Een duurzamere toekomst voor hippische evenementen

WELKE FACTOREN DRAGEN BIJ AAN HET VERSTERKEN VAN DUURZAAMHEID VOOR

HIPPISCHE EVENEMENTEN?

JOËLLE BAX | 3022957 | AERES HOGESCHOOL |

Een duurzamere toekomst voor

hippische evenementen

Afstudeeronderzoek

“Welke factoren dragen bij aan het versterken van duurzaamheid voor

hippische evenementen?”

DISCLAIMER

Dit rapport is gemaakt door een student van Aeres Hogeschool als onderdeel van zijn/haar opleiding. Het is géén officiële publicatie van Aeres Hogeschool. Dit rapport geeft niet de visie of mening van Aeres Hogeschool weer. Aeres Hogeschool aanvaardt geen enkele aansprakelijkheid voor enige schade voortvloeiend uit het gebruik van de inhoud van dit rapport.

Auteur

Joëlle Bax | 3022957

Opleiding: Hippische bedrijfskunde Major: Bedrijfskunde

E-mail: joelle.bax@hotmail.com Telefoon: +31 641129318

Opdrachtgever

Aeres Hogeschool Dronten De Drieslag 4

8251 JZ, Dronten

Afstudeerdocent

Tineke Holtslag- de Ridder t.holtslag@aeres.nl

088-0205383 Dronten, Juni 2020

Voorwoord

Voor u ligt het onderzoek van de scriptie “Een duurzame toekomst voor hippische evenementen”. Deze scriptie is geschreven door Joëlle Bax, studente Hippische

Bedrijfskunde. Dit onderzoek wordt geschreven in het kader van afstuderen aan de Aeres Hogeschool te Dronten.

Graag wil ik mijn afstudeerdocent en tevens scriptiebegeleider Tineke Holtslag-de Ridder bedanken voor alle begeleiding en hulp waar nodig tijdens het schrijven van deze scriptie. Tevens wil ik ook de mensen bedanken van de verschillende evenementen waarbij ik een interview heb mogen afnemen. Hierbij dank ik Fred Rozendaal, Deborah de Vries- Pinas en Sina Rood.

Voor eventuele vragen naar aanleiding van dit rapport, kunt u terecht bij onderstaand persoon, tevens auteur van deze scriptie.

Joëlle Bax | joelle.bax@hotmail.com | +31 641129318 Dronten, Juni 2020

Inhoudsopgave

1.1.2 Mogelijkheden voor de Nederlandse hippische evenementensector ... 9

1.2 Theoretisch kader en knowledge gap ... 10

1.2.1 Festivals koploper in duurzaamheid... 10

1.2.2 Hippische evenementen kunnen duurzamer ... 13

1.3 Hoofd- en deelvraagformulering ... 14

1.4 Doelstelling... 14

2. Materiaal & methode ... 16

2.1 Proefopzet ... 16

2.2 Materiaal ... 17

2.3 Methode... 17

3. Resultaten ... 19

3.1 Algemeen ... 19

3.2 Welke gradaties spelen er bij de aspecten van duurzame evenementen? ... 19

3.2.1 Grondstoffen ... 20

3.2.2 Food & drinks ... 21

3.2.3 Energie ... 21 3.2.4 Mobiliteit ... 22 3.2.5 Water ... 23 3.2.6 Natuur ... 23 3.2.7 Gezondheid... 23 3.2.8 Diversiteit ... 23 3.2.9 Inclusie ... 24 3.2.10 Gelijkheid ... 24 3.2.11 Economische impact ... 24 3.2.12 Legacy ... 25 3.2.13 Areas of impact ... 25

3.3 Welke duurzame acties onderneemt CHIO Rotterdam?... 25

3.3.1 Belang duurzaamheid... 25

3.3.2 Duurzaamheid in de hippische sector ... 26

3.3.3 Duurzaamheid bij CHIO Rotterdam ... 27

3.3.4 Belemmeringen... 28

3.4 Welke aspecten spelen er bij CHIO Aachen op duurzaam vlak? ... 29

3.4.1 Duurzaamheid in de hippische sector ... 29

3.4.2 Duurzaamheid bij CHIO Aachen ... 30

3.4.3 Bedreiging... 31

3.5 In hoeverre is er een vergelijking te maken tot het aspect duurzaamheid tussen een hippisch evenement en een regulier evenement zoals Mysteryland? ... 31

3.5.1 Duurzaamheid bij Mysteryland ... 32

3.5.2 Verschillende doelgroepen ... 33

3.5.3 Doel rondom duurzaamheid ... 33

3.5.4 Vergelijking maken tussen evenementen ... 34

3.6 Waar liggen de mogelijkheden op duurzaam vlak voor hippische evenementen? ... 34

3.6.1 Kansen ... 34

3.6.2 Ecologische voetafdruk ... 37

4. Discussie ... 38

5. Conclusie ... 41

5.1 Conclusie van de deelvragen ... 41

5.2 Conclusie van de hoofdvraag ... 43

6. Aanbeveling ... 45

6.1 Vervolgonderzoek ... 45

Bibliografie ... 46

Bijlagen ... 49

Bijlage I – Interview CHIO Rotterdam met Fred Rozendaal ... 49

Bijlage II – Interview CHIO Aachen met Sina Rood ... 57

Samenvatting

Het doel van dit rapport is om te onderzoeken hoe een duurzame toekomst voor hippische evenementen gecreëerd kan worden. Hierbij ligt de focus op welke factoren bijdragen aan het versterken van duurzaamheid. Deze vraag is geformuleerd vanuit een noodzaak naar verduurzaming voor de hippische evenementensector. Er zijn hieruit mogelijke kansen ontstaan waardoor de hippische evenementen als katalysator kunnen fungeren voor een duurzamere samenleving.

Om een antwoord te kunnen geven op deze hoofdvraag zijn er vijf deelvragen opgesteld. De resultaten geven onder andere een inzicht in de mate waarop duurzaamheid

geïmplementeerd wordt bij zowel hippische als niet-hippische evenementen. De data die verzameld is, is middels fieldresearch en deskresearch uitgevoerd.

Uit literatuuronderzoek is gebleken dat hippische evenementen druk bezig zijn om zo duurzaam mogelijk te worden. Dit is ook daadwerkelijk terug te zien. Het is van belang om aan de criteria van de consument te blijven voldoen als het gaat om duurzaamheid. Belang voor duurzaamheid is meer dan alleen een criteria, het zijn de normen en waarden

geworden van de mens. Het gaat over de grondslagen van onze samenleving.

Resultaten hebben aangetoond dat het meten van duurzaamheid bij evenementen een belangrijk nieuw, duurzaam en verantwoordelijk paradigma moet worden. De verschillende duurzaamheidsaspecten die rondom evenementen spelen bij verduurzaming moeten ook geïncorporeerd worden in de hippische sector. Hiervoor zal bewustwording gecreëerd moeten worden rondom duurzaamheidstopics, zowel bij de organisatie van het evenement als bij het publiek.

Het fieldresearch heeft plaatsgevonden in de vorm van het houden van interviews met personen die direct in contact staan met hippische en niet-hippische evenementen. Zo bleken festivals koplopers in duurzaamheid te zijn. Verder bleek een duidelijke vergelijking gemaakt te kunnen worden tussen de hippische evenementen en festivals. Uit deze

vergelijking is gebleken waar het grootste probleem ligt waar (hippische) evenementen tegenaan lopen om te kunnen verduurzamen. Dit probleem bleek de begroting en de hierbij horende kosten. Om deze kosten te kunnen reduceren en duurzaam handelen mogelijk te maken, moeten zowel organisatie, sponsors en exposanten allemaal samenwerken. Uit de resultaten kan geconcludeerd worden dat in de hippische evenementensector wel degelijk gelet wordt op het aspect duurzaamheid. Hierbij spelen verschillende factoren rondom het versterken van duurzaamheid rondom hippische evenementen. Het belangrijkste is de focus op het verkleinen van de ecologische voetafdruk. Dit is alleen mogelijk door een samenwerking van de organisatie, het publiek, beleidsmakers, sponsors en exposanten. Als een ieder meewerkt aan verduurzaming zullen de kansen oneindig zijn.

Summary

The goal of this research is to investigate how a sustainable future for equestrian events can be created. Factors that contribute to strengthening sustainability were central to this. This question was formulated from a need for sustainability in the equestrian event sector. This report shows possible opportunities causing the equestrian events emerge as a catalyst for a more sustainable society.

To give an answer to this main question, there are five sub-questions lined up. The results of the sub-questions provide insight into the extent to which sustainability is implemented at both equestrian and non-equestrian events. The data is conducted through desk and field research.

Literature research has shown equestrian events are already busy to get as sustainable as possible and this is already proven in current events. It is important to continue to comply to criteria of the consumer when it comes to sustainability. The concern of sustainability is more than just criteria. They have become the norms and values of humankind. It is about the foundations of our society.

Results have shown that measuring sustainability at events must become an important new, sustainable and responsible paradigm. The various sustainability aspects that play a role at events must also be incorporated in the equestrian sector. This requires awareness for sustainability topics, both for the organization of the event as for the public.

Field research that has been performed, has taken place in having several interviews with persons who are in direct contact with equestrian and non-equestrian events. This showed festivals are leading when it comes to sustainability. The comparison that can be made between the equestrian event and festivals shows that the biggest problem in making (equestrian) events sustainable is the budget and associated costs. In order to reduce these cost and enable sustainable action, both organization, sponsors and exhibitors must

cooperate together.

