De Vlaamse gele hesjes en geweld
tijdens acties.
Moreel redeneren rond geweld tijdens acties aan de hand van
moreel beraad met gele hesjes en politiemensen in Vlaanderen:
een pilootstudie met een methodologische focus
.Auteur: Franz De Mets 01510399 Promotor: Veerle Provoost
Commissarissen: Freddy Mortier en Thomas Vervisch
Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in moraalwetenschappen 2019-2020
Word Count
Word Count 1: 29902 Word Count 2: 32059
Dankwoord
In de eerste plaats, enorm bedankt aan de gele hesjes die tijd hebben vrijgemaakt om deel te nemen aan dit onderzoek. Ondanks de vele wijzigingen ten gevolge van covid-19 bleven jullie begripvol en behulpzaam. Zonder jullie was dit onderzoek nooit mogelijk geweest. Bij deze zijn jullie allemaal enorm bedankt voor de moeite die jullie hebben gedaan om me te helpen afstuderen en ook bedankt voor jullie maatschappelijke impact. Ook de gele hesjes die spontaan getuigenissen inzonden, ben ik erg dankbaar.
Niet alleen zonder de gele hesjes, maar ook zonder mijn promotor professor Veerle Provoost was dit onderzoek nooit mogelijk geweest. Ze leerde me tijdens mijn bachelor al de theorie en de praktijk van het moraalwetenschappelijk onderzoek en heeft me enorm goed begeleid in de uitvoering van deze masterproef. Het vertrouwen dat ik altijd van haar heb gekregen heeft me keer op keer gemotiveerd om door te zetten en verder te graven. Daarnaast vraagt het ook moed om promotor te durven zijn van een masterproef met een onderwerp waarin je zelf niet thuis bent. Ik had me geen betere promotor kunnen wensen.
Tot slot wil ik graag de personen bedanken die de moeite hebben genomen om zich door deze tekst te werken, om mijn fouten en vergissingen te vinden en te verbeteren. Bedankt Bert De Mets, Anne Bultynck en Sofie Verbeeck. Zonder jullie was mijn masterproef misschien wel klaar, maar nog niet juist.
Lijst gebruikte afkortingen
BAC Brigade anti-criminalité
CRS Compagnies républicaines de sécurité IPA Interpretatieve phenemologische analyse RIC Réferendum d’Initiative Citoyenne UPP unités de police paramilitaire
Lijst van tabellen
Tabel 1: Correlatie tussen mobilisatievariabelen op Facebook en aantal blokkades (op het
niveau van de departementen) ... 12
Lijst van afbeeldingen
Figuur 1: Evolutie van het aantal Facebookgroepen tegen de verhoging van de
Inhoudstafel
Word Count ... ii
Dankwoord ...iii
Lijst gebruikte afkortingen ... iv
Lijst van tabellen ... v
Lijst van afbeeldingen ... v
Inhoudstafel ... vi
Inleiding 1 Deel 1 ... 4
Hoofdstuk 1 De gele hesjes ... 5
1.1 Aanloop en ontstaan van de gele hesjes ... 5
1.2 Eisen binnen de beweging van de gele hesjes ... 8
1.3 Demografie van de gele hesjes ...11
1.4 Geweld tijdens acties van de gele hesjes ...13
1.5 Gele hesjes in Vlaanderen en Brussel...16
Hoofdstuk 2 De politie ... 19
2.1 Politiecultuur ...20
2.2 Threat approach en weakness approach ...21
2.3 De police-centred of blue approach ...22
Hoofdstuk 3 De hermeneutische filosofie en het moreel beraad ... 25
3.1 Hermeneutische filosofie ...25
3.2 Moreel beraad...27
3.2.1 Het moreel beraad ...27
3.2.2 Doel van het moreel beraad ...28
3.2.3 Resultaten moreel beraad ...29
3.2.4 Organiseren moreel beraad ...30
Deel 2 ... 32
4.1 Doel van het onderzoek: ...33
4.1.1 Een methodologische pilootstudie ...33
4.1.2 Geweld tijdens acties ...33
4.2 Rekrutering ...34
4.2.1 Gele hesjes ...34
4.2.2 Politiemensen ...35
4.3 Verloop van het onderzoek ...35
4.3.1 Fase 1: individuele semigestructureerde interviews ...36
4.3.2 Fase 2: moreel beraad ...37
4.3.3 Fase3: evaluatieformulier ...37
4.3.4 Analyse ...38
4.3.5 Aanpassingen omwille van Covid-19. ...39
4.4 Deelnemers ...40
Hoofdstuk 5 Resultaten ... 41
5.1 Vlaamse Gele Hesjes ...41
5.1.1 Acties ...44
5.1.2 Toekomst ...45
5.2 Geweld op acties ...45
5.2.1 Provocatie en geweld van de politie ...46
5.2.1.1 Geweld van de politie...46
5.2.1.2 Provocatie door de politie ...48
5.2.1.3 Waarom is er geweld en provocatie van de politie? ...50
5.2.2 Infiltratie en uitlokking ...52
5.2.3 Gehoord worden en verandering bekomen ...53
5.3 Visie op geweld ...53
Hoofdstuk 6 Bespreking resultaten... 56
6.1 Voorstellen tot verder onderzoek...59
Conclusie ... 62
Bibliografie 64 Bijlage 1: Informatiebrief ... 70
Bijlage 2: Formulier ethische commissie ... 73
Bijlage 3: Informed consent fase 1 ... 80
Bijlage 4: Informed consent fase 2 en 3 ... 82
Bijlage 5: Interviewguide gele hesjes ... 84
Bijlage 6: Interviewguide politiemensen ... 86
Inleiding
Op 17 november 2018 kwamen er in Frankrijk 290 000 mensen op straat. Dat was de start van de gilets jaunes, ofwel gele hesjes. Een beweging die een grote impact heeft gehad op de wereld1. De
gele hesjes zijn ontstaan als reactie op een verhoging van de brandstofprijzen in Frankrijk, maar zijn snel uitgegroeid tot veel meer dan dat. De gele hesjes kwamen niet enkel op straat tegen de dure brandstofprijzen, maar ook tegen het onrechtvaardige beleid van de regering en voor meer inspraak van de burgers.2 3 Niet enkel in Frankrijk, maar in veel landen over de hele wereld
kwamen gele hesjes op straat. In Egypte werd de verkoop van gele veiligheidshesjes zelfs verboden uit angst voor protesten.4 Ook in België zijn er gele hesjes die actievoeren. Er zijn acties
in België, maar ook Belgen die naar Frankrijk gaan om de acties van de gilets jaunes daar te steunen.
Op acties van de gele hesjes zijn er regelmatig voorvallen van geweld tussen actievoerders en politiemensen, voorvallen van vandalisme en van plunderingen.5 6 7 8 Voor september 2019 vielen
er in Frankrijk 4245 gewonden tijdens acties van de gele hesjes. Het ging om 2448 gele hesjes en 1797 politiemensen. Er werden in dezelfde periode ook 5600 gele hesjes aangehouden door de politie en ongeveer een duizendtal daarvan werden veroordeeld.9 Gele hesjes beweren dat de
politie hen provoceert en verwijzen naar voorbeelden van excessief politiegeweld.10 De politie
wijst op de verantwoordelijkheid van de betogers die de orde verstoren: "Ofwel wil je de orde herstellen, ofwel krijg je anarchie”.11
Ook in België waren er al conflicten tussen gele hesjes en de politie. Zo werden bijvoorbeeld op 26 mei 2019 350 mensen administratief aangehouden op een actie van de gele hesjes in Brussel
1 Morozov, Petrovskii en Gavrilets ‘The Yellow Vests Movement - a Case ofLong Transient Dynamics?’ 2 Boyer, Gauthiera, Rollet en Schmutz ‘Les déterminants de la mobilisation des “gilets jaunes”’
3 Damgé, Durand, Vaudano, Baruch en Breteau ‘Sur un axe de Mélenchon à Le Pen, où se situent les revendications des « gilets
jaunes » ?’ lemonde.fr
4 Van Poucke, ‘Egypte legt verkoop van gele hesjes aan banden uit angst voor protest’.
5 Vandeputte en Decraene ‘Politiegeweld in Frankrijk: vorig jaar meer dan 19.000 rubberkogels afgevuurd door agenten’
vrtnws.be
6 Vandeputte en Decraene ‘Politiegeweld in Frankrijk: vorig jaar meer dan 19.000 rubberkogels afgevuurd door agenten’
vrtnws.be
7 De Morgen ‘“Gele hesjes” in Parijs: plunderingen, brandende auto’s en traangas. 126 mensen opgepakt’ demorgen.be. 8 VRT NWS ‘Gele hesjes maken gewelddadige rentree in Frankrijk’ vrtnws.be
9 Blomme ‘Franse Regering Wil Harder Optreden Tegen Gele Hesjes’ tijd.be 10 Terzake. 'Gilets jaunes' getuigen over politiegeweld in Frankrijk'
11 Vandeputte en Decraene ‘Politiegeweld in Frankrijk: vorig jaar meer dan 19.000 rubberkogels afgevuurd door agenten’
tegen de Europese dictatuur.12 Naast de gele hesjes waren er in de afgelopen periode ook andere
bewegingen waarvan acties ontaardden in geweld. Zo waren er recent gewelddadige protesten in Hong Kong, Chili, Iran, de Verenigde Staten etc.13 14 15
Naast het geweld tijdens acties van de gele hesjes zijn er ook al momenten geweest waar er onderling begrip werd getoond tussen gele hesjes en de politie. Politiemensen namen bijvoorbeeld hun helm af in solidariteit met de beweging, terwijl gele hesjes ze toejuichten. Op 8 december 2018 staakte een deel van de Franse politie voor meer middelen om hun werking te financieren, maar ook in solidariteit met de bevolking, omdat ze zich herkenden in een aantal eisen van de gele hesjes.16 De belangen van de politie en de gele hesjes staan dus niet lijnrecht
tegenover elkaar, maar kennen ook overlappingen.
