel de uit die wetenskap en kultuur.
2.
RASIONALITEIT IN DIE WETENSKAF'
'n Sentrale faset binne die ontwikkeling (geskiedenis) van
die wetenskap is die plek en funksie van die rede of
rasiona-liteit. Hoewel opinies oor die plek en funksie van die rede of rasionaliteit in hierdie ontwikkeling baie uiteenlopend was, is 'n groot deel van die geskiedenis van die wetenskap, en na aanleiding daarvan ook van die kultuur in die algemeen, gekenmerk deur 'n "religieuse" geloof in (of verabsolutering van) die Rede. Hiermee word bedoel dat die "Rede" toewyding
ontvang het soos wat God toekom. lewing is op die "Rede" gerig.
Alle hoop vir menslike
oor-Hoewel diegene wat binne hierdie tradisie staan, waarin die
rede outonomiteit geniet het, enige aantyging dat hierdie geloof in die "Rede" religieus is, ten sterkste sou ontken,
kan die geloo~ in die (mag van) die Rede moei lik ontken word0
• Hart (1987:13) redeneer i n hierdie rigting:
"R (rationality -HW) i n the RA <Rational Autonomy - HW) tradition . . . functions like God in Christianity . It
is the deep core of a tradition of ~undamental trust in what will ultimately give us hope and will fundamen-tally allow us to put our house in order."
Hier-die tradisie het moontli k sy hoogtepunt bereik in die Verligting (Aufklarung ), maar een van die belangrikste uitl o-pers daarvan ken ons in die vorm van die sogenaamde Logiese Positivisme (oak genoem die Logiese Empirisme) van die 20€ eeu.
2. 1. Agtergrond: Logiese Positivisme en die reaksie daarteen
In die Logiese Positivisme ondersteun die rede wetenskaplike veriTikasie wat rus op sintuiglike waarneming en
eksperimen-ta.sie. Hiervolgens is die mag van wetenskaplike
rasiona.li-teit onbeperk, OT in die woorde van Neurath <1973:306): "The scientiTic world conception knows no unsolvable riddle." Om
die posisie van hierdie tradisie (logiese positivisme) beter te verstaan, mag die bekende spreuk van Kant (1986:25) tot nut wees: II though all our knowledge begins with
expe-rience, i t by no means Tallows, that all arises out OT expe-r ience." In die verskillende skole waarin die rede as auto-noom beskou word, is daar verskillende sienings omtrent die verhouding tussen die empiriese en die logiese. Tog word daar in beide beskouings - sowel die een wat die -rede hoer ag, as die een wat die empiriese hoer ag - a.an wetenskaplike
rasionaliteit meerderwaardigheid toegeken bo ander moontl i ke
"vorme" van rasionaliteit.
Om byvoorbeeld volgens Ayer (1980:133) rasioneel te wees, moet vaste standaarde van getuienis (evidence) altyd in ag-geneem (observed) word in die vorming van ans (wetenskaplike) oortuigings (belieTs). 'n Rasionele oortuiging word dan deur
Ayer (1980:133) gedeTinieer
"as one which is arrived at by the methods which we now consider reliable . . . . We trust the methods OT contemporary science because they have been success-Tul in practice."
Wetenskaplike rasionaliteit word dus gegrond op empiriese bewyse.
tyk7 •
Dis metode word verkies weens sy sukses in die prak-Aan die een kant dien logika (in casu rasionaliteit) op grand van die empiriese waarneming as legitimasiebasis vir die wetenskap. Aan die ander kant moet rasionaliteit juis deur middel van die wetenskap bevestig word. Hierin le dan die sogenaamde selfgenoegsaamheid van die wetenskap, in be-sander van die wetenskaplike rasionaliteit. 'n Sirkelrede-nasie is duidelik in hierdie manier van dink, te bespeur.
Belangrik vir die probleem onder bespreking is dat die rasio-naliteitsbegrip van hierdie tradisie (die logiese positiwis-me) die aanvaarding van enige apriori uitgesluit het. 0l .. -~ was in wese anti-apriories, anti-metafisies en
anti-teologies. Volgens Neurath (1973:308) ken die wetenskapli-ke wereldbeskouing van die Weense Sirkel geen
onvoorwaarde-like geldige kennis wat afgelei is uit die suiwer rede, sintetiese oordele a priori van die soort wat as basis
geen dien van alle pre- en Post-Kantiaanse ontologie en metafisika nie. Die rasionaliteitsbegrip van hierdie visie sluit dan byvoorbaat oak enige moontlikheid van geloof of gelooTsele-mente binne rasionaliteit uit:
"The scientific world conception knows only empirical statements about things of all kinds, and analytic
In die sogenaamde "standaardbeeld van wetenskaplike teoriee" wat in hierdie tradisie ontwikkel is, moet wetenskaplike teoriee aksiomatiseerbaar wees in terme van die matematiese logika <Botha, 1984: 12). Gevalglik ward drie tipes terme onderske i:
*
observasie-terme (terme wat direk na empiriese ~enomene verwys) ;*
teoretiese terme (verkortinge vir operasianele en observa-sionele beskrywinge);*
logiese en wiskundige terme.In die strewe na lagiese en rasionele akkuraatheid is die me-tode van streng logiese deduksie ontwikkel, wat die eendui-digheid van betekenis en die uitskakeling van alle dubbelsin-nigheid van terme vereis het. Dit het saamgehang met die noodsaak van die erkenning dat betekenisse van terme konstant en invariant sou bly (Botha, 1984:13). Deur die handhawing van hierdie vereistes sou dit moontlik wees om tussen ver-skillende kompeterende teoriee te kies <Botha, 1984:14). Ob-jektiwiteit van die wetenskap sou op grond van die volgende drie eise vir die wetenskap gehandhaaT word (Botha, 1984:14):
/
*
Wetenskap neem 'n aanvang vanaT openbaar-waarneembare data wat beskryT kan word deur 'n suiwer waarnemingstaal onaT-hanklik van enige teoretiese vooronderstellings.*
Teoriee kan geveriTieer OT geTalsiTieer word deur vergely-king met die vaste empiriese en eksperimentele data.*
Die keuse tussen kompeterende teoriee is dus rasioneel, ob-jektieT en in ooreenstemming met spesiTieke kriteria.Uit reaksie teen bogenoemde visie van die wetenskap het , n alternatiewe rasionaliteitsmodel ontwikkel waarin die aanwe-sigheid van sogenaamde sosiologiese en psigologiese Taktore
verdiskonteer is <Botha, 1984:3). Denkers in hierdie reaksie-beweging, hoewel hulle baie verskil, word deur Suppe (1974:
25-220) geplaas onder die sambreelterm "Weltanschauungs-anal ise". Hieronder plaas hy Toulmin, Kuhn, Hanson, Feyer-abend en Bohm. Voordat die rasionaliteitsbeskouings van
en-kele Tigure uit hierdie beweging bespreek word, word vervol-gens 'n kart opsomming van hul kritiek op die beskouing van
die logiese positivists, en hul eie beskouing ten opsigte van die wetenskap en wetenskaplike terme, gegee.