Based on results, a conclusion can be made that there is definitely attention to the aspect of sustainability in the equestrian event sector. There are various factors involved in enhancing sustainability around equestrian events. The main goal is to focus on reducing the ecological footprint. This is only possible through a collaboration of the organization, public, policy makers, sponsors and exhibitors. If everyone contributes to sustainability, the opportunities will be endless.

1. Inleiding

In Nederland is het aantal festivals gegroeid tot 954 festivals per jaar. Hierbij staan muziekfestivals, zoals Mysteryland, ruim op nummer 1 in de rangorde. (Vereniging van EvenementenMakers, 2019) Het is dus geheel niet gek dat Mysteryland zich heeft willen onderscheiden van de rest. Het festival is daarom in 2010 de duurzame weg ingeslagen en is nu een van de groenste festivals ter wereld. Mysteryland is door Julie’s Bicycle bekroond met 3 sterren in de Industry Green certificering, het hoogst haalbare predicaat voor

duurzaamheid binnen de creatieve, kunst-, muziek- en theaterindustrie. (Wildenberg, 2014) In de festival-industrie speelt duurzaamheid al een tijd een belangrijke rol, maar ook bij de hippische evenementen lijkt dit fenomeen van steeds groter belang te zijn. Zo doet Military Boekelo bijvoorbeeld mee aan de verduurzaming door de aandacht te leggen op afval, energie en mobiliteit. (Duurzaam bedrijfsleven, 2014) (De duurzame tafel, 2015)

Toch lijkt duurzaamheid meer te leven in de festivalsector dan bij de hippische evenementen zelf. De dancewereld roept misschien niet direct associaties op met duurzaamheid, maar juist in deze industrie wordt heel veel geëxperimenteerd met innovaties op het gebied van logistiek, circulaire materiaalstromen, energie-, en watermanagement. (Milan Meyberg, 2016) Terwijl in de hippische sector de focus bij evenementen vooral ligt op innovatie. Met de innovatiewilskracht zit het dus wel goed, nu nog het belang bij duurzaamheid leggen. (HAS hogeschool, 2018)

1.1 Duurzaamheid

Het onderwerp van dit onderzoek is een vergelijking maken op het gebied duurzaamheid bij festivals en hippische evenementen. Wat zijn de kansen en mogelijkheden voor de hippische evenementen wanneer we naar verduurzaming kijken? Het festival wat in dit onderzoek centraal staat is Mysteryland. De hippische evenementen welke nader onderzocht worden, zijn CHIO Aachen en CHIO Rotterdam. Op deze manier kan een vergelijking gemaakt worden tussen het Nederlandse en Internationale aspect op evenementgebied. Daarbij kan worden gekeken of er een verschil te zien is tussen hippische- en niet-hippische evenementen, zoals festivals. Dit wordt gedaan op het gebied van duurzaamheid.

Sinds de start van de twintigste eeuw is duurzaamheid een probleem dat wereldwijde bezorgdheid oproept. Het veld waarin deze issue zich vooral afspeelt, is de organisatiekunde (Jan Jonker, 2011). Duurzaamheid is in de huidige samenleving een breed begrip en kent vele betekenissen en interpretaties. (Bob Giddings, 2002) De meest gebruikte definitie van

duurzaamheid wordt beschreven als: ‘… development that meets the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs’. (WCED, 1987) In theorie bestaat het raamwerk van duurzaamheid uit ‘de triple bottom line’: planet, people en profit. Deze drie p’s beschrijven de economische (profit), ecologische (planet) en sociale (people) factoren van de deeleconomie. Wanneer deze drie pijlers in harmonie met elkaar zijn, is er sprake van een duurzaam beleid. (Elkington, 1997) Centraal bij festivals staat veelal de ecologische voetafdruk. (Montiel, 2008) Op dit moment is er dus geen sprake van harmonie tussen de drie pijlers maar ligt de focus op de ecologische duurzaamheid, planet.

1.1.1 Ontwikkelingen in de sector

Afgelopen jaren is de consumentbehoefte naar duurzame producten en diensten flink omhooggegaan. (OECD, 2008) (R. Nidumolu, 2009) Dit komt door een toegenomen

bewustzijn van de onomkeerbare verschijnselen welke veroorzaakt worden door ons huidige leefpatroon rondom consumptie en productie. (P.M. Vitousek, 1997) (McMichael, 2013) (A. Galli, 2014) Milieucertificeringssystemen zijn uitgebreid met verschillende sectoren,

waaronder de evenementensector.

Beleidsmakers kijken momenteel verder dan louter certificering en zijn hierbij steeds meer geïnteresseerd in het volledig begrijpen van de effecten van de evenementen, waaronder hun impact op het milieu. (A. Collings, 2008) Als gevolg moet door middel van monitoring, verbeteringen in de loop van de tijd mogelijk zijn. Het meten van duurzaamheid bij

evenementen is een belangrijk punt als nieuw, duurzaam en verantwoordelijk paradigma. (Getz, 2009)

Echter, ontbreken er nog steeds groene kwesties in de evenementenliteratuur. (J. Laing, 2010) Hoewel de economische en sociale gevolgen van evenementen tegenwoordig veel besproken zijn, zijn discussies over de milieueffecten nog zeldzaam. (J. Carlsen, 2001) Kortom, beleidsmakers zijn nog op zoek naar de connectie tussen duurzaamheid en

evenementen. Toch zijn deze evenementen zelf al wel druk bezig om zo duurzaam mogelijk te zijn. Ondertussen zijn festivals zelf wel al de koplopers in duurzaamheid en

bewustwording. (Hoffman, 2017)

1.1.2 Mogelijkheden voor de Nederlandse hippische evenementensector

Uit onderzoek is gebleken dat de consument steeds groener wordt, maar daarbij ook kritischer op duurzaamheid. De bereidheid van de consument om extra te betalen voor een duurzaam product of dienst stijgt; maar liefst 36% van de Nederlandse consumenten is daartoe bereid. Daarbij stijgt ook de scepsis onder de consument; 43% wantrouwt claims over duurzaamheid en maatschappelijk verantwoord ondernemer. (Duurzaam nieuws, 2018) (b-open, 2018). Het is daarom van belang om aan de criteria van de consument te blijven voldoen als het gaat om duurzaamheid. Belang voor duurzaamheid is meer dan alleen een criteria, het zijn de normen en waarden geworden van de mens. Het gaat over de

grondslagen van onze samenleving. (P.T. de Beer, 2004) De normen en waarden zijn meer het belang van de samenleving. (Willemine Regouin, 2005) Een belang zoals de ecologische voetafdruk zo klein mogelijk houden en willen maken.

Festivals spelen hier op in door de focus meer te leggen op duurzamer te werk gaan door middel van reduceren van CO2-uitstoot, terugdringen restafval en een positieve bijdrage willen leveren aan omgeving. (Bicycle, 2014) Alle acties die ondernomen worden door de festivals zijn tastbaar, met gevolg dat de scepsis onder de consument hierdoor zal dalen.

Belangrijk voor hippische evenementen is om bij te kunnen blijven op duurzaam vlak. De paardensport heeft een omzet van miljarden en is maar liefst goed voor 2 miljard euro per jaar. Dit maakt de paardensport, na voetbal, de sport met de grootste economische waarde. (Jansen, 2019) Op economisch vlak ligt de hippische sector dus voor op, terwijl op duurzaam vlak deze voorsprong nog achter blijft. Van groot belang voor de hippische

evenementensector is daarom om mee te gaan in deze ‘beweging’ op duurzaam vlak. Alleen de maatschappij is in beweging en een groot deel van de hippische sector beweegt niet mee. De hippische sector loopt dus niet voorop wanneer het aankomt op het omarmen van

verandering. Traditie moet dus plaats gaan maken voor transitie. De innovatiewilskracht is er, nu de innovatie zelf nog. (Hogeschool, 2018)

Een onderzoek naar welke factoren bijdragen aan het versterken van duurzaamheid voor Nederlandse hippische evenementen is zeer relevant. Waar het grootste paardensport evenement ter wereld CHIO Aachen jaarlijks 360.000 bezoekers trekt, zijn dit er bij CHIO Rotterdam ‘maar’ 50.000. (CHIO Aachen, 2018) Wel maakt CHIO Rotterdam hierbij een riante omzet van 3,5 a 4 miljoen euro. (Potters, Rotterdam, 2017) Genoeg reden om hierin nog meer progressie in te boeken, door middel van winst te behalen uit verduurzaming. Denk hierbij aan winst in geld maar ook aan klantenbinding en dus meer bezoekers.

Wanneer een (hippisch) evenement duurzaamheid zal toepassen, zal dit positieve gevolgen hebben. Zo zal zichtbaarheid naar de klanten groeien en zal de reputatie positief worden beïnvloed. Dit komt doordat de betrokkenheid bij het behoud van het milieu wordt

aangetoond. Verder wordt het evenement op het wereldtoneel getoond voor verantwoord handelen. Door gebruik te maken van lokale leveranciers en lokale arbeid activeert men deelname aan het sociale verkeer en wordt op deze manier het nalatenschap vergroot. Daarbij zullen kosten op de lange termijn worden gereduceerd. Dit komt omdat men meer hernieuwbare energie gebruikt en de verspreiding van afval minimaliseert.

Aangezien sportevenementen een uitgebreid bereik en invloed hebben, betekent dit dat ze kunnen fungeren als katalysator voor verandering in de samenleving. Dit houdt een grote relevatie in voor een verantwoorde toekomst met de paardenfactor als ambassadeur voor de natuur. (Internationale, 2014)

1.2 Theoretisch kader en knowledge gap

Om het afstudeeronderzoek goed te kunnen volbrengen, moet allereerst bekeken worden welke aspecten wel al bekend zijn en welke niet. Op deze manier kan een duidelijk

onderzoek opgezet worden.