In mijn thesis wil ik onderzoeken hoe gele hesjes en politiemensen redeneren over geweld tijdens acties. Daarnaast wil ik onderzoeken welke impact het heeft om politiemensen en gele hesjes samen te laten komen in een moreel beraad. In een moreel beraad vindt er een georganiseerd gesprek plaats over dat geweld aan de hand van één of meerdere casussen of morele vragen.
Voor dit onderzoek baseer ik me op de hermeneutische onderzoeksmethode die ontstaan is binnen de bio-ethiek en vooral binnen de Nederlandse zorgsector wordt toegepast. Helaas heb ik niet de middelen of de tijd om een volwaardig hermeneutisch onderzoek te voeren. Daarom is mijn onderzoek een pilootstudie waarbij ik in de eerste plaats onderzoek in welke mate en met welke aanpassingen de hermeneutische onderzoeksmethode toepasbaar is in een onderzoek over geweld tijdens acties en dus ook inzetbaar is buiten de zorgsector en de bio-ethiek. Omwille van de covid-19 maatregelen zijn er heel wat aanpassingen aan het onderzoek gebeurd. Het was niet meer mogelijk om de politie te betrekken in het onderzoek of om een groepsgesprek op een veilige manier te organiseren. Er werden wel vijf individuele interviews afgenomen met gele hesjes uit Vlaanderen. Het onderzoek spitst zich dus meer toe op de ervaringen met geweld van de Vlaamse gele hesjes en hun visie hieromtrent.
In het eerste hoofdstuk van deze thesis onderzoek ik de beweging van de gele hesjes in Frankrijk en in Vlaanderen. Ik begin bij het ontstaan van de beweging en de aanleidingen ervoor. Vervolgens ga ik in op de eisen van de gele hesjes en hoe die ontwikkeld zijn tijdens de acties. Daarna onderzoek ik welke lagen van de bevolking betrokken zijn in de beweging. Vervolgens onderzoek ik het geweld tijdens acties van gele hesjes en mogelijke verklaringen daarvoor. Tot slot ga ik in op de gele hesjes in Vlaanderen en de gelijkenissen en verschillen met de gele hesjes in Frankrijk.
In het tweede hoofdstuk ga ik in op de rol van de politie tijdens acties van de gele hesjes, en onderzoek ik enkele verklaringen voor het gewelddadig optreden van de politie.
In het derde hoofdstuk geef ik de theoretische achtergrond van de hermeneutische onderzoeksmethode. Daarna bespreek ik het moreel beraad als praktisch voorbeeld van de hermeneutische onderzoeksmethode. Eerst bespreek ik wat een moreel beraad inhoudt en wat de doelen ervan zijn. Vervolgens bekijk ik de resultaten van een moreel beraad en de ervaringen
12 Nuyts ‘350 administratieve aanhoudingen na tumultueuze actie “gele hesjes” in Brussel’ vrtnws.be 13 Van Cauwenberge ‘Student komt om bij protesten in Hongkong: officieel onderzoek geopend’ vrtnws.be 14 Goes en Baccaert ‘VRT NWS bij protesten in Chili: Puin ruimen is nu dagelijkse kost’ vrt.be
15 Belga ‘Minstens 304 doden bij neerslaan van protest in Iran, zegt mensenrechtenorganisatie Amnesty’ vrtnws.be 16 Knopers ‘Franse politie gaat zaterdag gedeeltelijk staken’ geotrendlines.nl
ermee van deelnemers in andere onderzoeken. Tot slot bespreek ik hoe een moreel beraad georganiseerd moet worden.
In het vierde hoofdstuk schets ik de oorspronkelijke onderzoeksmethode (voor covid-19) aan de hand van de onderzoeksvraag. Daarna schets ik de manier waarop data verzameld werd en deelnemers gerekruteerd werden. Op het einde van het hoofdstuk geef ik meer uitleg bij de aanpassingen die zijn doorgevoerd omwille van covid-19.
In hoofdstuk 5 bespreek ik de resultaten van de interviews. Daar bij ga ik in op de ervaring van de deelnemers met acties van de gele hesjes en het geweld op de acties. Tot slot bespreek ik hun visie op het geweld, en de oplossingen die de deelnemers zelf aanreiken.
In hoofdstuk zes bespreek ik de resultaten van het onderzoek en koppel ik die terug naar de theorieën en methodes uit de voorgaande hoofdstukken. Op basis van de bespreking formuleer ik tot slot enkele onderzoeken die verder nodig zijn om meer inzicht te krijgen in de problematiek van geweld tijdens acties van de gele hesjes.
Hoofdstuk 1
De gele hesjes
1.1 Aanloop en ontstaan van de gele hesjes
De gele hesjes zijn voor het eerst op straat gekomen in Frankrijk op zaterdag 17 november 2018. Er kwamen toen 287 700 personen op straat tegen de geplande verhoging van de taks op brandstof.1 Die extra belasting zou moeten zorgen voor meer staatsinkomsten en voor minder
verbruik van brandstof.2 Er was aangekondigd dat de prijs van diesel op 1 januari 2019 zou
opslaan met 6,5 cent/liter en benzine met 2,9 cent/liter. Het bleef niet bij die ene actie, maar de protesten groeiden uit tot een beweging. De beweging beperkte zich niet tot protest tegen de geplande taksverhoging en ontwikkelde al snel meer eisen en kwam zo tot een eerder algemene verwerping van de regeringspolitiek. Kenmerkend aan de gele hesjes is dat ze in heel Frankrijk actief zijn en dat ze sinds de eerste acties ook blokkades opzetten en bezettingen organiseerden. Ze bezetten vooral rotondes, maar ook andere plaatsen.3 De beweging heeft geen gecentraliseerde
nationale leiding of organisatievorm, maar de gele hesjes organiseren zich op lokale bijeenkomsten en op sociale media. Toch slagen ze erin om naast lokale bezettingen, grote nationale acties te organiseren.4
Sociale media speelt een belangrijke rol bij het organiseren van de acties en de blokkades. Vooral op Facebook zijn er duizenden groepen van de gele hesjes opgericht om acties aan te kondigen, eisen te bespreken en mensen toe te staan om de beweging te volgen of te leren kennen. Voor de organisatie van sommige acties of bezettingen worden meer gesloten en beveiligde chatrooms gebruikt, omdat deze gemakkelijker te beperken zijn tot de actieve personen en moeilijker geïnfiltreerd kunnen worden door de politie.5 De aanwezigheid op sociale media is
belangrijk voor het bereiken van een breder publiek. De manier waarop repressie in beeld wordt gebracht door de massamedia kan de grootte van volgende protesten zowel positief als negatief
1 Bornstein ‘En Immersion Numérique Avec Les «gilets Jaunes»’
2 Morozov, Petrovskii en Gavrilets ‘The Yellow Vests Movement - a Case ofLong Transient Dynamics?’ 3 Boyer, Gauthiera, Rollet en Schmutz ‘Les déterminants de la mobilisation des “gilets jaunes”’ 4 Boyer, Gauthiera, Rollet en Schmutz ‘Les déterminants de la mobilisation des “gilets jaunes”’ 5 Devaux, Lang, Lévêque, Parnet en Valentin ‘La banlieue jaune’
beïnvloeden.6 Veel gele hesjes wantrouwen de massamedia omdat die in het begin van de
beweging vooral de vernielingen en het vandalisme in beeld brachten. Ze voelen zich ook vaak gestigmatiseerd of getypeerd door de media. Sommige gele hesjes hebben ook het gevoel dat de media hen wil manipuleren, of in de val wil lokken. De aanwezigheid op sociale media en het delen van beelden van repressie zijn voor de gele hesjes een manier om hun ervaring te delen en ook om impact te hebben op de publieke opinie.7 De Franse media beseffen dat ze de beweging in het
begin niet altijd goed in beeld hebben gebracht door de verschillende vormen en thema’s onvoldoende te belichten.8
De moeilijke relatie met de media en de organisatie via sociale media zorgen ervoor dat er regelmatig valse informatie op de Facebookgroepen van de gele hesjes gedeeld wordt. Roman Bornstein stelt dat dat ervoor zorgt dat de gele hesjes zich steeds verder verwijderen van de realiteit.9 Uit een onderzoek van LERASS blijkt dat er inderdaad valse informatie gedeeld wordt,
maar dat er geen significante verspreiding is van valse informatie bij de gele hesjes.10
Uit een enquête van CEVIPOF in 2019 blijkt dat vooral personen die bij de vorige presidentsverkiezingen La France Insoumise, Front National (nu: Rassemblement National) of niet/blanco stemden, de gele hesjes steunen.11 Desondanks zijn het niet hun partijvoorkeuren die
de gele hesjes hebben samengebracht, maar hun gemeenschappelijke ervaring van niet of moeilijker rond te komen.12 Toch is het opvallend dat de partijen van de vorige en huidige
presidenten niet populair zijn onder de gele hesjes.