Die kern van hi er die benadering, meen Suppe ( 1974: 126-7) , is
dat wetenskap beoeTen word vanuit 'n Weltanschauung OT Le-benswelt, en dit is die werk van die wetenskapsTilosoTie om
die aard van die wetenskaplike Weltanschauung - die aard van
die linguisties-konsepsuele sisteme waaruit wetenskap werk
-te analiseer. Teoriee word in terme van die Weltanschauung geinterpreteer. Om daarom teoriee te verstaan moet die
Welt-anschauung verstaan word. Gevolglik moet baie aandag gegee
word aan die geskiedenis van die wetenskap en die sosiologie-se Taktore wat die ontwikkeling, gebruik (aanwendi ng, "em-ployment"), en aanvaarding OT verwerping van die Weltanschau-ung in die wetenskap beinvloed. So oorvleuel die belange van die wetenskapsTi losowe met die van die historici en sosioloe
van hierdie benadering tot die wetenskapsTilosoTie erTgename is van die TilosoTiese tradisie wat Nietzsche, Peirce, Lewis en Quine insluit. Dit kan ook as 'n soort Neo-Kantiaanse pragmatiese posisie beskou word, maar, anders as die negen-tiende eeuse Neo-Kantiaanse wetenskapsTilosoTie, meen hierdie benadering nie dat daar 'n unieke stel kategoriee is wat die Weltanschauung bepaal nie. Die Weltanschauungsanalise meen eer der da t daar verskillende Weltanschauungs moontiik is. Die benadering glo wel dat daar sekere eiesoortige kenmerke OT karaktertrekke van die wetenskaplike Weltanschauung is.
Suppe (1974:191; c.T. Botha, 1984:16) som die volgende aksen-te gemeenskaplik aan die verskillende posisies van
verteenwoordigers van die Weltanschauungsanalise
die
ver-SOOS volg
op:
*
Alle waarneming is teorie-gelade. Die Weltanschauungbe-1 nv loed en determineer hoe die wetenskaplike die wereld sien, beskryT en interpreteer. Daarom neem aanhangers van verskillende teoriee verskillende Teite waar wanneer hulle na dieselTde werklikheid kyk.
*
Betekenisse van wetenskaplike terme is teorie-a~hanklik. Wetenskaplike terme ondergaan verskuiwinge in betekenisse wanneer hulle in verskillende teoriee gebruik word. Teo-rieverandering impliseer dus betekenisverandering van we-tenskapl ike terme.word bepaal deur die Weltanschauung van 'n bepaalde teo-rie. Dit hou dan in dat daar geen neutrale stel feite is met behulp waarvan dit moontlik sou wees om die toerei-kendheid van 'n teorie te bepaal nie, omdat die standaarde vir die beoordeling van 'n teorie in die teorie self gelee
is.
Hierdie genoemde drie aksente is essensieel vir die verstaan van die kontempor@re diskussie random rasionaliteit in weten-skap en kultuur: 6f daar word op hierdie aksente gesteun in so 'n mate dat dit tot relativisme aanleiding gee, 6f dit vorm deel van die probleem wat opgelos moet word deur diegene wat aan relativisme wil ontkom. Dit is inderwaarheid geen en in die brandpunt hier-makl ike probleem om te ·oor-kom nie,
van wor-d rasionaliteit geplaas: Rasionaliteit, wat as 'n in-tegr-ale deel van die legitimeringsproses van die objektiewe wetenskap beskou is, word in die nuwe benadering konteksaf-hanklik geag, en so word die "meerderwaardigheid" van weten-skaplike kennis en metode in gedrang gebring.
Die rasionaliteitskonsepsies van enkele figure en/ of skole word vervolgens bespreek. Hoewel elkeen nie ender die Welt-anschauungsanalise geplaas kan word nie, vind elkeen op die een of ander- wyse aansluiting daarby.
Rasionalisme, wat Suppe (1974:126-7)
Popper en sy Kritiese byvoorbeeld nie ender die Weltanschauungsanalise wi l reken nie, sal eerste aandag ontvang. Die rede waarom vervolgens eers aan Popper en die
Kritiese Rasionalisme aandag gegee word, is dat hierdie skoal OT tradisie redelik naby aan die Weltanschauungsanalise be-weeg, en in 'n mate tot die ontwikkeling daarvan bygedra het. Daarna kom Kuhn, en laastens die Edinburgh School, aan die beurt. Dit sou gewens wees om oak aandag te gee aan die be-skouings van en diskussie tussen Habermas en die Post-Modernisme (byvoorbeeld Lyotard), maar weens gebrek aan ruim-te word dit agterwee gelaat8
• Nogtans word die bel ang van hierdie stromings beseT,
verwys word.
en mag, waar dit nodig is, daarna
Die twee vernaamste probleme wat in die debat oar wetenskap-like rasional i teit ter sprake is, te wete inkommensurabili-teit en relatiwisme, sal deurgaans in die oorsig betrek word. Die verbreding van rasionaliteit na ander kulturele vorme word onvermydelik hier aangeraak, hoewel dit
vir 'n a~sonderl ike hooTstuk.