1.2.1 Festivals koploper in duurzaamheid

Bekend is dat festivals koplopers zijn in duurzaamheid. Er wordt in deze industrie veel geëxperimenteerd met innovaties op het gebied van logistiek, circulaire materiaalstromen en energie- en watermanagement. Leggen hippische evenementen hier ook genoeg focus op, of kan dit verbeterd worden?

1.2.1.1 Mysteryland groen festival

Mysteryland is een dancefestival welke sinds 1993 in Nederland wordt georganiseerd. In 2018 waren er al meer dan 100.000 bezoekers met meer dan 100 nationaliteiten. De slogan van het festival luidt: ‘Yesterday is history. Today is a gift. Tomorrow is a Mystery!”. Bij dit festival treden verschillende dj’s en bands op en is het feest uitgegroeid van housefeest tot festival met verschillende stijlen zoals techno, house, trance, dance, hardstyle, hardcore, urban, hiphop en electro. (NU, 2015)

De millennials, welke verreweg de belangrijkste doelgroep in deze sector zijn, hechten grote waarde aan duurzaamheid. (M. Meyberg, 2016) Een grote reden voor Mysteryland om afgelopen jaren de focus hierop te leggen, en met succes. Op duurzaam-vlak is Mysteryland uitgegroeid tot een van de groenste festivals ter wereld en heeft hiervoor de 3 sterren Industry Green certificering gekregen van duurzaamheidsorganisatie Julie’s Bicycle. Het festival heeft deze certificering gekregen vanwege het reduceren van CO2-uitstoot, het terugdringen van de hoeveelheid restafval en de positieve bijdrage die het levert aan de omgeving rondom het festival. (Norman van den Wildenberg, 2014)

Omdat het voor Mysteryland van groot belang is dat het festival op een duurzame manier wordt georganiseerd, heeft het festival zelf een eigen filosofie ontworpen. Deze ‘festival soul’ noemt men ook wel de ziel van het festival. (ID & T, 2014) Voorafgaand, tijdens en rond het festival besteed het festival alle aandacht aan de lokale omgeving, de gemeenschap en duurzame projecten. Zo staat bij het eten de woorden lokaal, biologisch en fairtrade

centraal, wordt fossiele brandstof gebruikt als groene stroom en staat recycling centraal. Zo is er een Mysteryland Green Team, zijn er afvalscheidings-punten en kan men flesjes en bekers inleveren op verschillende plekken. Ook aan vervoer is gedacht; Bij Trees for Traffic kan men bij aankoop van een parkeer- of pendelbusticket CO2-uitstoot compenseren door een eigen boom te planten. Via Toogethr kan men kosten besparen en duurzamer rijden met vervoer door middel van samen te reizen. (Haarlemmermeer, sd)

Daarbij heeft Mysteryland de ambitie om samen met zijn bezoekers, leveranciers en

partners het huidige duurzaamheidsbeleid de aankomende jaren nog verder uit te bouwen. Dit doet het festival bijvoorbeeld door middel van lokale samenwerkingen. Zo zorgt

restaurant Vork&Mes voor ontbijt, lunch en diner op het campingterrein waarbij het bedrijf verse producten uit eigen kwekerij gebruikt, gecombineerd met lokaal vlees en duurzame vis. Beheerder van het campingterrein, boer Gert-Jan Petrie, levert de aardappelen van eigen land. Daarnaast teelt de boer olifantsgras, waarvan papier wordt gemaakt. De gehele productie van Mysteryland print op dit papier. De camping werkt met een statiegeld systeem. Op deze manier kunnen bekers vaker gebruikt worden en blijft het terrein dus schoner. Een laatste lokale samenwerking is het gebruik van de groene stroom van nabijgelegen boerderijen. Een kwart van het terrein en de gehele camping draaien op groene stroom van de zonnepanelen van deze boerderijen. (Unen, 2018)

Een belangrijk aspect als het gaat om duurzaamheid, is de ecologische voetafdruk. “De ecologische voetafdruk berekent het beslag dat de consumptie van een bepaald persoon of een bepaald land legt op de beschikbare ruimte op onze planeet” (Postma, 2000).

Duurzaamheid heeft als doel om dit beslag wat men legt op de planeet, zo klein mogelijk te houden, wat maakt dat de ecologische voetafdruk centraal staat. Een duurzame

ontwikkeling loopt dus nou samen met de ecologische voetafdruk. (G.A. Rood, 2004) Het doel van Mysteryland, en vele andere festivals, is om deze ecologische voetafdruk zo klein mogelijk te houden. De nadruk ligt dus vooral op de ecologische verduurzaming. (Zifkos, 2015) Dit doet Mysteryland door middel van aandacht te leggen op energieverbruik, waarbij energie lokaal wordt opgewekt. Verder heeft het festival een recycleplan waardoor impact op de omgeving wordt verkleind en is er een vrijwilligersproject in samenwerking met Stichting 10.000 HOURS. Door dit vrijwilligersproject wordt inzet van de mens verduurzaamd. Daarnaast wordt er een juiste balans gezocht in het aanbod van

verantwoorde voeding door lokale boeren en restaurant te betrekken. Daarbij misschien wel het belangrijkste aspect; kraanwater wordt voor alle bezoekers gratis beschikbaar gesteld. (Lars Tibben, 2016) Op deze manier zijn de flessen kraanwater navulbaar, waardoor plastic wordt gereduceerd. Dit leidingwater heeft dus economische en ecologische voordelen. (Kavanagh, 2002)

Kortom wordt Mysteryland op een zeer duurzame manier georganiseerd. Alle gemaakte keuzes zijn gebaseerd op wat goed is voor mens, dier, milieu en zorgen ervoor om de negatieve impact op de omgeving te beperken. (Livescope, 2018)

1.2.1.2 FEI houdt rekening met omgeving

CHIO Rotterdam en CHIO Aachen staan voor Concours Hippique International Officiel, beide grote hippische evenementen. Deze grote hippische evenementen vallen beiden onder de FEI. De Fédération Equestre Internationale oftewel F.E.I. is de overkoepelende organisatie van alle nationale hippische bonden. (FEI, sd). Deze organisatie vindt duurzaamheid bij evenementen van groot belang. Het brede bereik en de invloed van sportevenementen betekent dat deze evenementen kunnen fungeren als reactie voor verandering in de samenleving. Dat is de reden dat de FEI een duurzaamheidshandboek heeft opgesteld met richtlijnen voor organisatoren. Met dit handboek zet de FEI een goede stap richting

duurzaamheid in de wereldwijde hippische sector. Het handboek is geproduceerd met als doel om organisatoren van hippische FEI-evenementen aan te moedigen om

duurzaamheidsinitiatieven te implementeren die negatieve milieueffecten van de

evenementen zullen verhelpen. Hierbij hoopt de FEI een positieve sociale en economische nasleep te kunnen creëren. In dit duurzaamheidshandboek wordt het begrip duurzaamheid geïntroduceerd. Daarbij wordt gekeken naar verschillende aspecten waarmee rekening gehouden moet worden bij de voorbereiding van de duurzaamheidsinspanningen. Het handboek bevat ongeveer 150 verschillende initiatieven die worden beoordeeld op hun bewustwordingspotentieel, impactminimalisatie en implementatiegemak. (Internationale, 2014)

Naast het duurzaamheidshandboek speelt CHIO Rotterdam zelf ook in op het aspect duurzaamheid. Zo staat innovatie en duurzaamheid centraal tijdens de vriendenborrel van Vrienden van het CHIO in Postillion Hotel Dordrecht. Tijdens deze vriendenborrel wordt gesproken rondom de begrippen innovatie en duurzaamheid. Zo stond dit jaar het transitie pad naar de Circulaire economie centraal. Het doel is om ideeën en informatie aan elkaar uit te wisselen om zo verder te kunnen verduurzamen in de hippische evenementen business. (CHIO, 2018)

Daarnaast heeft CHIO Rotterdam de handen ineengeslagen met Eneco. Dit bedrijf wil binnen de paardensport meer gaan werken aan meer duurzaamheid en innovatie. Daarvoor wil het energiebedrijf een aantal initiatieven starten die een voorbeeld moeten gaan zijn voor andere hippische bedrijven en relaties uit het business netwerk van het CHIO Rotterdam. Zo wil Eneco ervoor gaan zorgen dat er laadpalen voor auto’s komen bij de Rotterdamsche Manège en gaat er een onderzoek plaatsvinden om zonnepanelen voor buurtbewoners en sponsors van het CHIO Rotterdam op de Grandstap te plaatsen. De bedoeling is om de samenwerking tussen Eneco en CHIO Rotterdam aankomende jaren verder uit te breiden. (CHIO, 2017)

Zoals directeur Hans den Oudendammer van Rotterdam Topsport verteld: “CHIO Rotterdam is veel meer dan paarden even over een hekje laten springen”. (Oudendammer, 2017) Zo worden niet alleen scholen bij het evenement betrokken, maar ook gehandicapten en ouderen. Er zijn zelfs speciale programma’s voor kinderen. Zo leren deze met het project ‘werken als een paard’ van alles over het dier. (Potters, Hippische happening CHIO laat de kassa rinkelen in Rotterdam, 2017)

In de hippische evenementensector wordt dus wel degelijk gelet op het aspect duurzaamheid. Ook innovatie staat centraal. Maar ligt de focus op duurzaamheid bij

hippische evenementen net zo hoog als bij festivals en andere niet-hippische evenementen? 1.2.2 Hippische evenementen kunnen duurzamer

Zoals bleek uit voorgaande onderzoeken, is de festivalindustrie een van de groenste van allemaal. De reden hiervan is dat de millennials de grootste doelgroep is van de festivals. Voor millennials is duurzaamheid een zeer belangrijk begrip. Wanneer er wordt gekeken naar de doelgroep van hippische evenementen, is dit iedere paardensportliefhebber. (CHIO, 2018) Hier vallen dus ook millennials onder, maar ook andere leeftijdscategorieën waarbij duurzaamheid niet van groot belang is. Ligt hier het breekpunt? Waarom zijn festivals wel zo groen, maar hippische evenementen veel minder? Ligt dat aan de doelgroep?