Om de opkomst van de gele hesjes te begrijpen moeten we teruggaan tot voor de eerste protesten. Een belangrijke aanzet van de beweging was de aankondiging van de eerste minister van Frankrijk, Eduoard Philippe (La République en marche!), dat de maximumsnelheid op secundaire wegen verlaagd zou worden van 90 km/u naar 80 km/u. Hij lanceerde dat idee in januari 2018 en het werd op 1 juli 2018 doorgevoerd. Al bij de aankondiging van de maatregel verenigden duizenden Fransen zich op acties in verschillende steden tegen de maatregel. Ook toen waren de protesten al algemener en gericht tegen de stijgende levensduurte.13 In Frankrijk zijn
veel autosnelwegen geprivatiseerd en dient men tol te betalen om ze te gebruiken. Het verlagen van de maximumsnelheid op secundaire wegen maakt de reistijd op alternatieve tolvrije trajecten langer. In landelijke gebieden in Frankrijk zijn er vaak onvoldoende alternatieven voor de wagen. In 1930 was de densiteit van de spoorwegen in Frankrijk groter dan vandaag en er zijn vandaag ook minder plaatsen met een spoorverbinding.14 De verlaagde maximumsnelheid terugdraaien en
de snelwegen tolvrij maken zijn dan ook enkele eisen van de gele hesjes.15
6 Suh, Bogdan en Chang ‘How Social Media Matter: Repression and the Diffusion of the Occupy Wall Street Movement’ 7 Suh, Bogdan en Chang ‘How Social Media Matter: Repression and the Diffusion of the Occupy Wall Street Movement’ 8 Sebbah, Loubrère, Souillard, Thion-Kay en Smyrnaios ‘Les Gilets Jaunes Se Font Une Place Dans Les Médias et l’agenda
Politique’
9 Bornstein ‘En Immersion Numérique Avec Les «gilets Jaunes»’
10 Sebbah, Loubrère, Souillard, Thion-Kay en Smyrnaios ‘Les Gilets Jaunes Se Font Une Place Dans Les Médias et l’agenda
Politique’
11 Boyer, Gauthiera, Rollet en Schmutz ‘Les déterminants de la mobilisation des “gilets jaunes”’ 12 Lianos ‘Yellow Vest and European Democracy’
13 Boyer, Gauthiera, Rollet en Schmutz ‘Les déterminants de la mobilisation des “gilets jaunes”’ 14 Albrecht en Merlevelde ‘Gilets Jaunes, Mondialisation et Technologie’
Die acties tegen de maatregel zijn het startpunt voor verschillende initiatieven tegen de stijgende kosten voor de autobestuurders. Die initiatieven leiden uiteindelijk tot het ontstaan van de gele hesjes. Op 29 mei 2018 lanceert autoverkoopster Priscillia Ludosky een online petitie voor de verlaging van de brandstofprijzen.16 Op 1 juli wordt de maximumsnelheid op secundaire wegen
effectief verlaagd en zijn er opnieuw verschillende samenkomsten uit protest.17 Op 10 oktober
laat Ludosky weten dat ze op de lokale radio mag spreken als ze 1500 handtekeningen kan verzamelen voor haar petitie. In minder dan 24 uur worden de 1500 handtekeningen verzameld. Op 12 oktober licht ze op de lokale radio de petitie toe en een lokale krant plaatst een artikel over de petitie op hun website en Facebookpagina. Het artikel kent een grote verspreiding en wordt diezelfde dag 450 keer gedeeld. Geïnspireerd door het artikel creëert vrachtwagenchauffeur Eric Drouet een Facebook-evenement waarin hij oproept om op 17 november 2018 een nationale blokkade te organiseren tegen de verhoging van de brandstofprijzen. Die dag zal de eerste actiedag van de gele hesjes worden. In dezelfde week worden Facebookgroepen opgezet uit protest tegen de verhoging van de brandstofprijzen. De 10 grootste Facebookpagina’s van de gele hesjes in Frankrijk worden in de week van 12 oktober gecreëerd. In de weken erna worden in snel tempo Facebookgroepen opgericht tegen de verhoging van de brandstofprijzen. De pagina’s van de gele hesjes groeien in drie maand uit tot de grootste politieke kracht op Facebook in Frankrijk.
16 Bornstein ‘En Immersion Numérique Avec Les «gilets Jaunes»’
Figuur 2: Evolutie van het aantal Facebookgroepen tegen de verhoging van de brandstofprijzen in Frankrijk in functie van de tijd18
Op 22 oktober komt de petitie van Ludosky in de nationale pers en stijgt het aantal
ondertekenaars van 10 000 naar 225 000. De acties van de gele hesjes zullen de aandacht voor de petitie verder vergroten. Begin januari 2019 hebben al 1,2 miljoen mensen de petitie
ondertekend.19 Op 24 oktober verschijnt een oproep om gele hesjes te dragen tijdens het protest
als teken en herkenbaarheid van de beweging.20 Het geel hesjes wordt gekozen omdat iedereen
wel een geel hesje in zijn auto heeft liggen. Het geel hesjes staat dan ook symbool voor de stijgende kosten voor chauffeurs. Daarnaast symboliseert het de politieke autonomie van de beweging, aangezien de grote partijen in Frankrijk geel niet als kleur gebruiken.21 De politieke
onafhankelijkheid is voor veel hesjes erg belangrijk en vormt een aantrekkingspool tot de beweging.22 Uit een enquête, afgenomen op bezette rotondes, blijkt dat het merendeel van de
gele hesjes nooit gemiliteerd heeft binnen een politieke partij of een syndicale beweging.23
Als er over de gele hesjes gesproken wordt, gaat het vaak over de grote nationale acties. De lokale acties en vooral blokkades zijn een belangrijk onderdeel van de beweging dat vaak onderbelicht blijft. De blokkades zijn mobilisatieplaatsen waar voortdurend gele hesjes aanwezig zijn om zich te organiseren en onderling te discussiëren. Het activisme van veel gele hesjes concentreert zich in de eerste plaats rond deze punten.24
1.2 Eisen binnen de beweging van de gele hesjes
Er is een grote variatie aan eisen bij de gele hesjes. Er is niet één gemeenschappelijk eisenpakket, maar er zijn veel eisen verspreid doorheen de beweging. Als men de eisen van de gele hesjes bestudeert, wordt het duidelijk dat de gele hesjes niet gewoon een beweging zonder leiders is, zoals soms wordt beweerd. Ze zijn een groep waar er onderling strijd is om eisen te populariseren of veranderen. Gele hesjes proberen de eisen die ze het belangrijkst vinden op de voorgrond te plaatsen via discussies, pancarten, pamfletten, Facebook-posts, etc. Ook wat betreft de mobilisaties en organisatie zijn er verschillende ideeën en discussies onder de gele hesjes. Gele hesjes proberen om aan invloed te winnen en onderhandelen over methode en eisen. Die invloed willen ze niet winnen voor hunzelf, maar omdat ze denken dat hun ideeën het best de ziel van de gele hesjes bevat, of de efficiëntste zijn om hun eisen te verwezenlijken. Die strijd om invloed komt op verschillende niveaus voor. Er zijn vergaderingen over de organisatie en eisen van een bezet rondpunt, pamfletten met eisenpakketten worden verspreid, er zijn verschillende oproepen tot
18 Boyer, Gauthiera, Rollet en Schmutz ‘Les déterminants de la mobilisation des “gilets jaunes”’ 19 Bornstein ‘En Immersion Numérique Avec Les «gilets Jaunes»’
20 Boyer, Gauthiera, Rollet en Schmutz ‘Les déterminants de la mobilisation des “gilets jaunes”’ 21 Bristow ‘Yellow Fever: Populist Pangs in France’
22 Sebbah, Loubrère, Souillard, Thion-Kay en Smyrnaios ‘Les Gilets Jaunes Se Font Une Place Dans Les Médias et l’agenda
Politique’
23 Algan, Beasly, Cohen, Foucault en Péron ‘Qui Sont Les Gilets Jaunes et Leurs Soutiens’ 24 Devaux, Lang, Lévêque, Parnet en Valentin ‘La banlieue jaune’
acties; eisen worden bediscussieerd op Facebookgroepen etc. In die zin zijn de gele hesjes een beweging met veel woordvoerders en organisatoren. Dat doen ze niet door ideeën te geven van buiten de beweging, maar vooral door actief betrokken te zijn in de beweging. Wat er niet bestaat binnen de gele hesjes is een georganiseerde leidinggevende groep die de gele hesjes controleert of verantwoordelijk is voor de eisen en ordewoorden. Die verscheidenheid aan eisen, organisatoren en woordvoerders zorgt ervoor dat het niet gemakkelijk is om een duidelijk en correct beeld van de gele hesjes te geven. Ook voor de politiek is het niet evident om een dialoog aan te gaan met de gele hesjes of maatregelen te nemen die de steun van de gele hesjes zullen krijgen.25
Er worden door de gele hesjes veel vergaderingen georganiseerd over de eisen van de beweging. Op die vergaderingen kan iedereen het woord nemen om zijn mening te geven en worden samen beslissingen gemaakt. Ook online is er voortdurend discussie over welke eisen de beweging naar voor moet schuiven. De eisen van de gele hesjes zijn bijgevolg niet constant, maar variëren binnen de beweging. Een andere reden voor de veranderende eisen is dat een deel van hun eisen is ingewilligd, maar de beweging is blijven verdergaan. Zo ontstaat vanzelf een zoektocht naar nieuwe of extra eisen om de beweging levendig te houden. Het is door de variatie aan eisen en de evolutie ervan, beter om te spreken over eisen binnen de beweging van de gele hesjes, dan over de eisen van de gele hesjes. 26
De gele hesjes konden al snel enkele overwinningen boeken. Vroeg in december, kort na het uitbreken van de beweging, schrapt president Macron (La République en Marche!) de geplande taksverhoging op brandstof. Ondertussen was de beweging al verdergegaan en de eisen die leefden binnen de beweging een heel pak uitgebreid. Kort daarna doet Macron onder druk van de beweging extra toegevingen, zo kondigde hij onder andere een stijging van het minimumloon met 100 euro/maand aan en een vrijstelling van belasting voor de pensioenen van minder dan 2000 euro/maand. Die toegevingen waren voor veel gele hesjes onvoldoende en de protesten gaan nog steeds verder, hoewel de acties sindsdien wel kleiner geworden zijn.27