2.2. POPPER EN DIE KRITIESE RASIONALISME
2.2.1. Die plek van Popper in die huidige diskussie
Die ondermyning (eroderi ng) van die tradisionele konsep van rasionaliteit wat onder meer in die genoemde ontwikkelinge plaasgevind het,
rasionalitei t.
het ruimte geskep vi r 'n herdeTi niering van Die probleem is onder andere dan ook dat die ondermyni ng oenskynl ik relativisme i n die hand sou werk.
Hoewel Suppe (1974:191 ) Popper nie onder die Weltanschauungs-anal ise plaas nie, is hy <Popper ) om verskeie redes belangrik vi r die ondersoek. Enkele re des word genoem. Ten eer-ste gaan dit hier nie om ' n uiteensetti ng van die Weltansch au-ungsanalise al leen nie - eerder om belangrike deel nemers aan
die de bat. Tweedens was Popper i n 'n sekere mate v erantwoor-del i k vi r die wegbreek en aTtakel ing van die tradisonele ra-s ional iteitsbeskoui ng, soos onder andere ook deur die Weltan-schauungsanal ise gedoen is.
word, byvoorbeeld ontken dat
Popper het, SOOS later duidei ik "waarhei d" vasgevat OT met se-kerheid geken kan word. Derdens kan die Krit iese Rasi onalis-me ook as' t ware geplaas word tussen die posis ie van die Logiese Posi tivisme en die Weltanschauungsanalise. Popper en die Kr itiese Rasionalisme <ook genoem 'Rasionele Kritis isme') lewer dan ook kr it iek na bei de kante t oe. Verder is Popper 'n goeie voorbeel d van iemand wat relativisme wil ontsnap, maar tog daari n moet beland as die konsekwensies va n sy
be-skouing deurgetrek word.
Popper se visie op rasionaliteit
In sy boek "Objective Knowledge - An Evolutionary Approach" (1983) kontrasteer Popper sy eie "kritiese" beskouing met die van vroeere Tilosowe (wat beide Objektivisme en die ou
Sub-jektivisme insluit). Slegs relevante aspekte van Popper (1983:104-5) se standpunte in die verband word uitgelig:
*
Die keuse vir 'n beginpunt (vir die wetenskap OT TilosoTie - HW) is nie vir Popper deurslaggewend belangrik nie - dit kan soos enigiets anders gekritiseer OT verander word.*
*
*
Teenoor die beskouing dat 'n waar en vaste ver-trekpunt (in die soeke na waarheid, kennis -HW) gevind moet word, meen Popper dat daar geen manier is om so
te vind nie.
'n vertrekpunt
Omdat dit dan nie in subjektiwisme OT in abjektiwisme, in byvoorbeeld die suiwer beskrywing van gedrag, gevind kan word nie, is di t beter am met bei de (subjektivisme en
ab-jektivisme) te begin en beide te kritiseer.
Waar beide subjektivisme en objektivisme die klem op die sekerheid van perseptuele ervaring plaas, meen Popper dat al ans kennis teorie-gelade is. (Hier is die Tigure
van die Weltanschauungsanalise inderdaad dig by Popper) .
*
Aangesien alle kennis teorie-gelade is (Popper, 1974: 104),*
is dit gebou op sand. Die -fondamente kan egter verbeter word deur krities dieper te del-f, en deur nie enige be-weerde "data" as vansel-fsprekend te aanvaar nie. Hiermee wys Popper die i dee a-f dat daar sekere vaste -feite is waarop kennis gebou kan word, soos helder en duidelike er-varings ("sensations") o-f "sense data"; en dat direkte o-f regstreekse ervaring nie vals kan wees nie.
Die "common sense"-teorie van kennis9 maak dit die indirekte en hipotetiese < o-f: "conjectural") karakter van kennis miskyk.
die -fout dat konjekturele -Sel-fs die sin-tuie, om nie eens te praat van die interpretasies van sin-tuiglike indrukke nie, is teorie-gelade en oop vir -foute,
hoewel minder in gesonde organismes.
Wat stel Popper dan inderdaad voor? Ten eerste sien Popper (1963: 104) 'n teorie as "conjectured1 0 to be true,
descriptive though possibly a false statement "
that is a Popper (1963: 115 ) de-finieer wetenskaplike teoriee verder as "genuine conjectures" - hoogs in-formatiewe raaiskote aangaande die we-reld wat, hoewel nie verifieerbaar nie Cdit is, nie as waar bewys kan ~ord word nie ), dit wel aan hewige kritiese toetse onderwerp kan word. Dit mag wel waar wees, maar ans weet nie, en mag dalk nooit weet nie, o-f dit waar is of nie. Ten
spyte hier-van moet ons kies vir- die "beter-e" teor-ie - en dit is juis hier- waar- Popper- (1983:21) se rasionaliteitsbeskouing duidelik na vor-e kom. Die beter-e teor-ie is die een wat die meeste toetsbaar- (falsi~ieer-baar-) is. Di t is dan rasioneel om die beste getoetste <"best-tested") teor-ie te kies. Oaar wor-d vol gens Popper- ( 1983: 22)
wyse van kritiese diskussie.
by hier-die keuse uitgekom by Par-ekh (1982:132-3) onderskei ten minste dr-ie betekenisse van die ter-m "r-asionaliteit" by Popper-. Eerstens gebr-uik Popper- dieter-min die sin van "re-de 1 i k he i d 11
• Rasional isme is 'n gesindheid van r-edelikheid. "Rasionaliteit" word dan hoofsaaklik hier- gebruik in die kon-teks van diskussie, en in later-e wer-ke gee Popper- dit 'n sub-jek~iewe ver-bintenis. Tweedens stel Popper- die ter-m "r-asio-naliteit" gelyk aan kr-itiek, en wel in objektiewe sin. Der-dens wor-d rede gebruik in instrumentele OT tegnologiese ter-me en ver-teenwoor-dig die kapasiteit om middele en doeleindes met mekaar- in ver-band te br-ing1 1
• Tog staan die gebr-uike van die
woor-d nie los van mekaar nie. In Popper- (1983:22) se eie woor-de:
"This will be 'r-ational' in the most obvious sense of the wor-d known to me: the best-tested theor-y is the one which, in the light OT our- critical dis-cussion, appear-s to be the best so Tar-, and I do not know OT anything mor-e 'r-ational' than a well-conducted critical discussion."