Uit de Hippische Monitor blijkt dat ruiters toch wel open staan voor gebruik van innovatie. Maar liefst 67% behoort tot de zogeheten ‘early majority’. Ruiters willen dus wel zeker met de tijd mee. Het imago mag dan wel behoudend zijn, maar de ruiters staan wel open voor vernieuwing. Maar hoe zit dat met duurzaamheid? (Has Hogeschool, 2018)

Daarnaast liet Kenniscentrum Sport samen met research-bureau Ecorys zien dat als de ‘gemiddelde’ Nederlander duurzaam gaat sporten en bewegen, dat 25.000 tot 100.000 euro kan opleveren aan maatschappelijke winst per individu. Ruiters willen hierbij voornamelijk geld uitgeven aan duurzame producten welke welzijn verhogend zijn voor het paard. Andere factoren zijn; veiligheid paard, welzijn verhogend voor ruiter en prestatie verhogend. Wat opvalt is dat het hier voornamelijk om producten gaat. Diensten zoals evenementen worden bij het begrip duurzaamheid geheel buiten beschouwing gelaten. Moet hier juist niet meer aandacht naartoe? (Sport, 2017)

Uit de hierboven verwerkte onderzoeken is te concluderen dat festivals veel bezig zijn met het begrip duurzaamheid. Zo werkt Mysteryland er elk jaar hard aan om de ecologische voetafdruk kleiner te maken, doet het festival altijd iets terug voor de mensen en de natuur in de omgeving en geeft dit evenement jonge creatieve en muzikale talenten de kans om op een podium te staan. Daarbij zijn, bij het FEI aangesloten, CHIO Rotterdam en CHIO Aachen ook bezig rondom duurzaamheid. Zo hebben beide evenementen een

duurzaamheidshandboek waarmee gewerkt wordt. (FEI, sd)

Toch ‘leeft’ het begrip duurzaamheid veel meer bij festivals dan bij hippische evenementen. Wat is hier de reden voor? Hoe groen zijn deze hippische evenementen dan eigenlijk? Waar liggen mogelijke kansen voor de hippische evenementensector? Om hierachter te komen is de volgende onderzoeksvraag opgesteld: “Welke factoren dragen bij aan het versterken van duurzaamheid voor hippische evenementen?” Deze onderzoeksvraag wordt aan de hand van verschillende deelvragen beantwoord, welke onderstaand toegelicht worden.

1.3 Hoofd- en deelvraagformulering

Hoofdvraag: “Welke factoren dragen bij aan het versterken van duurzaamheid voor hippische evenementen?”

Deelvragen:

- Welke gradaties spelen er bij de aspecten van duurzame evenementen? - Welke duurzame acties onderneemt CHIO Rotterdam?

- Welke aspecten spelen er bij CHIO Aachen op duurzaam vlak?

- In hoeverre is er een vergelijking te maken tot het aspect duurzaamheid tussen een hippisch evenement en een regulier evenement zoals Mysteryland?

- Waar liggen de mogelijkheden op duurzaam vlak voor hippische evenementen?

1.4 Doelstelling

De doelstelling van dit rapport is om in beeld te brengen waar de kansen kunnen liggen voor de Nederlandse hippische evenementensector op het gebied duurzaamheid. Er wordt hierbij een blik geworpen op niet-hippische evenementen zoals het festival Mysteryland. Daarnaast wordt hippisch evenement CHIO Aachen op duurzaam vlak bekeken om te zien of er

internationale verschillen zijn met CHIO Rotterdam, welke beide zijn aangesloten bij de FEI. Op deze manier kan bekeken worden in welke hoeveelheid de hippische sector verschil toont met innovaties voor duurzaamheid in vergelijking met niet-hippische evenementen. Hierbij is het belangrijk dat er een volledig en relevant rapport wordt opgeleverd, waarbij CHIO Rotterdam de mogelijke kansen kan implementeren in het evenement.

De wens is om hierbij een serieuze bijdrage te leveren aan het behoud van een gezonde omgeving die nodig is voor de praktijk en continuïteit van de paardensport. Hierbij is het vanzelfsprekend om een steeds duurzamere omgeving bij paardensportevenementen aan te moedigen en helpen te ontwikkelen. (Internationale, 2014)

‘Uiteindelijk gaat het vooral om de boodschap die je uitbrengt, het

kan altijd groener’.

2. Materiaal & methode

In het hoofdstuk materiaal & methode wordt bekeken hoe het onderzoek is opgebouwd. Dit door middel van proefopzet, materiaal en methode nader toe te lichten.

2.1 Proefopzet

De proefopzet van het onderzoek bestond uit verschillende bronnen. Zo is de literatuur bestudeerd en zijn er interviews afgenomen.

Deze interviews zouden zijn afgenomen met de volgende personen:

- Mevrouw D. Pinas. Mevrouw is de sustainability manager van Mysteryland. - De heer A. Smallegange. Meneer is voorzitter van de Rotterdamsche Manège en

tevens bestuurslid van CHIO Rotterdam.

- De heer D. Abels of de heer R. Zillekens. Beide heren zijn facility manager van CHIO Aachen.

Voor informatie over het CHIO Rotterdam en CHIO Aachen zijn uiteindelijk twee andere personen geïnterviewd:

- De heer F. Rozendaal. Meneer Rozendaal is Algemeen Directeur van het Europees Kampioenschap 2019 en is al erg lang betrokken bij het CHIO.

- Mevrouw S. Rood. Mevrouw Rood is Duitse stagiair bij CHIO Aachen.

Dit onderzoek is zowel kwantitatief als kwalitatief uitgevoerd. Het onderzoek is kwantitatief afgenomen aangezien alles gebaseerd is op feiten. De literatuur welke onderzocht is, heeft feiten aangetoond. Daarbij zijn bij de interviews ook feiten aan bod gekomen. Tevens is het onderzoek kwalitatief uitgevoerd waarbij er tijdens de interviews interpretatief te werk is gegaan. Aangezien de interviews zijn afgenomen met professionals welke kennis hebben van de sector, is de betrouwbaarheid van de verkregen informatie hoog gebleven. Er is hierbij ook een toekomstbeeld geschetst waarbij meningen uit de interviews zijn gerespecteerd. De data die verzameld is, is middels fieldresearch en deskresearch uitgevoerd. Aangezien er gebruik gemaakt is van verschillende bronnen zoals wetenschappelijke artikelen, boeken, archiefmateriaal en dergelijke, is er sprake van literatuuronderzoek. Daarbij is er gebruik gemaakt van interviews als kwalitatieve dataverzamelingsmethode en is hierbij aanvullende informatie gezocht wat maakt dat het onderzoek ook middels fieldresearch is uitgevoerd. Voor het fieldresearch is er gebruik gemaakt van representatieve interviews welke

afgenomen zijn onder verschillende personen. Deze personen staan allen op hun eigen manier in contact met het begrip duurzaamheid bij het evenement. Voor het deskresearch zijn verschillende (wetenschappelijke) bronnen gebruikt welke betrouwbaar zijn.

Om te kunnen bekijken waar de mogelijke kansen liggen voor het aspect duurzaamheid in de hippische evenementensector zijn de literatuurbronnen en de interviews samengevoegd. Zo is er uiteindelijk een vergelijking gemaakt tussen de verschillende evenementen en zijn er mogelijkheden voor de Nederlandse hippische evenementensector aan het licht gekomen.

2.2 Materiaal

Het type onderzoek wat is uitgevoerd, is een combinatie tussen toegepast onderzoek en vergelijkend onderzoek. Allereerst is er een vergelijkend onderzoek gedaan om de verschillende evenementen in beeld te brengen. Hieruit is een conclusie getrokken. Daaropvolgend is er toegepast onderzoek gedaan. Uit dit onderzoek zijn conclusies en aanbevelingen naar voren gekomen welke toepasbaar zijn in de praktijk. Hierbij zijn kansen naar voren gekomen voor de Nederlandse hippische evenementensector op het vlak duurzaamheid met een specialisatie in de ecologische voetafdruk.

2.3 Methode

Om de onderzoeksvraag “Welke factoren dragen bij aan het versterken van duurzaamheid voor hippische evenementen?” te kunnen beantwoorden, is er kwalitatieve fieldresearch en kwantitatieve deskresearch uitgevoerd. Verschillende deelvragen zijn hierbij onderzocht om zo een representatief antwoord te kunnen geven op de onderzoeksvraag.