Dat veel gele hesjes doorzetten komt omdat de beweging is geëvolueerd van een beweging tegen een asociale taks, naar een beweging tegen de maatregelen en stijl van Macron en tegen de politiek van de afgelopen jaren. Ze strijden tegen de stijgende levensduurte, onrechtvaardige belastingen en de besparingen waarmee ze geconfronteerd worden. Om hun eisen te begrijpen is het belangrijk om de stijl van Macron te begrijpen. Macron beschrijft zijn eigen stijl als het ‘Jupiter’ model. Dat houdt in dat hij zijn politiek voert op een eerder autoritaire manier. Hierbij passeert hij de bestaande sociale en politieke tussenschakels zoals partijen en vakbonden, indien nodig, om een neoliberaal programma door te voeren. Hij heeft daarom een krachtige regering die maatregelen zonder veel overleg doorvoert en in sommige gevallen het parlement en wetten negeert. Een van de eerste maatregelen die Macron nam was het vervangen van de rijkentaks door een heffing op vastgoed.28 Toch is het fout om te stellen dat de gele hesjes enkel tegen Macron en
25 Sebbah, Loubrère, Souillard, Thion-Kay en Smyrnaios ‘Les Gilets Jaunes Se Font Une Place Dans Les Médias et l’agenda
Politique’
26 Devaux, Lang, Lévêque, Parnet en Valentin ‘La banlieue jaune’
27 Kempin en Tokarski ‘Macron, the Yellow Vests and the National Debate. Playing for Time, Not Solving the Political Legitimacy
Crisis’
zijn maatregelen protesteren, veel problemen die ze aankaarten bestaan al langer, en ze eisen ook het intrekken van maatregelen die ingevoerd zijn door Macron zijn voorgangers.29
Het is niet mogelijk om hier alle eisen te bespreken die leven bij de gele hesjes. Daarom bespreek ik enkele trends en enkele van de meest populaire eisen binnen de beweging. Een zeer breed gedragen eis van de gele hesjes is de oproep voor een referendum op burgerinitiatief of RIK (référendum d’initiative citoyenne).30 Een RIK is een referendum dat er komt op verzoek van
burgers. Voor gele hesjes moeten er via zo een referendum een aantal zaken kunnen veranderen, met als bedoeling een grotere deelname van de bevolking in het nemen van beslissingen. Het RIK kan dan ook gezien worden als een reactie van de gele hesjes op de autoritaire regeermethode van Macron. Er zijn verschillende visies binnen de beweging over wat veranderd moet kunnen worden via een RIK. Via een RIK zouden bijvoorbeeld wetten kunnen toegevoegd of geschrapt worden, verkozenen verplicht worden om af te treden, de grondwet aangepast kunnen worden en verdragen goed of afgekeurd worden. Volgens sommige gele hesjes moeten de resultaten bindend zijn en dus eens gestemd doorgevoerd worden, volgens anderen moeten de resultaten consultatief zijn en dienen de resultaten dienen als voor de politiek. Een populair voorstel om het RIK te organiseren stelt voor dat een referendum ingediend kan worden als 750 000 Fransen een aanvraag ervoor ondertekenen. Daarna heeft het nationaal parlement tijd om het voorstel te bespreken en te amenderen. Het gemandateerde voorstel moet binnen het jaar aan de bevolking voorgelegd worden via een betrouwbare en effectieve website die gecontroleerd wordt door een onafhankelijk controleorgaan. De resultaten van het geamendeerde referendum zijn bindend en moeten dus doorgevoerd worden.31
De strijd van de gele hesjes tegen de extra taks op brandstof kaderde al vanaf de eerste acties in een strijd tegen het stijgen van de levensduurte. Zo eisen sommigen dat de gas- en elektriciteitsbedrijven opnieuw genationaliseerd worden, omdat de prijzen enkel maar gestegen zijn sinds de privatisering.32 Veel gele hesjes willen de laagste lonen en uitkeringen optrekken
zodat personen die ervan afhankelijk zijn de stijgende levensduurte aankunnen. Zo is er een eis voor het koppelen van alle lonen, uitkeringen en pensioenen aan de index, zodat deze mee stijgen als de levensduurte stijgt. Daarnaast is er ook een eis die eist dat het minimumloon stijgt tot minstens 1300 euro/maand en de uitkeringen voor mensen met een beperking en de pensioenen stijgen.33 Het is zelfs zo dat het electoraat van Marine Le Pen door de beweging van de gele hesjes
in toenemende mate voor sociale rechtvaardigheid zijn.34
Het bestrijden van de levensduurte gaat vaak samen met een strijd voor een verhoging van de levenskwaliteit en een einde aan de besparingen op de burger. Er zijn eisen voor een pensioen voor iedereen vanaf 60 jaar en vanaf 55 voor de zware beroepen, met telkens een minimum van 1200 euro/maand. Voor een einde aan het sluiten van scholen, postkantoren, kleine lijnen van het openbaar vervoer en kraamafdelingen, omdat dit soort diensten dichtbij en toegankelijk moeten
29 Damgé, Durand, Vaudano, Baruch en Breteau ‘Sur un axe de Mélenchon à Le Pen, où se situent les revendications des « gilets
jaunes » ?’ lemonde.fr
30 Le Monde ‘Référendum d’initiative citoyenne: 6 questions sur une mesure populaire chez les « gilets jaunes »’ lemonde.fr 31 Le Monde ‘Référendum d’initiative citoyenne: 6 questions sur une mesure populaire chez les « gilets jaunes »’ lemonde.fr 32 Damgé, Durand, Vaudano, Baruch en Breteau ‘Sur un axe de Mélenchon à Le Pen, où se situent les revendications des « gilets
jaunes » ?’ lemonde.fr
33 Damgé, Durand, Vaudano, Baruch en Breteau ‘Sur un axe de Mélenchon à Le Pen, où se situent les revendications des « gilets
jaunes » ?’ lemonde.fr
zijn. Sommige gele hesjes eisen zelfs dat er meer middelen vrijgemaakt worden voor de politie en het leger, en dat het personeel ervan hun overuren uitbetaald krijgen of kunnen recupereren.35
Een eis die alle gele hesjes deelden was de afschaffing van de extra taks op brandstof. De beweging is niet gestopt bij de inwilliging van die eis omdat de meeste gele hesjes meer verwachtten. Binnen de beweging is er dan ook al snel een verschuiving gekomen van eisen tegen belastingen naar eisen voor meer eerlijke belastingen. De eis voor de herinrichting van de rijkentaks is erg populair onder gele hesjes. Daarnaast eisen sommige gele hesjes bijvoorbeeld ook taksen op kerosine voor vliegtuigen en op brandstoffen voor schepen.36 Sommige gele hesjes
eisen zelfs een maximumloon van 15 000 euro/maand. De verschuiving van enkel strijden tegen besparingen naar eerlijkere belastingen kadert in een zoektocht naar manieren om hun eisen tegen de stijgende levensduurte en voor een hogere levenskwaliteit betaalbaar en geloofwaardiger te maken. Dat gele hesjes voor eerlijkere belastingen zijn, betekent niet dat ze tegen de kleine bedrijven gekant zijn. Zo eisen sommigen een verlaging van de patronale lasten en zijn er ook eisen om de kleine bedrijven te steunen. Sommigen eisen dat er geen nieuwe grote commerciële zones rond de steden meer worden toegelaten. In die commerciële zones vestigen zich vaak grote ketens, die het moeilijk maken voor de lokale zelfstandigen.37
1.3 Demografie van de gele hesjes
Er zijn verschillende factoren die impact hebben op de grootte van de acties en de hoeveelheid acties in een regio. Een eerste factor is de online aanwezigheid van de gele hesjes in een regio. Op 13 december 2018 bestonden er al meer dan 1500 Facebookgroepen met meer dan 100 leden van de gele hesjes in Frankrijk. In het totaal telden op 13 december 2018 de Facebookgroepen van de Franse gele hesjes 4 263 693 leden. Een geel hesje kan natuurlijk van meerdere pagina’s tegelijk lid zijn en er kunnen ook personen lid zijn die de gele hesjes niet steunen. Meer dan de helft van de groepen waren lokaal georiënteerd (834 groepen met 1 025 628 leden) terwijl slechts iets minder dan 20% nationaal georiënteerd waren (287 groepen met 2 454 585 leden). De nationale groepen zijn gemiddeld groter en hebben in het totaal meer dan dubbel zoveel leden als de lokale groepen. De aanwezigheid op Facebook in aantal groepen, aantal leden en het aantal publicaties of posts is belangrijk, want heeft een positieve correlatie met het aantal blokkades door gele hesjes in departementen in Frankrijk.38 Dit kan betekenen dat een grotere aanwezigheid op straat een
grotere aanwezigheid online stimuleert. Ook het omgekeerde kan waar zijn, dat een grotere aanwezigheid online een grotere aanwezigheid op straat stimuleert. Tot slot kunnen andere
35 Damgé, Durand, Vaudano, Baruch en Breteau ‘Sur un axe de Mélenchon à Le Pen, où se situent les revendications des « gilets
jaunes » ?’ lemonde.fr
36 Damgé, Durand, Vaudano, Baruch en Breteau ‘Sur un axe de Mélenchon à Le Pen, où se situent les revendications des « gilets
jaunes » ?’ lemonde.fr
37 Damgé, Durand, Vaudano, Baruch en Breteau ‘Sur un axe de Mélenchon à Le Pen, où se situent les revendications des « gilets
jaunes » ?’ lemonde.fr
factoren zowel de aanwezigheid online als op straat positief beïnvloeden waardoor een hoge aanwezigheid op staat samengaat met een hoge aanwezigheid online.