Ander-s as die tr-adisionele benader-ing van onder- ander-e die Logiese Positivisme ten opsigte van die groei van die weten-skap en wetenweten-skaplike kennis, stel Popper- (1983:341-6 ) sy nou
theory o-f science", wat uitgaan van sintuiglike waarnemings
(dit primer- stel), stel die "sear-chlight theory" sintuiglike waarnemings ondergeskik aan die hipotese. Waarnemings speel egter 'n belangrike rol as "toetse" wat die hipoteses moet ondergaan. As die hipotese die toets -faal, moet ans rondkyk
vir ander hipoteses. Hier-in behou die wetenskap sy kontinu1-teit. Deur "trial and error" heen, moet elke hipotese
voort-durend in die kritiese gesprek aan toetse onderwerp word. Die
r-ol van rasionaliteit is hoo-fsaaklik: die kritiese diskussie om die beter teorie o-f hipotese te vind, maar oak die vermoe
om die doel te bereik met die beste middele (in casu teo-y i ee ) .
Heelwat kritiek is reeds teen die beskouing van Popper inge-bring.
en teen
Aangesien Popper na beide kante, teen die positivisme
veg, is
diegene wat meer relativisties van aard is, probeer
dit gepas om die reaksie en die kritiek uit daardie rigtings te beskou. Op hierdie wyse word reeds uitgekom by die kernvraagstukke in die diskussie random rasionaliteit.
In die volgende gedeelte word moontl ike punte van kritiek
teen Popper, deur- ver-al Newton-Smith en Feyer-abend, uitgelig
en bekyk . Om Newton-Smith se kritiek te begryp, is dit on-der anon-der-e nodig om sy eie beskouing ook aan die or-de te stel
(ver-al omdat hysel-f dig by die Kr-itiese Rasionalisme kom). Met Feyerabend is dit makliker,
Popper verwyder is.
2.2.3. In gesprek met die kritici van Popper.
Wat onder andere vir die probleem onder bespreking van belang is, is die Kritiese Rasionalisme se er-kenning van die ~eil-baarheid van rasionaliteit (Heyt, 1976:16), hoewel wetenskap-like rasionaliteit deur hierdie skoal steeds as die hoogste
(beste) vorm van rasionaliteit aangeskry~ word (soos onder andere oak blyk uit Jarvie en Agassi, 1987:445-451).
Een punt van kritiek is myns insiens dat die kritiese element van rasionaliteit dien om die hele teorie van Popper oor we-tenskap en rasionaliteit te sterk, eerder as wat dit een toetsing is waaraan die teorie anderwerp moet word. Hiermee word bedoel dat Popper, in teenstelling met sy teorie dat 'n hipotese o~ tecrie kritiseerbaar en ~alsi~ieerbaar moet wees om as ware wetenskapl ike tecrie deur te gaan (Popper, 1983: 29-30 l , sy eie teorie so uitgebou het dat dit moeilik ~alsi-~ieerbaar is sel~s die ~alsi~ikasie daarvan sou dien as 'n
"bewys" van sy teorie. Hy het sy teorie geimmuniseer teen
kritiek wat dit kan omverwerp iets wat hy sel~ as kenmerk van pseudo-wetenskap a~wys.
2.2.3.1. Popper, nie-rasionele rasionalis: Kritiek van
Newton-Smith
Newton-Smith (1981:3), wat onderskei tussen rasionalistiese
(byvoorbeeld Popper> en nie-rasionalistiese modelle
(byvoor-beeld Kuhn) van wetenskaplike verandering, noem Popper , n
"irrasionele rasionalis" (Newton-Smith, 1981: 44-76). Popper
kan volgens Newton-Smith (1981:60) op sekere gronde beskuldig
word van 'n nie-rasionele, inqien nie irrasionele, beskoui ng
van die wetenskaplike onderneming.
Die gronde waarop Newton-Smith (1981:60) aantoon dat Popper
beskuldig kan word van 'n nie-rasionele (indien nie
irrasio-nele nie) beskoui ng van die wetenskapl ike ondernemi ng, behels
ender anders die volgende:
1) Daar is geen manier waarop die noodsaaklike skakel tussen
bevestiging <stawing - "corroboration") en waarheidsagti
g-heid o-f waarskynlikheid ("verisimilitude") 1
~ binne 'n
de-duktivistiese raamwerk a-fgedwing kan word nie. Popper
vervang die idee dat 'n beter teorie die een is wat waar
is, met die idee dat daar na 'n meer waarskynlike
(waar-heidsagtige) teorie beweeg <moet) word.
<1981:54) aan te haal:
Om Newton-Smith
"The goal is not truth itsel-f but increasing verisimilitude.
By
this he <Popper - HW) meansthat, given a pair o-f rival theories, we ought
adopt the one that is nearer the truth than the
Die vraag ontstaan hoe bepaal kan word wat nader aan die waarheid is, terwyl ons nie <sal) weet wat die waarheid sel-f is nie.
Wat is dan ons rasionele gids by die beoordeling van waar-skynlikheid (Newton-Smith, 1981:59)? Vir Popper moet ans begelei word deur 'n graad van stawing ("corroboration") van 'n teorie. Belangrik is dat vir Popper "corrobora-tion" nie toekomsgerig is nie. Di t vo 1 g da n da t
"i-f corroboration is not -forward-looking, i t is di-f-ficult to see how the greater corroboration o-f a theory A over a theory 8 should be area= son -for pre-ferring theory A to theory 8."