- Welke gradaties spelen er bij de aspecten van duurzame evenementen? Deze deelvraag is middels kwantitatieve deskresearch beantwoord. Bij een

literatuuronderzoek wordt er gebruik gemaakt van (wetenschappelijke) betrouwbare bronnen waarin de definitie van duurzaamheid naar voren komt. De termen welke hierbij aan bod zijn gekomen, zijn duurzaamheid in combinatie met evenementen. Daarnaast zijn de verschillende gradaties in duurzaamheid aan bod gekomen en is de verhouding tussen duurzaamheid en evenementen nader bekeken. Op deze manier konden deze begrippen worden samengebracht waardoor een duidelijk antwoord op de deelvraag is ontstaan.

- Welke duurzame acties onderneemt CHIO Rotterdam?

Middels kwalitatief fieldresearch is deze deelvraag beantwoord. De heer F. Rozendaal is hiervoor geïnterviewd. Meneer Rozendaal is Algemeen Directeur van het Europees

Kampioenschap 2019 en is al erg lang betrokken bij het CHIO. Hierdoor heeft hij veel kennis over de duurzame aspecten die spelen bij CHIO Rotterdam. Op deze manier kon meneer een duidelijk beeld schetsen over wat CHIO Rotterdam er aan doet om duurzaamheid een

belangrijk aspect te maken. Daarbij was kwantitatief deskresearch van belang om de bestaande feiten over CHIO Rotterdam in combinatie met duurzaamheid op een rij te kunnen zetten.

- Welke aspecten spelen er bij CHIO Aachen op duurzaam vlak?

Mevrouw Rood is voor deze deelvraag geïnterviewd. Dit maakt dat deze deelvraag middels kwalitatief fieldresearch beantwoord is. Mevrouw Rood is Duitse stagiair bij CHIO Aachen en heeft dus de juiste hoeveelheid kennis over zowel het evenement zelf in combinatie met duurzaamheid, maar ook over de Duitse hippische evenementensector. Op deze manier konden aspecten van CHIO Aachen op duurzaam vlak besproken worden, waardoor een vergelijking gemaakt kon worden tussen Nederland en Internationaal Duitsland.

- In hoeverre is er een vergelijking te maken tot het aspect duurzaamheid tussen een hippisch evenement en een regulier evenement zoals Mysteryland?

Voor deze deelvraag is er gebruik gemaakt van kwalitatief fieldresearch. Mevrouw D. Pinas, sustainability manager van Mysteryland, werd hiervoor geïnterviewd. Op deze manier is Mysteryland uitgelicht als het gaat om het aspect duurzaamheid. Daarbij kon er een vergelijking gemaakt worden tussen de hippische evenementen CHIO Aachen en CHIO Rotterdam tegenover niet-hippisch evenement Mysteryland. Verder zijn de bovenstaande interviews geraadpleegd en werd er middels kwantitatieve deskresearch een verband gelegd tussen de hippische en niet-hippische evenementen.

- Waar liggen de mogelijkheden op duurzaam vlak voor hippische evenementen? Deze deelvraag is beantwoord middels kwantitatief deskresearch en kwalitatief

fieldresearch. In deze deelvraag zijn de feiten vanuit de bronnen gecombineerd met de antwoorden welke in de interviews zijn gegeven. Hiermee werden de

innovatie-mogelijkheden vanuit de feiten samengevoegd met wat er momenteel speelt bij de hippische evenementen op duurzaam vlak vanuit de interviews.

3. Resultaten

Om de duurzame toekomst van hippische evenementen te kunnen vergroten, is gebruik gemaakt van kwalitatieve en kwantitatieve dataverzamelingsmethode. Hierbij lag de focus op deskresearch en fieldresearch. Hier zijn resultaten uitgekomen welke hebben bijgedragen aan het beantwoorden van de vraag: “Welke factoren dragen bij aan het versterken van duurzaamheid voor hippische evenementen?”. Verschillende deelvragen zijn hierbij onderzocht om een representatief antwoord te kunnen geven op de onderzoeksvraag.

3.1 Algemeen

De wereld is in een hoog tempo aan het veranderen. De huidige maatschappij heeft te maken met uitdagingen zoals een groeiende wereldbevolking, uitputting van natuurlijke hulpbronnen, verlies van biodiversiteit, milieuvervuiling en klimaatcrisis. Hiervoor is het van belang om deze uitdagingen aan te pakken. Het onderwerp van duurzaamheid is een grote uitdaging wanneer men kijkt naar de evenementenbranche. Men krijgt hierbij te maken met een breed scala aan ecologische, sociale en economische afwegingen.

Duurzaamheid is heel belangrijk maar in hoeverre duurzaam werken haalbaar is, is een lastige vraag. In komende deelvragen zal nader bekeken worden in hoeverre duurzaamheid voorop staat bij zowel hippische als niet-hippische evenementen en hoe ze hierop inspelen.

3.2 Welke gradaties spelen er bij de aspecten van duurzame evenementen?

Wanneer er wordt gekeken naar duurzaamheid, vraagt dit om een centrale aanpak welke wordt gestuurd en gecoördineerd vanuit de organisator van het evenement. Hiervoor zijn verschillende ‘areas of impact’ (te zien in afbeelding 3.2. Areas of impact) bedacht door Green Events Nederland. Dit team van vakkundige duurzaamheidsexperts heeft als missie de balans op de aarde te herstellen middels duurzaam handelen op evenementen. Dit doet het team door in de evenementenindustrie organisatoren te verbinden van hedendaagse ecologische en sociale uitdagingen aan een sterke strategie en een praktisch stappenplan door advies en uitvoering steeds te combineren. (Green Events, 2019)

Deze ‘areas of impact’, ook wel duurzaamheidstopics, hebben zowel direct als indirect raakvlakken met de evenementenbranche. De topics staan voor het tegemoetkomen aan de behoeften van iedereen binnen de middelen van de planeet. Op deze vlakken kunnen (duurzame) evenementen inspelen en zo met elke stap duurzamer handelen. Hoe meer men werkt aan deze topics bij het evenement, hoe hoger de gradatie in duurzaamheid.

Onderstaand zullen deze topics nader worden toegelicht. 3.2.1 Grondstoffen

De meeste evenementen gebruiken veel grondstoffen. Wanneer deze grondstoffen op een onverantwoorde manier worden gebruikt, omschrijft men dat als; ‘take, make & dispose’. Dit leidt tot uitstoot, ongezonde grond, verontreiniging, verspilde materialen en andere milieutechnische effecten die de gebruikte producten met zich meebrengen. Wanneer er wordt gewerkt aan het circulair gebruik van hulpbronnen, omschrijft men dit als; ‘reduce, reuse & recycle’. Hierbij blijven materialen te gebruiken als grondstoffen voor nieuwe producten die duurzamer zijn of hergebruikt kunnen worden.

Om grondstoffen zo duurzaam mogelijk te gebruiken, zijn er basisregels opgesteld waarbij men van onverantwoord grondstoffen gebruiken, naar circulair gebruik gaat:

- Reduce what you take -> Verminder wat is genomen - Reuse what you make -> Hergebruik wat is gemaakt - Recycle what you dispose -> Recycle wat is weggegooid (Green Events, 2019)

3.2.1.1 Afval hiërarchie

Bij het gebruik van grondstoffen spelen er verschillende gradaties. Deze zijn verwerkt in de Ladder van Lansink (te zien in afbeelding 3.2.1. Ladder van Lansink). Hierin is duidelijk de hiërarchie van afval te lezen. Hoe duurzamer een evenement werkt, hoe hoger het

evenement op de ladder komt. Het doel is van lineair naar circulair werken over te stappen. Hierbij ligt de focus op zo min mogelijk gebruik maken van grondstoffen. (A. Lansink, 2010)

3.2.2 Food & drinks

In de huidige wereldeconomie heeft de productie, distributie en consumptie van voedsel een grote impact op het milieu. Het is daarom een grote en noodzakelijke stap dat evenementen plantaardig, lokaal en biologisch voedsel op het menu zetten en het hierbij horende afval weten te voorkomen. Hierbij staan twee punten centraal; veranderen van het menu en het voorkomen van voedselverspilling.

3.2.2.1 Verander het menu

Bij het veranderen van het aangeboden eten bij een evenement, gaat het vooral om de balans en de herkomst van de geserveerde ingrediënten. Hierbij zijn een vijftal punten opgesteld door Green Events Nederland. Met hoe meer punten men rekening houdt, hoe groter de duurzaamheid van het evenement:

- Gebruik ingrediënten van het seizoen - Betrek lokale voedselproducten - Kies biologisch en lokaal

- Ga voor fair trade

3.2.2.2 Voorkom voedselverspilling

“Wereldwijd wordt één derde van al het voedsel, geproduceerd voor menselijke consumptie, verspild. Dit is ongeveer 3,1 miljard ton per jaar.”

(Institution of Mechanical Engineers, 2013)

Dit is een serieus probleem aangezien deze productie grote impact heeft op de ecosystemen. Om dit tegen te gaan, zijn de volgende principes opgesteld:

- Gebruik en koop ingrediënten die anders worden weggegooid

- Accepteer dat sommige gerechten en dranken uitverkocht raken gedurende het evenement

- Werk samen met initiatieven die overgebleven ingrediënten na je evenement gebruiken

- Maak goede inschattingen van de bezoekersaantallen voor de hoeveelheid voedsel - Geef de crew en gasten eten mee dat over is

(Green Events, 2019) 3.2.3 Energie

“Stroom is één van de vijf grootste kostenposten voor een evenement. Daarbij is stroom met 65% aandeel in de CO2 footprint van een evenement heel erg groot.”