Tabel 1: Correlatie tussen mobilisatievariabelen op Facebook en aantal blokkades (op het niveau van de departementen)39
Blokkades Groepen Leden
Groepen 0.74
Leden 0.71 0.86
Log (Publicaties) 0.62 0.74 0.69
Naast de online aanwezigheid zijn er drie soorten factoren die helpen om inzicht te krijgen in de demografie van de gele hesjes in Frankrijk. De presidentsverkiezingen van 2017, politieke maatregelen en sociaaleconomische factoren.
Onderzoek naar de politieke voorkeuren van de gele hesjes gebeurden vooral op basis van de eerste ronde van de presidentsverkiezingen in 2017. In de eerste ronde had elke partij een presidentskandidaat. Aan de tweede ronde mochten enkel Le Pen en Macron deelnemen omdat zij in de eerste ronden de meeste stemmen kregen. De eerste ronde geeft dus een beter beeld van de politieke voorkeur van de kiezers. Uit onderzoek van Boyer et al. bleek dat er een negatieve correlatie is tussen het aantal procentuele stemmen op Macron (La République en march), Fillon (Les Républicains) en Hamon (parti socialiste) en het aantal leden van Facebookgroepen, het aantal publicaties in de groepen en het aantal blokkades in arbeidsmarktzones. Het zijn niet toevallig de kandidaten van partijen die de huidige en vorige presidenten van Frankrijk leverden. In feite gaat het dus om de Franse beleidspartijen. Vooral de negatieve correlatie met stemmen voor Macron is opvallend, bij de andere personen of partijen is de relatie minder uitgesproken. Er is in de arbeidsmarktzones ook een positieve correlatie tussen het aantal procentuele stemmen voor Le Pen (Front national), Mélenchon (La France insoumise) en het aantal leden van Facebookgroepen, het aantal publicaties in de groepen en het aantal blokkades 40. Le Pen en
Mélenchon waren de eerste leiders van grote partijen die hun steun aan de gele hesjes betuigden en hun partijleden opriepen om deel te nemen aan de acties. Het zijn kandidaten van partijen die veel minder betrokken zijn in het Franse beleid en dus hiervoor minder verantwoordelijk gesteld worden, of als een alternatief erop gezien worden.41
Twee politieke maatregelen hebben een grote impact gehad op de mobilisatie van de gele hesjes. De verhoging van de brandstofprijzen en de verlagingen van de maximumsnelheid op de secundaire wegen van 90 naar 80 kilometer/uur. Er is een positieve correlatie tussen de afstand aan secundaire wegen per regio en het aantal blokkades en leden van Facebookgroepen in arbeidsmarktregio’s en het aantal leden van Facebookgroepen in departementen. Het effect van
39 Boyer, Gauthiera, Rollet en Schmutz ‘Les déterminants de la mobilisation des “gilets jaunes”’ 40 Boyer, Gauthiera, Rollet en Schmutz ‘Les déterminants de la mobilisation des “gilets jaunes”’ 41 Bristow ‘Yellow Fever: Populist Pangs in France’
de verhoging van de brandstofprijzen is moeilijk in cijfers te meten aangezien de maatregel werd ingetrokken voordat ze effectief is doorgevoerd.42
Ook sociaaleconomische factoren hebben een impact op de mobilisatie en organisatie van de gele hesjes. Een hogere ongelijkheid in zowel departementen als arbeidsmarktregio’s is positief gecorreleerd met het aantal leden van Facebookgroepen. De kritiek op de besparingen en sociaal economische eisen door de gele hesjes bevestigen dit ook.43 In Frankrijk leeft 8% van de
werkenden ondanks hun inkomen in armoede.44 In België is dit 4,6%.45 Het bruto-inkomen van
63% van de Franse gezinnen daalde of bleef stabiel tussen 2005 en 2014 en laaggeschoolden worden geconfronteerd met een tewerkstellingsgraad van slechts 50%.46 Voor de armste
gezinnen in Frankrijk ging de afgelopen jaren de levensomstandigheden erop achteruit.47 De
belastingdruk op de gemiddelde inkomens is 47,6% in Frankrijk, dat is lager dan in België waar de druk 53,7% is. Beide landen hebben echter een hoge belastingdruk op de lage inkomens namelijk 47,2% in België, 42,8% in Frankrijk. Dat is erg hoog in vergelijking met bijvoorbeeld Nederland waar de belastingdruk op de lage inkomens maar 30,5% is.48
Tot slot is er ook een correlatie tussen de gemiddelde leeftijd en de densiteit in departementen en arbeidsmarktregio’s. Hoe ouder een departement hoe minder blokkades en hoe minder leden van Facebookgroepen. De densiteit heeft een positieve correlatie met de blokkades in arbeidsmarktregio’s en departementen.49
1.4 Geweld tijdens acties van de gele hesjes
Tijdens acties van de gele hesjes vindt er regelmatig geweld plaats. Dat geweld bestaat hoofdzakelijk uit vandalisme, plunderingen, gewelddadig ingrijpen van de politie en geweld van actievoerders tegen de politie. Het is niet omdat er geweld voortkomt op een actie dat alle actievoerders het geweld steunen. Een minderheid van de gele hesjes vindt dat het geweld noodzakelijk is voor het succes van de beweging, terwijl een meerderheid van de gele hesjes het geweld net veroordeelt.50
De politie in Frankrijk maakt gebruik van flash-ball geweren en sting-ball granaten. Twee soorten non-letale wapens die in veel andere Europese landen en ook in België niet gebruikt
42 Boyer, Gauthiera, Rollet en Schmutz ‘Les déterminants de la mobilisation des “gilets jaunes” 43 Boyer, Gauthiera, Rollet en Schmutz ‘Les déterminants de la mobilisation des “gilets jaunes”’
44 Sebbah, Loubrère, Souillard, Thion-Kay en Smyrnaios ‘Les Gilets Jaunes Se Font Une Place Dans Les Médias et l’agenda
Politique’