Wantons wil, in die keuse tussen teorie
A
enB,
op die basis van die beskikbare bewyse (getuienisse) die teoriekies wat beter verklarende en voorspellende ten
op-sigte van die toekoms het. As "corroboration" geen toe-komstige implikasies het nie, kan dit nie 'n g ids vir teorie-keuse wees nie (Newton-Smith, 1981:60).
Popper probeer dan, volgens Newton-Smith (1981:65) , deur middel van twee strategiee die verband tussen " corrobo-ration" en "verisimilitude" a-f dw i ng: deur die "truth-content"-strategie, en die "whi-f-f o-f i nductivi sm"-strate-gie.
met
Newton-Smith meen tereg dat dit by Popper in verband die eerste strategie gaan om teoriee wat oorvleuel. Newton-Smi th (1981:67) wys egter daarop dat t eoriekeuse gewoonl ik 'n keuse is tussen twee onversoenbare teoriee
wat nie oorvleuel nie. Hier-deur word die eerste strate-gie van Popper dan vo lgens Newton-Smith a+geskiet.
Die tweede str-ategie, naaml ik die van die "whi++ a+ i nduc-t i vi sm", kelder Newton-Smit h (1981:67-70) deur daarop te wys dat Popper, hoewel hy (Popper) induktiwisme a+wys, self i nduktiewe argumentasie gebruik. Newton-Smith (1981: 70) som sy e ie kritiek in verband met Popper se beskouing
van "cor-r-aboration" en "ver-isimilitude" soos volg op:
*
Vi r- Popper is die doel van die wetenskap toenemende waarskynli kheid (waarheidsagtigheid) .ginsels van vergelyking is gebaseer op
Die betrokke be-"corrobor-at ion" - die meer "cor-r-oborated" teorie moet gekies war-d.
*
Daar- is geen manier binne die grense van Popper- sesis-teem om r-asioneel die aanspraak te begrond dat boration" met waarskynlikheid ver-band hou nie.
"
corro-*
Popper- se uitweg behels dat dit wat uniek is i n sy s i s-teem laat vaar- war-d, naamlik sy a+wysing van i ndukt i-visme. Popper self moet immer-s induktie+ werk om tot die gevolgtrekki ng te kom dat moderne wetenskap meer waar-hei dsagt ig is as die vr-oeer-e wetenskap ; daar- by is
' n tweede induktivistiese argument nodig om "cor-robor-
a-t ion" en waar s kynlikheid te kor-roleer .
2) Die Popper-sisteem rus op basiese stel l i ngs waarva n die aanvaardi ng noo it rasioneel bevestig kan word nie.
3 ) Sou ans wel die basiese stellings as vanselTsprekend aan-vaar, is die verwerping van 'n teorie - alleen omdat dit
in konTlik is met die basiese stellings - n6g die eintlika praktyk van die wetenskaplike gemeenskap,
so te wees. Dit is nie altyd rasioneel om
n6g behoort dit 'n teorie te laat vaar wanneer dit in kon~lik met waarneming is nie.
4) Een verdere probleem, wat Newton-Smith by Popper bemerk, kan nag uitgelig word: Teoriekeuse volgens Popper is die
produk van 'n rasioneel-kritiese diskussie. Vol gens
Newton-Smith (1981:61-2) meen Popper dat bloat 'n besluit geneem moet word om 'n basiese stelling te aanvaar. Vol-gens Popper gee die wetenskaplike gemeenskap
van rasionele diskussie die Tinale deurslag.
deur middel Newton-Smith (1981:63) wys daarop dat vir Popper niemand enige r-edes vi r sy besluit het nie. "Thus there is no reason Tor the collective decision", konkludeer Newton-Smith.
aTwysing van induktiewe argumentasie verhoed horn
Popper se dan ook om rasioneel die aanvaarding van basiese stellings te reg-verdig.
Dit lyk eindelik inderdaad OT Popper, in plaas van Kuhn, "mob-psychology" voorstaan. Aanvaar-ding OT verwerping van teoriee rus vir Popper op die ongegronde o~ ongrondbare konvensionele besluite van die wetenskaplike gemeenskap. Dit maak dit juis ' n saak van "mob-psycholugy", aldus Newton-Smith (1981: 64) .
Voordat Newton-Smith se kritiek op Popper bespreek word, word
'n kort oorsig van die kriteria wat Newton-Smith in sy
kri-tiek gebruik, aan die orde gestel. Aangesien hy ook Kuhn
kri tiseer, soos later sal blyk, is dit nodig om sy eie
stand-punt in hierdie verband kortliks weer te gee.
Met betrekking tot faktore wat 'n rol speel by die keuse van
'n teorie en so by teorieverandering, maak Newton-Smith
(1981:4-5) onderskeid tussen interne faktore en eksterne
fak-tore. Met "i nterne" faktore word die faktore bedoel wat
slegs verband hou met die kenmerke ("features") van die
teo-rie wat bevraagteken word, en met die kenmerke betreffende
die verhouding tussen die teoriee en die beskikbare bewyse.
Hierteenoor word psigologiese of sosiologiese faktore, wat
verband hou met die verteenwoordigers van die teoriee,
"eks-terne faktore" genoem.
Hoewel die rasionalistiese visie op teorieverandering erken
dat die verandering van teoriee nie altyd rasioneel
verklaar-baar is nie, huldig hulle wel die standpunt dat psigologiese
en sosiologiese verklaring net paslik is wanneer die gedrag
van wetenskaplikes afwyk van die norme wat implisiet is in
die rasionele model <Newton-Smith, 1981 :6). Newton-Smith se
verder:
"The rationalist takes it that behaviour which is
in keeping with the norms implicit in the rational
model constitutes a natural state for any cognitive
Die nie-rasionele model van wetenskaplike veranderi ng is die een wat verandering van teoriee uitsluitlik op grand van eks-ter ne -faktore verklaar.