(Powerful Thinking, 2015)

De wereld verbruikt steeds meer van de schaarse grondstoffen. Daarom hebben

wetenschappers de mensheid opgeroepen om de afhankelijkheid hiervan te verlagen. Dit zou de verontreiniging moeten tegengaan maar bovendien ook de opwarming van de aarde moeten vertragen. Het nadeel hierbij is dat de meeste evenementen energie gebruiken die is opgewekt door het verbranden van fossiele brandstoffen. Hier moet verandering in komen en dus moet de evenementenbranche de overstap maken naar efficiëntere, uitstoot-vrije en hernieuwbare energiebronnen. (Green Events, 2019)

“Er zijn grote veranderingen gaande qua energiebeheer op evenementen. Slimmere, efficiëntere toepassingen en nieuwe technologieën maken het voor alle soorten evenementen mogelijk om hun energiegebruik, uitstoot en kosten drastisch te verminderen.”

(Johnson, 2017)

Een belangrijke vraag die hierbij centraal staat, is: ‘Hoe kan men een samenwerking creëren tussen leveranciers, ondernemers, onderzoekers en evenementen om innovatie in onze energievoorziening te bevorderen en gelijklopen met de nieuwste ontwikkelingen op energiegebied?”

3.2.3.1 Trias Energetica

Bij energie spelen er verschillende gradaties; ook wel de Trias Energetica (te zien in

afbeelding 3.2.3. Trias Energetica) Deze strategie is het meest toepasbaar als het gaat om energiebesparende maatregelen te nemen en bestaat uit drie punten:

1. Verminder het energieverbruik 2. Gebruik duurzame energie 3. Gebruik fossiele energie efficiënt

Bij het organiseren van een evenement start men met werken aan punt 1, gaat dan door naar punt 2 en eindigt bij punt 3. Met hoe meer punten een evenement bezig is, hoe beter de duurzaamheid van het evenement. (Visser, 2017)

3.2.4 Mobiliteit

Mobiliteit is wereldwijd verantwoordelijk voor een kwart van alle uitstoot van

broeikasgassen. De evenementenbranche laat ook hier een grote voetafdruk achter. De reden; het bezoekersaantal, de afstand die ze afleggen, het type vervoermiddel en de bezettingsgraad daarvan. Op basis van deze vier punten, kan men uitvoerbare plannen opstellen. Denk hierbij aan duurzamer productietransport, duurzamer bezoekerstransport en duurzamer vervoer van crew en artiesten. (T. Vanoutrive, 2014)

3.2.5 Water

De basis van het ecosysteem is water. Men gebruikt water om te drinken, te wassen, om ons voedsel te verbouwen, als energiebron, als weg en als grondstof. Ook evenementen oefenen druk uit op watervoorzieningen. Om dit topic meer aandacht te geven in de

evenementenbranche, heeft Green Events Nederland hiervoor richtlijnen opgesteld: - Voorkom plastic wegwerkflessen op het terrein door gebruik van hervulbare

waterflessen te stimuleren

- Voorzie het terrein van kranen voor het vervullen van die waterflessen - Laat de gasten betalen voor een warme douche, zet hier een timer op - Maak gebruik van vacuümtoiletten

- Zuiver op het terrein het grijze water

- Haal grondstoffen uit het rioolwater en vervaardig compost hieruit (Green Events, 2019)

3.2.6 Natuur

Vaak worden evenementen in natuurgebieden gehouden waar deze een aanzienlijk en langdurige impact kunnen hebben op het milieu. Vele mensen, harde geluiden,

verontreiniging en zwaar transport belasten niet alleen het terrein maar ook het lokale ecosysteem. Dit hoeft niet altijd zo te zijn. Het ecosysteem kan na een evenement zelfs hersteld worden na een goede schoonmaak. Hierdoor laat men het land beter achter dan dat deze werd aangetroffen en wordt er een positieve voetafdruk achtergelaten. (Green Events, 2019)

3.2.7 Gezondheid

Als organisator van een evenement is men verantwoordelijk voor het welzijn van zowel medewerker als bezoeker. Veilige (arbeids)omstandigheden, kraanwater, gezond eten en eventuele gezondheidsrisico’s verhelpen staan hierbij centraal. Maar gezondheid gaat niet alleen over ‘niet ziek zijn’. Het gaat ook over veerkracht; hoe goed gaan de mensen om met tegenslag?

Daarbij heeft men als evenement indirect ook te maken met het welzijn van de mensen die werken in de gehele productieketen. Denk hierbij aan de productie van het etenswaar en de kleding. De vraag die hierbij centraal staat, is: “ Welke invloed heeft een evenement op de gezondheid van haar eigen organisatie, bezoekers en de gehele productieketen erachter?”. (Green Events, 2019)

3.2.8 Diversiteit

De diversiteit van een evenement is de mix van mensen die de organisatie en de bezoekers uniek maken. Het doel hierbij: het voorkomen en tegengaan van onbedoelde of onbewuste vooroordelen die bij het werven van personeel of aantrekken van doelgroepen. Hierbij ligt het focuspunt op leeftijd, geslacht, burgerlijke staat, handicap, ras, religie, seksuele

geaardheid en politieke overtuiging. (Green Events, 2019)

“Diversity is being invited to the party. Inclusion is being asked to dance” (Cho, 2016)

3.2.9 Inclusie

Inclusie gaat om het welkom laten voelen van alle mensen. In de organisatie en op het evenement kan men verschillende maatregelen nemen om hiervoor te zorgen. Zo is het belangrijk dat de organisatie luistert naar alle belanghebbenden en meningen vanuit het streven naar voortgang. Verder is het van belang om ieders verschillen te benutten zonder diegene de les te lezen. Als laatste is het belangrijk de mensen te ondersteunen zodat deze kunnen uitblinken.

Op het evenement zelf kan men ook veel faciliteren om mensen welkom te laten voelen. Onderstaande punten zijn goede uitgangspunten:

- Organiseer een activiteit voor mensen die door de beperking niet naar evenementen kunnen en faciliteer de mensen die wel op het evenement kunnen zijn

- Nodig mensen met een beperking uit op het evenement en evalueer - Faciliteer mensen met andere behoeftes

- Gereduceerde toegangsprijzen voor bezoekers met een lager inkomen, studenten en gasten uit landen waar een economische crisis plaatsvindt

(Green Events, 2019) 3.2.10 Gelijkheid

Gelijkheid gaat niet alleen over het gelijk behandelen van iedereen, maar ook over het op een gepaste wijze rekening houden met verschillen. Het gaat hierbij om het aanbieden van gelijke kansen en het voorkomen van discriminatie. Van belang is om een duidelijk plan op te stellen om deze verschillen te voorkomen of weg te werken. Hierbij staat training van het personeel centraal, maar ook onderzoek doen over gelijkheid voorafgaand aan het evenement. (Green Events, 2019)

3.2.11 Economische impact

Bij het organiseren van een evenement heeft men direct economische impact op de omgeving. De bezoekers besteden geld en daarbij doet men als evenement heel veel verschillende uitgaven. Een belangrijke vraag die de organisatie zich moet stellen: “Welke invloed heb ik om de lokale omgeving mee te laten delen in de financiële impact van het evenement?”

Bij een evenement heeft men grote impact op de organisatie. Materiaal, diensten en mensen zijn nodig om het evenement te organiseren. Hierbij is dit lokaal regelen zeer gewenst. Daarbij heeft de mate van de economische impact vooral te maken met het soort evenement wat men organiseert. Is het een besloten evenement of is deze open waarbij geld uitgegeven wordt aan horeca, winkels en hotels? Als men de gehele omgeving bij een evenement betrokken maakt, wordt de economische impact niet negatief maar juist positief. (Green Events, 2019)

3.2.12 Legacy

Een evenement is een soort mini-maatschappij: in een aantal dagen worden gehele steden opgebouwd en weer afgebroken. Net zoals in steden brengt dit vele uitdagingen met zich mee op het gebied van duurzaamheid. Daarbij helpen evenementen men om de huidige manier van leven opnieuw te bekijken en te transformeren naar een duurzamer en socialer alternatief. Dit maakt dat een evenement grote potentie heeft om verandering teweeg te brengen. Door een duurzaam beleid te implementeren op het evenement en iedereen van elkaar te laten leren, kunnen evenementen blijvende sociale, culturele, institutionele en technologische veranderingen teweeg brengen.

Een evenement kan dus een effectief platform zijn om kennis over te dragen, de maatschappij te ontwikkelen en de innovatie te bevorderen. Wanneer een evenement georganiseerd wordt, heeft men de verantwoordelijkheid om duurzame principes en gedragsverandering te bevorderen en laat man dus een positieve impact achter op de maatschappij; een legacy. (Green Events, 2019)

3.2.13 Areas of impact

Er zijn dus vele verschillende aspecten waarop men “punten kan scoren” als het gaat om duurzaamheid op een evenement. Met hoe meer aspecten de organisatie rekening houdt, hoe duurzamer het evenement is. Uiteindelijk is het doel om met alle “areas of impact” rekening te houden om zo de duurzaamheid te versterken, bij zowel niet-hippische als hippische evenementen.

3.3 Welke duurzame acties onderneemt CHIO Rotterdam?

Om te kunnen onderzoeken welke factoren bijdragen aan het versterken van duurzaamheid voor hippische evenementen, moet er eerst een beeld geschetst worden van de huidige staat van duurzaamheid in deze sector. Door middel van een Nederlands hippisch evenement als CHIO Rotterdam te vergelijken met Internationaal CHIO Aachen en niet-hippische evenement als Mysteryland, zullen hier uiteindelijk kansen voor de niet-hippische evenementensector naar voren komen.