45 Albrecht en Merlevelde ‘Gilets Jaunes, Mondialisation et Technologie’.
46 Sebbah, Loubrère, Souillard, Thion-Kay en Smyrnaios ‘Les Gilets Jaunes Se Font Une Place Dans Les Médias et l’agenda
Politique’
47 Sebbah, Loubrère, Souillard, Thion-Kay en Smyrnaios ‘Les Gilets Jaunes Se Font Une Place Dans Les Médias et l’agenda
Politique’
48 Albrecht en Merlevelde ‘Gilets Jaunes, Mondialisation et Technologie’
49 Boyer, Gauthiera, Rollet en Schmutz ‘Les déterminants de la mobilisation des “gilets jaunes”’
50 Sebbah, Loubrère, Souillard, Thion-Kay en Smyrnaios ‘Les Gilets Jaunes Se Font Une Place Dans Les Médias et l’agenda
worden. Flash-ball geweren worden gebruikt om rubberkogels af te schieten en zijn in principe niet dodelijk, maar leiden wel in extreme gevallen tot het verlies van ogen, handen, vingers of het breken van beenderen. Sting-ball granaten zijn granaten van hard rubber, gevuld met rubberen bolletjes die wegspringen bij ontploffing. Vooral het rubberen omhulsel dat uiteenspat bij de ontploffing kan ernstige letsels veroorzaken. In Marseille stierf een 80-jarige vrouw toen ze hierdoor geraakt werd op het hoofd. In het totaal verloren door flash-ball geweren en sting-ball granaten al minstens vier gele hesjes een hand en raakten er minstens 23 mensen gedeeltelijk gewond aan hun hand.5152. Het harde optreden tegen de gele hesjes is ook terug te vinden in de
cijfers over het gebruik van die middelen door de Franse politie. In 2018 gebruikte de Franse politie 19 071 rubberen kogels en 5420 ordehandhavingsgranaten. In 2017 waren dat er 6357 en 1367, in 2018 was het dus telkens een veelvoud van het aantal in 2017.
In de Franse media kwam in het begin van de beweging vooral het vandalisme aan bod, maar werd het geweld door de politie onderbelicht. Toen het meer aan bod kwam bleef de overheid lange tijd het probleem ontkennen. Dat zorgde ervoor dat de gele hesjes meer uitgesproken anti-staat werden. Slachtoffers van politiegeweld werden martelaren van de beweging. Gele hesjes organiseerden grote solidariteitsacties in naam van de slachtoffers. Het harde optreden tegen de gele hesjes werd vergemakkelijkt door de maatregelen die deel uitmaken van de noodtoestand afgekondigd na de aanslagen in 2015 en die permanent gemaakt zijn door Macron in oktober 2017. Die maatregelen houden onder andere in dat de politie rapper protesten kan verbieden en sneller non-letale en letale wapens mag gebruiken.53 De regering heeft tijdens de beweging ook
extra wetten doorgevoerd die een harder politieoptreden tegen de gele hesjes mogelijk maakten. Die maatregelen waren vooral gericht op onaangekondigde acties.54
Het geweld tijdens acties komt niet enkel van de politie. Tijdens protesten van de gele hesjes is er voor vele miljoenen euro aan schade veroorzaakt door vandalisme en plunderingen. Er zijn beelden van gele hesjes die winkels plunderen, auto’s in brand steken etc. Tegen 18 maart 2019 was er al voor meer dan 15 miljoen euro aan schade aangericht in de Franse steden. Volgens het ministerie van economie zorgden de acties ervoor dat de Franse economie kromp met 0,2% van het bruto binnenlands product. De acties schrokken ook soms potentiële klanten weg, winkeliers uit Rouen klaagden bijvoorbeeld: “Vele klanten durven op zaterdag niet meer naar het centrum komen uit vrees voor het geweld …”55. Het geweld van de gele hesjes richt zich ook tegen de
politiemensen. Tegen september 2019 waren er 4245 gewonden gevallen tijdens acties van de gele hesjes. 1797 daarvan waren politiemensen en 2448 gele hesjes. Meer dan 40% van de gewonden waren dus politiemensen.56
J.A. Frank onderscheid vijf kenmerken die helpen geweld tijdens acties te begrijpen. Als eerste de organisatie van de actievoerders. Zijn er leidinggevenden op de actie, hoeveel middelen hebben de actievoerders, kunnen ze beslissingen nemen en uitvoeren, hebben ze toegang tot media etc. Een organisatie zonder duidelijke leiders kan moeilijker intern optreden tegen gewelddadige
51 Bristow ‘Yellow Fever: Populist Pangs in France’
52 Vandeputte en Decraene ‘Politiegeweld in Frankrijk: vorig jaar meer dan 19.000 rubberkogels afgevuurd door agenten’
vrtnws.be
53 Bristow ‘Yellow Fever: Populist Pangs in France’
54 Blomme ‘Franse Regering Wil Harder Optreden Tegen Gele Hesjes’ tijd.be’
55 Decraene ‘Franse Steden Maken de Rekening Na Maanden van Protest van de Gele Hesjes’ vrt.be 56 VRT NWS ‘Gele hesjes maken gewelddadige rentree in Frankrijk’ vrtnws.be
actievoerders. Ten tweede de doelen van de actievoerders. Hoe acceptabel en onderhandelbaar ze zijn. Acceptabele en onhandelbare doelen gaan vaker gepaard met vreedzaam protest. Actievoerders gaan minder snel denken dat geweld nodig is om hun doelen te verwezenlijken en het protest zal ook meer getolereerd worden. Ten derde de actiemethode van de actievoerders is deze ‘acceptabel’ en dus legaal, of ‘onaanvaardbaar’ en dus illegaal. Illegale acties zullen sneller ontaarden in geweld, de politie zal vaak ook gewelddadiger reageren. Ten vierde het statuut van de actievoerders, of ze worden gezien als een groep met status binnen de maatschappij of als groep provocateurs. Protest van een groep met status binnen de maatschappij zal meer getolereerd worden. Tot slot de reactie van de ordediensten: worden er arrestaties verricht of geweld gebruikt door de ordediensten? Arrestaties of geweld van de politie kan ervoor zorgen dat het protest escaleert in geweld.57 Op basis van de kenmerken van Frank is het niet verwonderlijk
dat er op de protesten van de gele hesjes regelmatig geweld voortkomt. De beweging heeft geen duidelijke leiding. Ondanks dat er regelmatig vergaderingen en online discussies zijn, is er geen leidinggevende groep die kan ingrijpen als een actie escaleert. Ze hebben ook een moeilijke relatie met de media en vertrouwen vooral op hun eigen mediakanalen. De gele hesjes hebben een hele reeks aan eisen en doelen die vaak grote veranderingen in de maatschappij vereisen. De variatie aan eisen maakt het moeilijk om te onderhandelen met de gele hesjes of hun eisen in te willigen. De actiemethodes van de gele hesjes zijn vaak onconventioneel zoals het bezetten van rotondes, tegenhouden van verkeer etc. Hoewel een deel van de acties van de gele hesjes legaal was, was dat niet het geval voor alle acties. De gele hesjes zijn een nieuwe beweging en hadden dus geen gevestigde status binnen de maatschappij. Hoewel ze zeker in het begin op veel steun konden rekenen werden de acties vaak als gewelddadig afgeschilderd in de media. Tot slot zijn de acties vanaf het begin geconfronteerd met een gewelddadig optreden van de politie. Toch vraagt Frank zich af of het geweld wel zo bewust is, aangezien geweld volgens hem niet de beste weg is voor de actievoerders om hun doelen te bereiken. Hij denkt dat geweld tijdens acties eerder voortkomt uit ontevredenheid en frustraties.58
Yara Mafud geeft een mogelijke verklaring voor het geweld. Volgens haar is het geweld van de gele hesjes politiek geweld. Ze beschrijft politiek geweld als “de toevlucht tot gewelddadige acties in naam van een politiek doel”. Politiek geweld staat de actievoerders toe om een gevoel van controle, eer en waardigheid terug te vinden, in een situatie waar ze zich bedreigd en vernederd voelen. Vaak komt het voort uit een gevoel van zinloosheid, machteloosheid, sociale isolatie, normloosheid en zelfvervreemding. Personen die een groot economische of relationeel verlies meegemaakt, hebben dan ook een grotere kans om over te gaan tot politiek geweld.59
Mooijman, Hoover, Lin en Dehghani onderzochten de link tussen geweld tijdens acties en de morele invulling van de actievoerders. Op basis van onderzoek naar geweld tijdens de Baltimore protesten in 2015 in de V.S. en drie experimenten ontdekten ze twee factoren die impact hebben op het voorkomen van geweld tijdens acties. De mate waarin actievoerders het thema van een protest als een moreel thema zien en de mate waarin ze denken dat anderen hun morele houding delen. Ze ontdekten dat voorafgaand aan geweld tijdens de Baltimore protesten er een toename was van morele retoriek op sociale media. Op basis van het voorkomen van morele retoriek op
57 Frank ‘La Dynamique Des Manifestations Violentes' 58 Frank ‘La Dynamique Des Manifestations Violentes’
59 Mahfud en Adam-Troian ‘“Macron Demission!”: Loss of Significance Generates Violent Extremism for the Yellow Vests through
sociale media waren ze in staat het aantal arrestaties dat er gebeurden in de komende uren tijdens de protesten te voorspellen. Als actievoerders een thema als een moreel probleem zien, gaan ze rapper van mening zijn dat er iets moet gedaan worden en meer bereid zijn geweld te gebruiken om hun doelen te bereiken. Om tot geweld te komen moeten actievoerders ook het idee hebben dat anderen hun morele overtuigingen delen. Sociale media spelen hierin een belangrijke rol, omdat personen niet enkel hun morele meningen hierop kunnen plaatsen, maar ook het morele sentiment van anderen te weten kunnen komen. Doordat dit in groepen kan gebeuren waar actievoerders of personen met dezelfde mening samenkomen en waar andere meningen niet of minder aan bod komen, kan de ervaring dat anderen een morele mening delen versterkt worden.60
Voor veel gele hesjes gaat de beweging over morele thema’s. Ze strijden tegen de onrechtvaardigheid in de belastingen en sociale voorzieningen. Daarnaast komen ze ook op voor meer inspraak van het volk. Hun organisatie en mobilisatie via sociale media en op bezette plaatsen kan ervoor zorgen dat ze vooral met gelijkgezinden in contact komen, dit kan versterkt worden door het wantrouwen in de media.