Newton-Smith (1981:7) stel dit eerste ten doel om die tekort-kominge van die rasionaliste, soos gesien deur die nie-rasio-naliste, te ondersoek. Hy (Newton-Smith, 1981:8) i dent if i -seer verder enkele struikelblokke wat die rasional iste moet oorkom, waarvan die ernstigste die aanklag is dat enige ra-sional istiese model implisiet sekere onhoudbare v ooronder-stellings huldig. Later spesi-fiseer Newton-Smith ( 1981:266-7) die problems wat deur die rasionaliste oorkom moet word13
•
Die Rasionalis moet:
*
*
*
*
*
die probleem van inkommensurabiliteit oorkom (aangesien
dit die "objektiwiteit" van die wetenskap ondermyn -HW); sy aanspraak aangaande die doel van die wetenskap
uitgang) verdedig ("vindicate");
(
voor-aantoon dat die beginsels van vergelyking ' n mi dde 1 tot ' n doe 1 is;
tussen teoriee
met sy visie van die wetenskap as progressie-f gegee, aan-toon dat, deur sy metode te volg, nie net in die toekoms vooruitgang gebri ng word nie, maar oak dat
gang in die verlede was;
daar
aantoon dat vooruitgang gekom het omdat keuses
vooru
it-gemaak is met behulp va n die gestelde metodologie, en dat sosiol o-giese en psigologiese -faktore meeste van die
ondergeski kte rol speel .
2.2.3.2. Bespreking
Oaar kan met Tamny (1984:466) ingestem word dat die argumente van Newton-Smith, ter ondersteuning van sy eie <Newton-Smith se) posisie, "weak and unsati_s-fying"
Popper is tog duidelik en goed begrond.
is, maar sy kritiek op Veral van belang is die ins i g dat die "basic statements" volgens Popper se argu-mentasie nie (rasioneel ) begrond kan wees nie, maar neerkom op , n besluit van die groep wetenskaplikes deur middel van kritiese diskussie. Dit lyk dus o-f Popper sy (laaste) hoop op die groepsaktiwiteit plaas, hoewel nie naodwendig op die groepsbesluit nie, soas Newton-Smith beweer.
Maar is dit werklik die geval? Oit blyk dat Popper (1987:38) erken dat aoreenstemming oar die waarheid van 'n tearie
be-reik kan ward terwyl die teorie inderwaarheid vals is. Dor-eenstemming is egter nie die hoogste norm nie, maar die kri-tiese diskussie sel-f, waar ten minste nuwe vrae geleer- kan ward indien die antwaard nie ver-kr-y word nie. Popper gaan sover om te beweer dat ooreenstemming dikwels ongevraag is. Dit is dus verstaanbaar dat Popper nie ooreenstemming
deur-die graep as hoogste norm wil aanvaar nie, dat die waarheid nie herken kan word nie. vaargee asa-F die waarheid ber-eik is. deur Popper- as bloat "conjectural" beskou.
aangesien hy stel 'n Beslissing sou Oaarom ward teoriee
Hier is dus ' n dilemma inherent in Popper se beskauing:
Voortdurende kritiese diskussie word tot norm van
rasionali-teit verhe~, terwyl rasionaliteit ter sprake kom in die keuse tussen teoriee. Om 'n teorie te kies is 'n groepsbesluit no-dig, terwyl Popper ooreenstemming as ongewens beskou.
Gesien in die lig van die voorgestelde hipotese in die inlei-dende hoo~stuk van die skripsie, naamlik dat daar van rasio-naliteit by 'n groep sprake kan wees wanneer en vir saver daar ooreenstemming is tussen die lede van die groep,
beskuldiging van "mob-psychology" nie ernstig nie.
is die Die aan-tyging van sogenaamde "mob-psychology" kan so oorkom word: sosiale oorreding meet in , n verbrede rasionaliteitskonsep
verreken ward. Hiermee ward bedoel dat sosiale oorreding
sel~ nie ontsnap kan word nie, maar dat die wetenskaplike
ak-tiwiteit oak nie minder rasioneel is vanwee die sogenaamde
sosiale oorreding nie. Oit moet dus nie gesien word as o-:-, ,..
rasionaliteit, 6~ sosiale oorreding nie. Wanneer eksterne
~aktore in ag geneem word, blyk dit dat sosiale oorreding een daarvan is wat 'n invloed op die wetenskaplike het.
vloed is egter nie noodwendig deurslaggewend nie, en
Die in-dit is altyd parsieel <gedeeltelik) van aard. Oit sou dus meer ge-pas wees om te praat van sosiale oorreding
skaplike groep, aangesien "mob-psychology" notasie verkry het.
deur die
weten-'n negatiewe
kon-Een verdere punt waarop Newton-Smith wys, verg aandag. Dit is dat Popper, ten spyte daarvan dat hy induktiewe argumen
-tasie afwys, dit self gebruik, en moet gebruik, om sy argu-ment te ondersteun. Sy afwysing van induktiewe argumentasie
is egter verstaanbaar vir saver hy verifikasie
wat op i nduksie berus, afwys. Oit maak egter van
sy
teoriee,
argument
onhoudbaar: Popper gebruik self die vorm van argumentasie wat
hy in sy argument verwerp.
Een probleem waarna Newton-Smith (1981:226) verwys, en wat deur die rasionaliste oorkom moet word, is die van i nkommen-surabil iteit. Hierdie probleem word vervolgens aangespreek
wanneer Feyerabend die inkommensurabiliteitsprobleem voor die
deur van die Kritiese Rasionaliste le. Feyerabend stel, be-newens hierdie probleem, ook ander probleme, wat direk v
er-band hou met die funksie van logika in rasionaliteit, aan die orde.
2.2.3.3. Kritiek van Feyerabend
Die "nie-rasionalis", Feyerabend, is 'n geskikte keuse ui t
die ander kant van die wetenskapsfilosofiese spektrum om
kritie k teen die kritiese rasionalisme in te bring.
was immers eens 'n leerling van Popper.