Om te weten welke duurzame acties CHIO Rotterdam onderneemt, is er een interview afgenomen met Fred Rozendaal. Meneer Rozendaal is Algemeen Directeur van het Europees Kampioenschap 2019 en is al erg lang betrokken bij het CHIO. Hierdoor heeft hij veel kennis over de duurzame aspecten die spelen bij CHIO Rotterdam.

Zoals eerder besproken in dit rapport, wordt er in de hippische evenementensector wel degelijk gelet op het aspect duurzaamheid. Ook innovatie staat centraal. Maar hoe hoog deze focus ligt bij een evenement als CHIO Rotterdam wordt nader besproken.

3.3.1 Belang duurzaamheid

“‘Duurzaamheid in zijn algemeen is dat je zo weinig mogelijk footprint achterlaat op de aarde. Dat je oplet dat je zaken schoon achterlaat, dat je spaarzaam met energie omgaat.

Het is echt vooral die footprint.” (Rozendaal, 2019)

Van groot belang voor hippische evenementen is om bij te kunnen blijven op duurzaam vlak. Momenteel ligt de focus bij evenementen vooral op innovatie. Met de innovatiewilskracht zit het dus wel goed, nu nog de focus bij duurzaamheid leggen. Terwijl de maatschappij in beweging is, beweegt een groot deel van de hippische sector niet mee. Traditie moet hierin plaats gaan maken voor transitie. De innovatiewilskracht ligt er bij de hippische sector, nu de innovatie zelf nog. (HAS hogeschool, 2018) (Hogeschool, 2018)

“Duurzaamheid is uiteraard heel belangrijk, maar de vraag is in hoeverre je het kunt behalen als organisator van een hippisch evenement.”

(Rozendaal, 2019)

Er zijn vele redenen om progressie te willen boeken in verduurzaming voor hippische evenementen. Denk hierbij aan winst in geld maar ook aan klantenbinding en dus meer bezoekers. De zichtbaarheid naar de klanten zal groeien en de reputatie wordt positief beïnvloed omdat het behoud van het milieu wordt aangetoond. De publieke opinie staat hierbij centraal. Verder wordt het evenement op het wereldtoneel getoond voor

verantwoord handelen en kan hierin een voorbeeldfunctie aannemen. Daarbij zal er worden deelgenomen aan het sociale verkeer en wordt het nalatenschap vergroot. Het belangrijkst is de reducering van kosten op lange termijn. Men gebruikt meer hernieuwbare energie en minimaliseert verspreiding van het afval waardoor kosten zullen worden vermindert. Verder hebben sportevenementen, en dus ook hippische evenementen, een uitgebreid bereik en invloed waardoor ze kunnen fungeren als katalysator voor verandering in de samenleving op het gebied van duurzaamheid. Kortom, een grote relevatie voor een verantwoorde toekomst met de paardenfactor als ambassadeur voor de natuur. (Internationale, 2014)

3.3.2 Duurzaamheid in de hippische sector

CHIO Rotterdam en CHIO Aachen zijn beide evenementen georganiseerd vanuit de FEI (Fédération Equestre Internationale). Deze organisatie vindt de duurzaamheid bij evenementen van groot belang. Daarom heeft de FEI richtlijnen opgesteld voor

organisatoren. Deze richtlijnen zijn opgesteld met als doel om organisatoren van hippische FEI-evenementen aan te moedigen om duurzaamheidsinitiatieven te implementeren. Daarmee hoopt de FEI een positieve sociale en economische nasleep te kunnen creëren. In de hippische evenementensector draait het vooral om bewustwordingspotentieel, impactminimalisatie en implementatiegemak. “De awareness begint net een beetje te komen om iets met duurzaamheid te doen” (Rozendaal, 2019). Van groot belang dat het bewustwordingspotentieel vergroot wordt aangezien de publieke opinie een grote rol speelt in de hippische sector. (Internationale, 2014)

Om te kunnen kijken naar de duurzaamheid in de hippische sector, moet deze eerst gedefinieerd worden:

“De hippische sector bestaat al uit honderd onderdelen. Je kan de hippische sector niet in één woord omschrijven want: wat is de hippische sector? Dat is iedereen die met paardrijden te

maken heeft. Dat zijn dus de bedrijven die de spullen maken ten behoeve van het paardrijden, dat zijn de hippische ondernemingen zoals de maneges en de rijscholen, dat zijn

de hippische evenementen en ik denk dat elk van die onderdelen van die hippische sector op een eigen manier met duurzaamheid omgaat.”

(Rozendaal, 2019)

Dat elk van de onderdelen duurzaamheid op zijn eigen manier implementeert, is te zien aan verschillende voorbeelden. Zo laat de Rotterdamsche manage bijvoorbeeld mest afvoeren naar een bedrijf wat paddenstoelen kweekt. Manages werken vaker met duurzaam gebruik van een afvalstof. Bij een evenement ligt dit anders. Daar heb je veel meer bedrijfsvoering. Als evenement is men maar een paar dagen in de lucht. Hierbij ligt het duurzaamheidsaspect daarom ook anders. (Rozendaal, 2019)

3.3.3 Duurzaamheid bij CHIO Rotterdam

“Het is in die zin een belangrijk aspect dat je probeert een evenement met zo weinig mogelijk impact op milieu en omgeving te organiseren.”

(Rozendaal, 2019)

Wanneer er wordt ingezoomd van de hippische sector naar CHIO Rotterdam, is het aspect duurzaamheid ook hier terug te vinden. Het besef is er in het algemeen dat het belangrijk is om steeds duurzamer te worden. Dit is te zien in de verschillende voorbeelden.

Zo organiseert CHIO Rotterdam de vriendenborrel van Vrienden van het CHIO in Postillion Hotel Dordrecht. Hier wordt gesproken over duurzaamheid en innovatie. Het doel van deze borrel is ideeën en informatie uit te wisselen om zo een bijdrage te leveren aan

verduurzaming van de hippische evenementen en de invloed hiervan op de circulaire maatschappij. (CHIO, 2018)

Daarnaast heeft het CHIO Rotterdam een samenwerking met Eneco op basis van verduurzaming. Het energiebedrijf wil een aantal initiatieven starten die een voorbeeld moeten gaan zijn voor andere hippische bedrijven en relaties uit het business netwerk van CHIO Rotterdam. (CHIO, 2017)

Het evenement heeft ook een filmploeg van de Internationale Sportbond rondlopen welke beelden filmt rondom duurzaamheid. Daarbij heeft CHIO Rotterdam vanuit de Rabobank een boulevard met foodtrucks en dergelijke. Dit concept heet Brasserie 2050. Hier wordt voedsel verkocht wat duurzamer is. Dit vindt de Internationale Sportbond heel interessant en maakt hier dan een filmpje over. Alles rondom de circulaire maatschappij is een interessant

CHIO Rotterdam organiseert verschillende seminars, heeft een ander foodconcept en probeert middels het evenement het publiek meer bewust te maken van duurzaamheid. Men heeft hier wel vergunningseisen voor waar een aantal duurzaamheidszaken inzitten en deze moet het evenement ook naleven.

Kortom is CHIO Rotterdam dus wel degelijk bezig met de begrippen duurzaamheid en innovatie. Wel zit het evenement nog in een vroeg stadium. Als evenement begint men net te bepalen wat men belangrijk vindt. Hier opvolgend stelt men zich de vraag hoe deze hiernaar toe kan groeien. Zover is het evenement alleen nog lang niet. Het staat daarin pas in de kinderschoenen en de weg naar duurzaam organiseren is nog lang.

“Het begin rondom duurzaamheid is er, maar daar is nog een hoop te doen.” (Rozendaal, 2019)

3.3.4 Belemmeringen

“Die transitie, dat is een lang proces. Je gaat in stappen naar een meer duurzame en circulaire wereld toe en het besef daarover begint toe te nemen maar de mogelijkheid om

dat op korte termijn te doen die zijn nog te beperkt.” (Rozendaal, 2019)

3.3.4.1 Kosten

De mogelijkheden zijn beperkt als het gaat om de transitie naar een meer duurzame en circulaire wereld. Hierin spelen vele aspecten een grote rol. Eén van deze grote aspecten zijn de kosten. Bij het organiseren van een duurzaam hippische evenement loopt men vooral tegen het probleem aan dat alles te duur is. “Een duurzaam evenement is misschien nog wel vijf keer duurder dan een niet volledig duurzaam evenement’” (Rozendaal, 2019). Hierbij loopt de organisatie tegen veel extra kosten aan en het is dan maar te hopen dat op een gegeven moment die kosten dalen waardoor het gemakkelijker zal worden om duurzaam te werken. De kosten zijn daarom een grote belemmering voor duurzaam handelen. Wanneer de kosten verlaagd zullen worden, zou dat helpen om duurzaamheid van evenementen te vergroten.

“Ik denk dat niemand zou twijfelen aan als je twee keuzes hebt: een vervuilend iets en een niet-vervuilend iets en in kwaliteit maakt het niet zoveel uit. Maar het niet-vervuilende ding is

net zo duur of goedkoper als het vervuilende ding dan kiest iedereen voor het niet-vervuilende ding. Waarom zou je dat niet doen? Alleen nu is die prijs nog heel bepalend voor

veel organisaties.” (Rozendaal, 2019) 3.3.4.2 Techniek

Daarbij zijn er veelal technische belemmeringen. In de transitie naar duurzaam organiseren, loopt men tegen allerlei zaken aan. Hierin speelt de techniek ook een belangrijke rol. Wat is er wel mogelijk en wat kan niet? Zijn vragen die hierbij centraal staan.