1.5 Gele hesjes in Vlaanderen en Brussel
Er is een gezegde: als het regent in Parijs, dan het druppelt in België. Daarmee wordt bedoeld dat als er sociale acties in Frankrijk plaatsvinden er dan ook sociale acties in België komen, maar op een kleinere schaal en minder explosief. Voor de gele hesjes is dit gezegde erg accuraat. In België zijn er ook acties en pagina’s van de gele hesjes opgericht. Personen die zich herkenden in de eisen en ideeën van de gele hesjes probeerden een gelijkaardige beweging op te zetten.
In Wallonië kende die pogingen een groter momentum met meer, grotere en langere acties dan in Vlaanderen. Hiervoor zijn verschillende verklaringen. Wallonië is cultureel sterker verbonden met Frankrijk omwille van de gemeenschappelijke taal en grotere gemeenschappelijke grens met Frankrijk. Walen konden de beweging dan ook beter volgen. Daarnaast zijn er een aantal sociaaleconomische factoren die ervoor zorgden dat de beweging een groter publiek aansprak in Wallonië. De lonen in Vlaanderen zijn hoger dan de lonen in Wallonië. Uit een onderzoek in 2017 bleek ook reeds dat Vlamingen over het algemeen meer vertrouwen in de toekomst hebben en zich veiliger voelt dan Walen. Daarnaast is Wallonië minder dichtbevolkt en mensen wonen er verder van hun werk. Walen zijn dus afhankelijker van hun wagen en voelen stijgingen van de brandstofprijzen dus harder. In Vlaanderen zijn er ook meer bedrijfswagens en meer tankkaarten. De hoge brandstofkosten wegen dus harder door in Wallonië.6162
Toch zijn er in België in het algemeen een aantal sociaaleconomische factoren die ruimte creëren voor de beweging. Sinds de jaren 1980 is in België de ongelijkheid nauwelijks nog
60 Soares, Barbosa, Matos en Mendes ‘Public Protest and Police Violence: Moral Disengagement and Its Role in Police Repression
of Public Demonstrations in Portugal’
61 Verschelden ‘Tonen de “gele hesjes” dat Wallonië en Vlaanderen steeds verder uit elkaar groeien?’ vrtnws.be 62 Terryn ‘Wie Zijn de “Gele Hesjes” En Waarom Voeren Ze Enkel in Wallonië Actie?’ vrtnws.be
gekrompen, maar ook niet toegenomen.63 Toch wijzen een aantal armoede-indicatoren op een
toenemende armoede voor bepaalde lagen van de bevolking. Het aantal personen dat afhankelijk is van een leefloon neemt jaar na jaar toe, dit terwijl alle leeflonen in België onder de armoedegrens liggen. Ook het aantal personen dat hulp zoekt bij de voedselbanken neemt jaarlijks toe.64 Sinds de jaren 1990 is de groei van de lage lonen achterop gebleven bij de groei van de
gemiddelde lonen en sinds de 2de helft van de jaren 1970 stijgt het gemiddelde loon trager dan de
productiviteit.65 Werkarme gezinnen hebben in België een groeiende kans op armoede. In 2005
leefde 51% van de werkarme gezinnen in armoederisico, in 2018 was dat al het geval voor 73% van hen.66 Ondanks dat de tewerkstellingsgraad hoog is, is de vraag naar laaggeschoolde arbeid
gedaald. In België is de tewerkstellingsgraad van laaggeschoolden minder dan 50%. Laaggeschoolden zijn in toenemende mate afhankelijk van de sociale zekerheid of bijstand. Er is tegenwoordig een opdeling in België tussen werkrijke hooggeschoolde gezinnen.67 In 2017 had
15,9% van de Belgen een inkomen onder de Europese armoedegrens68
Desondanks is er in Vlaanderen nooit een echte beweging gekomen. De acties bleven klein, maar er was wel een grotere latente steun op Facebook. Op 26 november 2018 vond de allereerste actie van de gele hesjes in Vlaanderen plaats, dat was in Genk. Er namen een dertigtal personen deel aan de actie. De actie was gericht tegen de hoge brandstofprijzen in België, maar ook tegen de veel te lage pensioenen.. Daarna waren er nog heel wat acties. Zo werd op 8 december 2018
bijvoorbeeld in Rekkem de E17 in beide richtingen gebarricadeerd door gele hesjes. Vrachtwagens mochten niet door, andere verkeer werd slechts geleidelijk doorgelaten. Ook de E40 werd gedeeltelijk geblokkeerd tussen Adinkerke en Ghyvelde.69 Op 5 januari 2019 was een
actie langs de E314 nabij Boorsem waarbij geen verkeershinder was, maar bestuurders koffie aangeboden kregen.70 In Leuven werd de toegangspoort van AB InBev enkele malen geblokkeerd
door gele hesjes. Ze voerden actie tegen de daling van de koopkracht, maar ook tegen het feit dat multinationals met instemming van de overheid nauwelijks belastingen betalen. Ze deelden pamfletten uit aan voorbijgangers en vrachtwagenchauffeurs.71
Er waren ook enkele acties van de gele hesjes in Brussel, waar telkens ook Vlaamse gele hesjes aan deelnamen. Sommige van de acties in Brussel werden zelfs georganiseerd door Vlaamse gele hesjes. Op sommige van de acties in Brussel vond er een hardhandig politieoptreden plaats en was er ook vandalisme en rellen. Zo was er bijvoorbeeld op 17 november 2018 een actie, waarbij volgens de woordvoerster van de Brusselse Mobiliteit die dag voor 55 000 euro schade was.72 Op
30 november was er actie van ongeveer 500 gele hesjes waarbij opnieuw heel wat schade werd aangericht en onder andere twee politievoertuigen uitbrandden. De politie werd toen ook bekogeld en arresteerde 74 gele hesjes.73 Ook op 8 december 2018 was er een actie in Brussel, er
63 Cantillon, ‘De Nieuwe Ongelijkheidsgolf, Gevaren En Remedies’
64 Hermans ‘De Financiële Impact van Voedselbedeling Op de Inkomensadequaatheid van Leefloontrekkers in België’ 65 Cantillon ‘De Sociale Zekerheid, de Ongelijkheidsgolf En de Nieuwe Armoede’
66 Cantillon, ‘Het Verschijnsel “voedselbanken” Een Wapen in Handen van de Voorvechters van Sociale Grondrechten’ 67 Cantillon, 'Het Verschijnsel “voedselbanken” Een Wapen in Handen van de Voorvechters van Sociale Grondrechten' 68 Hermans ‘De Financiële Impact van Voedselbedeling Op de Inkomensadequaatheid van Leefloontrekkers in België’ 69 Kurstjens ‘Ongeregeldheden bij actie gele hesjes in Brussel’ tijd.be
70 Van Hesse en Bollen ‘50.000 “gilets Jaunes” Op Achtste Actiedag’ tijd.be
71 VRT NWS ‘Twintig gele hesjes voeren voor derde dag actie aan toegangspoort AB InBev’ vrtnws.be 72 Het Nieuwsblad ‘“Gele Hesjes” Plannen Zaterdag Betoging in Antwerpen’ nieuwsblad.be
namen een duizendtal gele hesjes deel. Het kwam regelmatig tot confrontatie tussen gele hesjes en de politie die het waterkanon en traangas inzette.74 Verschillende gele hesjes hebben klacht
ingediend na verschillende acties bij het Comité-P omwille van het gedrag van de politie. Het Comité-P opende een onderzoek, maar besloot om ook klachten van andere actievoerders te betrekken. De conclusie van het onderzoek was dat er zaken zijn gedaan door de politie die niet kunnen. Er zouden pesterijen gebeurd zijn, zo zijn er bijvoorbeeld voorvallen van naaktfouilleringen zonder bekende motivering. Het optreden van de politie werd door het comité P niet altijd proportioneel bevonden. Het Comité-P oordeelde dat de politie in het vervolg op voorhand voldoende maatregelen moet nemen indien veel mensen gearresteerd worden, zodat dit correct kan gebeuren.75
Dat de acties in Vlaanderen qua grootte beperkt bleven, betekend niet dat er geen passieve steun is voor de eisen van de gele hesjes. Online hebben ze grote Facebookgroepen waarin acties, eisen en actualiteit besproken worden. Zelf vond ik tijdens mijn onderzoek 16 publieke Facebookgroepen en -pagina’s die hoofdzakelijk gericht zijn op Vlaamse gele hesjes. Sommigen daarvan waren georiënteerd op heel België of Vlaanderen, anderen waren op een specifieke regio of stad gericht. Het totaal aantal leden is moeilijk te bepalen aangezien de groepen waarschijnlijk zowel overlappende leden als unieke leden hebben. De grootste groep van Vlaamse gele hesjes: “Leg Vlaanderen Plat” telt meer dan 14 000 leden.