Hy self
Die klem word deur die Kritiese Rasionalisme deurentyd op die rol (funksie ) van logika, en wel deduktiewe logika, geplaas
ri-tiese Rasionalisme ' n conditio sine qua non vir rasionali-teit, soos Feyerabend (1978: 156) dit stel. Feyerabend formu-leer by die Kritiese Rasionalisme die volgende oar die ver-houding tussen logika en rasionaliteit, en
'n probleem aan die orde:
stel daarvolgens
" the laws of logic play a special role because they guarantee rationality while other circumstances only help or hinder us in the attempt to achieve rationality."
Feyerabend (1978:156) meen dat as aangetoon word dat die we-tenskap dikwels daardie wette, wat die Kritiese Rasionalisme as 'n "conditio s i ne qua non" vir rasionaliteit aanvaar, oar-tree, die Kritiese Rasionalisme die gedeeltes van die weten-skap wat die wette oortree, nie langer as rasioneel (behoort te? -HW) beskou nie. Selfs al vind groei van kennis plaas, is daardie gedeeltes van die wetenskap nie rasioneel nie. Volgens Feyerabend is so 'n stelling nie langer aanvaarbaar nie. Hy voer die probleem verder, en hier kom hy volgens my a l nader aan die kern van die probleem. Feyerabend (1978: 156) meen dat rasionaliteit by die Kritiese Rasionalisme ver-ander het omdat dit beskou is as 'n hulp tot kennis,
Clanger ) as 'n doel insigself nie.
en nie
Wanneer dan uitgevind word dat a ) kennis vol kontradiksies is' b) dit vooruitgaan as gevolg, en ten spyte van die kon-tradiksies, en c ) dit fundamentele veranderinge van konsepte inhou wat tot inkommensurabiliteit lei, sodat dit nie langer
moontlik is om alternatiewe (teoriee) volgens inhoud te ver-gelyk nie, is die les duidelik: rasionaliteit wat logika as waarborg vir rasionaliteit veronderstel, dien nie meer tot hulp van kennis nie, en moet gevolglik laat vaar word (Feyer-abend, 1978: 156-7).
Feyerabend se oplossing vir die probleem kan so verduidelik word: daar moet byvoorbeeld daarvan a-fgesien word om
kontra-diksies, wat 'n werklike beskrywing van 'n ervaring weergee, te probeer u i tskake 1 • Deur so 'n uitskakeling mag die ware situasie "verlore gaan" o-f ve,,keerdelik beskry-f word. Feyer-abend is natuurlik reg, maar hy bepleit inderwaarheid net 'n alternatiewe logika - een wat sy relativisme goed kan pas.
Een verdere probleem wat Feyerabend aanraak, is die onmoont-likheid van die keuse tussen teoriee, omdat betekenisverskui-wing van terme inkommensurabiliteit in die hand werk.
Feyerabend is een van die belangrikste eksponente van die standpunt dat die betekenisse van terme volledig a-fhanklik is van die teorie waarbinne sodanige terme -funksioneer. Fey er-abend argumenteer dan dat wetenskaplike teoriee teenstrydig
behoort te wees en dat die betekenis van elke term wat ge-bruik word, a-fhankli k is
brui k word <Botha, 1984:18) van keuse tussen teoriee.
van die konteks waarbinne dit
ge-Hieruit volg die onmoontlikheid Dit moet in gedagte gehou word dat Popper se hele benadering tot die groei van kennis op die ra-sionele keuse van teoriee, deur middel van kritiese
diskus-s ie, beY-us. Die probleem van inkommensurabiliteit moet dus ook deur Popper aangespreek en oorkom word. Feyerabend argu-menteer dat, aangesien Popper rasionaliteit sien in verband met die keuse tussen twee teoriee (deur middel van kritiese diskussiel, teoriekeuse (en so rasionaliteitl onmoontli k sou wees wanneer die teoriee "incommensurable" is.
2.2.3.4. Popper se antwoord op die inkommensurabiliteits-vt-aagstuk
Popper spreek die probleem van inkommensurabiliteit aan in sy behandeli ng van wat hy noem "Die Mite van die Raamwerk". Hy
(1987:26) -formuleer die "mite" soos volg:
"A rational and -fruit-ful 1 discussion is impossible
unless the participants share a common -framework
o-f basic assumptions or, at least, unless they have agreed on such a -framework -for the purpose o-f the discussion."
Hoewel Popper, na aanleiding van ~y opvatting oor die sage-naamde "mite", meen dat dit oordrewe is om te se dat ' n vrug-bat-e gesp rek onmoontlik is tensy die deelnemers 'n gemeen-skaplike raamwerk (paradigmal deel, erken hy dat 'n diskussie tog moeilik kan wees. Dit is egter teen die idee dat so 'n di skussie nie vrugbaar kan wees nie dat Popper (1987: 37) sy
betoog voer en die i dee as mities a-fwys. Hy wys daarop dat 'n gesprek tussen deelnemers, wat diesel-fde raamwerk deel,
sel-fs minder vrugbaar kan wees as tussen deelnemers wat
ver-skillende raamwerke het. Die "vr-ugbaar-heid" van 'n diskussie
kan gemeet word aan hoeveel die deelnemer-s daaruit leer-.
Sel-fs as daar- net meer vrae ontstaan, waar-op dan nag nuwe antwoorde gesoek moet word, is dit die moeite werd. Hoe-
gr-a-ter die gaping tussen r-aamwerke, spr-ek wees.
hoe vrugbaarder- kan die
ge-Popper (1987:53) wys daar-op dat twee logies-onversoer.bare teoriee in die algemeen "commensurable" sal wees. "I nkommen-surabiliteit" is bedoel om baie meer radikaal as
"onver-soen-baar-heid" te wees. Ter-wyl onversoenbaar-heid 'n logiese rela-sie is en dus betr-ekking het op een logiese raamwerk,
sugge-reer- inkommensurabiliteit die nie-bestaan van 'n
gemeenskap-like logiese raamwerk. Met betr<-ekki-Ag t-G-t .cii_e_ astr-onomie van
Ptolemaeus en die Kopernikaanse sisteem meen Popper, anders as Kuhn en Feyerabend, dat dit ver- van "incommensurable" is.