3.3.4.3 Begrip duurzaamheid

De hippische evenementensector loopt tegen nog een andere ingewikkelde materie aan; het begrip duurzaamheid. Wanneer is een evenement duurzaam? Dat is voor vele een

ingewikkelde vraag. Welke aspecten hierin meegenomen moeten is in de hippische evenementensector nog niet duidelijk. Wat het begrip duurzaamheid voor een hippische evenement inhoudt, staat volgens vele niet vast en dit begrip nastreven is daarom moeilijk. (Rozendaal, 2019)

3.3.4.4 Regels

Een groot verschil met festivals is dat een losstaand festival het zelf organiseert. Bij een CHIO of een Europees hippisch kampioenschap is dit niet het geval. Hier moet men zich aan vele regels houden van de Internationale Sportbond. Bij het organiseren van dit soort hippische evenementen moet men hier rekening mee houden. Als daarbij het begrip duurzaamheid een rol moet gaan spelen, wordt dit een lastige kwestie.

3.4 Welke aspecten spelen er bij CHIO Aachen op duurzaam vlak?

Om de factoren te kunnen onderzoeken die bijdragen aan het versterken van duurzaamheid voor hippische evenementen op Internationaal vlak is CHIO Aachen vergeleken met CHIO Rotterdam en niet-hippisch evenement Mysteryland. Op deze manier kunnen er kansen gecreëerd worden voor de hippische evenementensector, zowel nationaal als internationaal. Om de aspecten te kunnen bekijken die spelen bij CHIO Aachen, is een interview afgenomen met Sina Rood. Mevrouw Rood is Duitse stagiair bij CHIO Aachen en heeft dus de juiste hoeveelheid kennis over zowel het evenement zelf in combinatie met duurzaamheid, maar ook over de Duitse hippische evenementensector.

Uit eerder onderzoek is gebleken dat er in de hippische evenementensector wel degelijk wordt gelet op de begrippen duurzaamheid en innovatie. Maar waar ligt de focus op duurzaamheid voor Internationaal evenement CHIO Aachen?

3.4.1 Duurzaamheid in de hippische sector

“Vooral in de paardensport moet duurzaamheid belangrijk zijn omdat dit een sport is die eigenlijk heel dicht bij de natuur staat. Het is deels ook een kwestie van kennis. Niet iedereen

die actief is in de paardensector weet dus hoe hij of zij duurzamer kan zijn ten opzichte van paarden.”

(Rood, 2020)

In de hippische sector zit het met de innovatiewilskracht wel goed, maar het belang bij duurzaamheid leggen, is nog een grote drempel. Belangrijk hierbij is om bij te kunnen blijven op duurzaam vlak. De paardensport bezit een omzet van miljarden. Dit maakt de sport van grote economische waarde (Jansen, 2019). Op dit vlak ligt de hippische sector dus voorop, terwijl op duurzaam vlak deze voorsprong er nog niet is. Het is dus van groot belang om mee te gaan in de beweging van verduurzaming. Traditie moet hierin plaats gaan maken voor transitie. (HAS hogeschool, 2018)

Zoals eerder besproken, staan CHIO Rotterdam en CHIO Aachen voor Concours Hippique International Officiel, beide grote hippische evenementen. Deze hippische evenementen vallen onder de FEI. De Fédération Equestre Internationale is de overkoepelende organisatie van alle nationale hippische bonden. Deze organisatie vindt duurzaamheid bij evenementen van groot belang. Het brede bereik en de invloed van sportevenementen betekent dat deze evenementen kunnen fungeren als reactie voor verandering in de samenleving. (FEI, sd)

3.4.2 Duurzaamheid bij CHIO Aachen

“Het CHIO Aachen staat voor “altijd een stap voor zijn” om als het ware een trendsetter te zijn in de paardensport. En ook dat er veel aandacht wordt besteed aan de wensen en ervaringen van klanten. Voor de toeschouwers moet een bezoek aan het CHIO Aachen een

belevenis zijn.” (Rood, 2020)

Bij het CHIO Aachen wordt duurzaamheid steeds belangrijker. Toch, wanneer duizenden mensen op één plek samenkomen, is het niet gemakkelijk voor het milieu. Met een bezoekersaantal van 362.600 bezoekers, speelt duurzaamheid een grote rol. Voor

toernooidirecteur Frank Kemperman is het onderwerp duurzaamheid erg belangrijk. “We proberen zo milieuvriendelijk mogelijk te zijn” (Kemperman, 2019). Maar hoe duurzaam ’s werelds grootste paardenshow is, zal onderstaand worden onderzocht.

Zo is bijvoorbeeld het openbaar vervoer inbegrepen in elk entreebewijs. Op deze manier moedigt CHIO Aachen men aan om niet met eigen auto te komen, maar met de bus of de trein te reizen. Als al deze duizenden mensen op één plek samenkomen, is dit een lastige kwestie voor het milieu. Zeker als niet alleen alle actieve deelnemers – ruiters, chauffeurs en springers – uit 30 landen komen. Deze kunnen niet allemaal met het openbaar vervoer naar het evenement komen, zelfs als CHIO deze vorm van aankomst juist promoot. Dit

vervoersticket is een stimulans die de Federale Milieudienst voorstelt in de richtlijnen voor een duurzame organisatie van evenementen. In de toekomst hoopt het CHIO Aachen nog meer het openbaar vervoer te kunnen promoten. (Kasties, 2019)

Verder werken de organisatoren sinds 2020 zonder plastic zakken. In Duitsland is er sinds 2019 hiervoor een wet welke bepaalt dat er geen plastic zakken meer mogen worden uitgedeeld. Vanaf 2021 zijn deze plastic zakken volledig verboden. Ook de cateraars werken vanaf 2020 zonder plastic borden en bestek. Daarbij is er sinds 2020 voor het eerst veel aandacht voor de scheiding van afval. Dit is zeer belangrijk, zeker voor de cateraars en de exposanten. Allemaal voorbeelden welke laten zien dat CHIO Aachen zich bewust is van de nood van verduurzaming. Dit is ook daadwerkelijk terug te zien bij het evenement. Zo werken er exposanten welke informatie geven over recyclingproducten. Voorbeelden hiervan zijn: paddock-hekken, banken en krukken. Allemaal gemaakt van oud plastic en verpakkingen die in de gele zak terecht zijn gekomen. (Rood, 2020) (Kasties, 2019)

Aangezien mensen verschillend zijn, heeft men allemaal een eigen voorkeur. Bij het CHIO Aachen is dit terug te zien bij verschillende aspecten. Zo wordt soms het bier en wijn geserveerd in glas, en soms in een plastic beker. De koffie zit in een kopje, maar ook in een papieren to-go-mok. De friet wordt gespietst op een standaard met een houten vork, maar ook met een plastic vork. Sommige exposanten werken zelfs met voedsel in

bamboekommen. Het kan dus wel allemaal duurzaam alleen moet er één lijn worden getrokken voor alle exposanten. (Kasties, 2019)

Wat verder opvalt bij het evenement is de hoeveelheid afval. Dit aantal is namelijk zeer gering. “Er ligt weinig afval op de vloer en nauwelijks sigarettenpeuken” (Georg, 2019). Dit is te danken aan het schoonmaakteam van CHIO Aachen. Deze werken in drie ploegen met meer dan 100 medewerkers. Hierin laat het CHIO zien dat het evenement wel degelijk werkt aan een schoon bestaan en hierin denkt aan het milieu. (Kasties, 2019)

3.4.3 Bedreiging

Wat de verduurzaming bij CHIO Aachen dan tegenhoudt? Dit is waarschijnlijk een kwestie van begroting. De druk van de kosten bij verduurzaming ligt erg hoog. Daarom kan een duurzaam evenement alleen georganiseerd worden in samenwerking met partners en sponsors. Zo kunnen de kosten laag blijven, maar het CHIO Aachen wel duurzamer. (Rood, 2020)

“Ik geloof zeker dat het CHIO Aachen zich nog verder kan ontwikkelen op het gebied van duurzaamheid. Maar dit zal een proces van enkele jaren zijn. Als er elk jaar nieuwe duurzame

ideeën worden geïmplementeerd, zijn ze op de goede weg.” (Rood, 2020)

3.5 In hoeverre is er een vergelijking te maken tot het aspect duurzaamheid tussen een hippisch evenement en een regulier evenement zoals Mysteryland?

Om een duidelijk beeld te kunnen schetsen welke factoren bijdragen aan het versterken van duurzaamheid voor hippische evenementen, is het van belang om een vergelijking te maken met een niet-hippisch evenement. Op deze manier kunnen mogelijke kansen voor de

hippische evenementensector naar voren komen, zowel Nationaal als Internationaal. Het niet-hippische evenement welke nader is onderzocht, is festival Mysteryland. Om de duurzaamheidsaspecten van Mysteryland op een rij te kunnen zetten, is een interview afgenomen met Deborah de Vries – Pinas. Mevrouw de Vries – Pinas is Manager Event Operations bij Mysteryland met een specialisatie in duurzaamheid. Hierdoor heeft ze kennis van de organisatie en de dagelijkse gang van zaken van het evenement rondom

duurzaamheid.

Zoals eerder besproken in dit rapport, lijkt duurzaamheid meer te leven in de festivalsector dan bij de hippische evenementen. De dancewereld roept misschien niet direct associaties op met duurzaamheid, maar juist in deze industrie wordt veel geëxperimenteerd met innovaties rondom verduurzaming. Terwijl in de hippische sector de focus bij evenementen vooral op innovatie ligt maar nog niet bij verduurzaming. Is er hierin wel een vergelijking te maken tussen hippische en niet-hippische evenementen?