Naast de acties in Vlaanderen en Brussel, zijn er ook Vlaamse gele hesjes die naar acties in Wallonië, Nederland, Duitsland en Frankrijk gaan, uit solidariteit met de actievoerders daar en hun eisen. Ondanks de kleinere acties in Vlaanderen is er door het Facebook activisme, de pogingen tot grote acties en de solidariteitsbezoeken een netwerk ontstaan van gele hesjes die actief zijn op verschillende terreinen, en via verschillende kanalen in contact staan met elkaar. Toen ik de informatie rond mijn onderzoek verspreidde werd ik door een groep gele hesjes gecontacteerd om hun kant van de acties te vertellen.
De eisen van de gele hesjes in Vlaanderen lopen gelijk met die van de gele hesjes in Frankrijk, hoewel ze ook in Vlaanderen variëren binnen de beweging. Ook hier wordt een verlaging van de brandstofprijzen geëist, maar de eisen gaan verder: tegen pestbelastingen en voor eerlijke belastingen, tegen de graaipolitiek en tegen de stijgende levensduurte. De Vlaamse gele hesjes komen ook op voor meer burgerinspraak en het RIC kent ook in Vlaanderen een grote populariteit.76
74 Kurstjens ‘Ongeregeldheden bij actie gele hesjes in Brussel’ tijd.be 75 BRUZZ ‘Politie in fout bij arrestaties gele hesjes in Brussel’ bruzz.be
Hoofdstuk 2 De politie
Geweld uitgeoefend door de politie krijgt veel aandacht in de media en op sociale media. Toch is het grootste deel van het werk van de politie geweldloos, en kan slechts een klein deel van hun takenpakket gewelddadig worden. Geweld is desondanks een integraal onderdeel van het politiewerk, en kan ook noodzakelijk zijn. Geweld van politiemensen kan problematisch zijn, maar kan ook wenselijk zijn. Geweld kan dienen om zichzelf of anderen te beschermen. 7778 In Frankrijk
hebben we sinds de acties van de gele hesjes een toename gezien van geweld uitgeoefend door de politie. In dit hoofdstuk wil ik nagaan waarom politiemensen overgaan tot geweld tijdens acties en hoe ze dat ervaren.
De massale aanwezigheid van de politie op de protesten van de gele hesjes zet ook druk op de Franse politiediensten.79 De grote mobilisaties van politiemensen vergroot de werkdruk bij de
Franse politie. Dit zorgde voor onvrede en protest bij de Franse politie. Naast klachten en eisen van de vakbonden is er een groep ontstaan, les Gyros Blues of de blauwe zwaailichten. De groep komt op tegen de onderbemanning van de Franse politie en eist meer middelen. De naam is opvallend omdat deze duidelijk gebaseerd is op de naam van de gele hesjes. Beide beginnen met een kleur en verwijzen naar een opvallend kenmerk van de groep die ze vertegenwoordigen. Een deel van die eisen werd na acties ingewilligd.80 Sommige gele hesjes hebben ook de werkdruk bij
de politie aangeklaagd en eisten dat politiemensen hun overuren konden recupereren.81
Geweld dat door politiemensen wordt uitgeoefend tijdens acties kan verschillende doelen hebben. Het kan onderdeel uitmaken van het begeleiden van de actie om te zorgen dat die niet escaleert en dat er geen vandalisme en geweld door de actievoerders wordt gebruikt. Een gewelddadig optreden van de politie kan ervoor zorgen dat de kost om deel te nemen aan de acties verhoogt. Dit kan ervoor zorgen dat het voor een beweging moeilijker wordt om acties te organiseren. Het kan er ook voor zorgen dat de beweging wordt verantwoordelijk gesteld voor het geweld. Volgens Naomi Klein begint een beweging die voortdurend als crimineel behandeld wordt ook crimineel te lijken, waardoor activisme begint gelijkgesteld te worden aan misdaad en zelfs terrorisme.82
Het geweld kan ook gebruik worden om de organisatie van een beweging te ondermijnen, door bijvoorbeeld de initiatiefnemers te viseren. Geweld uitgevoerd door de politie kan ook een radicaliserend effect hebben op actievoerders en de oorzaak zijn van geweld en vandalisme, dit wordt ook wel de repressie paradox genoemd. Geweld uitgeoefend door de politie werkt vooral
77 Jobard ‘L’usage de la force par la police’
78 Jackson, Huq Bradford en Tyler ‘Monopolizing Force? Police Legitimacy and Public Attitudes toward the Acceptability of
Violence’
79 Blomme ‘Franse Regering Wil Harder Optreden Tegen Gele Hesjes’ tijd.be 80 De Tijd ‘De Vele Kleuren van Het Franse Protest’ tijd.be
81 Damgé, Durand, Vaudano, Baruch en Breteau ‘Sur un axe de Mélenchon à Le Pen, où se situent les revendications des « gilets
jaunes » ?’ lemonde.fr
radicaliserend als het als illegitiem wordt ervaren.83 Als burgers de acties van de politie als
legitiem zien, werken ze beter mee met de politie en is er minder kans dat contact met de politie gewelddadig wordt. Als de acties van de politie als illegitiem worden gezien door burgers is de kans groter dat er niet wordt meegewerkt en dat contact met politie gewelddadig wordt.84
Illegitiem geweld tegen actievoerders kan sympathie voor de actievoerders opwekken bij het publiek en meer mensen overtuigen om deel te nemen aan de acties.8586
2.1 Politiecultuur
Vaak wordt er in onderzoek rond politiemensen aangenomen dat er binnen politieorganisaties een specifieke cultuur bestaat, een traditionele politiecultuur. Het concept van de traditionele politiecultuur komt oorspronkelijk uit een studie van Wesley in Gary, een stad in Amerika. Het onderzoek werd gevoerd in de jaren 40, maar pas gepubliceerd in 1970. Veel van zijn bevindingen zijn later herbevestigd in andere onderzoeken.87 De traditionele politiecultuur wordt vaak
verklaard door de taken van de politiemensen en/of als stress-copingmodel van politiemensen voor de spanningen en problemen waarmee ze geconfronteerd worden tijdens hun werk.88 De
traditionele politiecultuur zou een gevolg zijn van de gevaarlijke situaties die politiemensen meemaken op het werk, het onvoorspelbare karakter van hun werk, het gezag dat ze toebedeeld krijgen en moeten waarmaken, en tot slot de eis dat hun werk efficiënt moet zijn.89
Volgens de traditionele politiecultuur zien politiemensen hun werk als een bijzondere missie, namelijk het beschermen van de zwakken in de maatschappij tegen het kwaad. Dat gaat samen met een cynisch beeld tegenover burgers en een pessimistische kijk op de mogelijkheid om de maatschappij te verbeteren. Daarom zouden politiemensen wantrouwig zijn tegen buitenstaanders zoals burgers, politici of leidinggevenden. Dit creëert een onderlinge solidariteit tussen politiemensen, maar tegelijk een afstand tot de buitenwereld, waardoor politiemensen sociaal geïsoleerd zouden zijn en bij fouten elkaar de hand boven het hoofd houden. Politiemensen leggen volgens de traditionele politiecultuur vooral nadruk op het actiegericht politiewerk en het bestrijden van misdaad, in plaats van op dienstverlening. Dit kadert binnen een bredere doe-cultuur en machodoe-cultuur. De politie zou ook een afkeer hebben voor abstracte academische kennis. De traditionele politiecultuur kan verklaren waarom politiemensen vaak conservatief zijn op politiek en moreel vlak.90
De traditionele politiecultuur kan het geweld tijdens acties van de gele hesjes deels verklaren. De politiemensen zien het als hun taak om de burgers te beschermen tegen de agressie van de gele
83 Earl ‘Political Repression: Iron Fists, Velvet Gloves, and Diffuse Control’ 84 Jobard ‘L’usage de la force par la police’
85 Suh, Bogdan en Chang ‘How Social Media Matter: Repression and the Diffusion of the Occupy Wall Street Movement’ 86 Earl ‘Political Repression: Iron Fists, Velvet Gloves, and Diffuse Control’
87 Terpstra ‘Politiecultuur en politiepraktijken. Empirische en theoretische kanttekeningen bij een kernbegrip’ 88 Terpstra en Schaap ‘Politiecultuur: een empirische verkenning in de Nederlandse context’
89 Terpstra ‘Politiecultuur en politiepraktijken. Empirische en theoretische kanttekeningen bij een kernbegrip’ 90 Terpstra en Schaap ‘Politiecultuur: een empirische verkenning in de Nederlandse context’