Hy <Popper, 1987:54) erken dat die twee teoriee ans die
we-r-eld verskillend laat sien, en dat daar-, psigologies, ' n
"Gestalt switch" plaasvind by teorieverandering, soos Kuhn
dit noem. Tog kan die twee sisteme logies vergelyk wor-d.
Die gemeenskaplike grondnoemer- vir- kritiese diskussie is dus
die logiese r-aamwerk. Popper (1987:56) meen verder dat die
wetenskapl ike in enige stadium van die een raamwerk na , n
ander kan beweeg as hy p:-obeer. Dit is wel so, maar o-f 'n
wetenskapl ike < o-f enige iemand ander-s) bereid is om te
word aangesluit by die
1 i ng.
2.2.3.5. Bespreking
"ashy probeer" van Popper se
stel-Hier word nou vanuit 'n ander invalshoek gekyk: Wat tot dus-ver in 'n groat mate ontbreek het, is die verrekening van die rol van geloo-f, in watter sin van die woord oak al. Dit lyk aso-f Popper deurgaans die belang van "commitment"-karakter van teoriee o-f raamwerke misken.
die
Hoe bereid sou Popper wees om sy eie geloo-fsaannames te laat vaar? Di t is juis die geloo-f in o-f aan iets (byvoorbeeld 'n teorie o-f i deologie) o-f Iemand (God) wat die grense trek van ' n teorie wat 'n wetenskapl ike voorhou. Hier kan gedink word aan die rol van wat Wolterstor-f-f (1984:15-20) "control belie-fs" noem. Negatie-f gestel: die geloo-fsaannames o-f standpunt (e) is daar-die standpunte o-f grense van 'n teorie ( wa t nie noodwendi g eksplisiet in 'n teorie tot uitdrukking kom nie) wat 'n
we-tenskaplike nie bereid sal wees om prys te gee o-f te trans-endeer nie. Hier kan ook gepraat word van "verskanste voor-onderstel 1 i ngs". Oit meet beklemtoon word dat die mees -fun-damentele standpunte (oortuigings, ens.) die moei likste prys gegee word, en ( juis daarom?) dikwels 'n rel igieuse karakter het. In hierdie verband kan byvoorbeeld gedi nk word aan Hart < 1 987: 13) se behandel i ng van die geloo-f in die mag van die "Rede".
Popper, wat 'n teorie as 'n blote raaiskoot beskou, werp al-les i n die stryd om sy geloo-f in sy eie teorie te verdedig. Aan die een kant dwing sy basiese standpunte (soos sy geloo-f
in die superioriteit van wetenskaplike rasionaliteitl horn om die superioriteit van wetenskaplike rasionaliteit te verdedig teen die aanslag van die irrasionalisme, maar aan die ander
kant kan hy ook nie die beperktheid van die rede misken nie. Welbekend is ook Popper se evolusionistiese interpretasie van wetenskaplike ontwikkeling. Trouens, Popper maak geen geheim van sy evolusionistiese interpretasie nie <vergelyk Popper,
1983, en Boon, 1983:49). Popper (1983: 70) se byvoorbeeld:
"The method o-f science (na aanleiding van 'n verge-lyking tussen die "trial and error"-metode van 'n amoeba, en die van Einstein - HW) is the critical method.
Thus evolutionary epistemology allows us to under-stand better both evolution and epistemology so -far as they coincide with scienti-fic method. It allows us to understand these things better on logical grounds."
Die vraag is egter, in hoe 'n mate be'invloed en bepaal Popper se evolusionistiese interpretasie sy werk. Anders gestel: dit is sekerlik nie onmoontlik om op grand van sy basiese standpunte (byvoorbeeld sy evolusionistiese interpretasie van die wetenskap) aan te toon waarom Popper sekere standpunte huldig en ander nie (en ander nie kan aanvaar niel . So nood-saak Popper se geloo-f in die evalusionisme dat hy die teorie tot sy volle konsekwensies moet deurtrek, oak tot by sy be-skouing van rasionaliteit en wat daarmee saamhang. Popper
the Emergence of Mind" du.idelik die verband tussen sy (geloof in die) evolusieteorie en sy beskouing van rasionaliteit.
"Onbereidwilligheid11
kan ook verklaar waarom kommunikasie tussen verskillende skole so moeilik blyk te wees. Ongeag die ander faktore (psigologies, sosiologies, ens.) is daar by wetenskaplikes die onbereidwilligheid om sekere standpunte te laat vaar, selfs om te kommunikeer (om watter rede ookal). So gesien le aan inkommensurabiliteit die verskil in geloofsop-vattings en die onbereidwilligheid om die eie geloofsopvat-tings prys te gee ter wille van kommunikasie ten grondslag. Oit is dus nie so maklik, soos Popper beweer, om vanuit een
teorie 'n ander te betree nie.
Meer
as 'n psigologiese"be-kering" word vereis, veral ook omdat religieuse oortuigings ander oortuigings begrond en sanksioneer.
Oit moet egter gestel word dat kommunikasie nie altyd afhank-lik van gewilligheid is nie dit gebeur dikwels onwillekeu-rig of onbepland. Oit kan verduidelik word deur 'n basiese beginsel van propaganda. Die agent van propaganda werp die propaganda op die dikwels onbereidwillige ontvanger, wat dan op die een of ander wyse reageer. Kommunikasie vind plaas Die sander dat daar noodwendig ooreenstemming bereik is.
doel van kommunikasie mag wel oorreding of ooreenstemming wees, maar dit is beslis nie die enigste of beste doel nie, soos Popper (1987:37-8) ook aandui konflik kan vooruitgang bring. As aanvaar word dat oorreding en/of ooreenstemming die enigste doelwit van kommunikasie is, moet ook aanvaar
