Natuurtuin Hof ter Saksen in Beveren (Oost-Vlaanderen)

(1)

Natuu

rtuin

Hof ter Saksen

in Beveren (Oost-Vlaanderen)

Christa Maes

Historiek

Het als landschap beschennde land goed Hof ter Saksen, zo'n 20 ha groot, werd in 1982 door de gemeente Beve ren verworven en ingericht als ge meentelijk parkgebied en arboretum. De gemeentelijke groendienst, welke gehuisvest is in het Hof ter Saksen, en een adviserend coinite van externe des kundigen maakten van het Hof ter Sak sen een naruureducatief centrum, In een tieutal jaren werd bet park omge vormd tot een arboretum (13 ha) met een 3500-tal plantesoorten. Geleide wandelingen en educatieve tentoon stellingen (twee per jaar) zijn voor dit relatief jonge natuurcentrum belangrijk naar de bevolking toe.

Eveneens om educatieve redenen werd in 1991 een aanpalende maisakker in gericht als naiuurtuin. De aanleg van deze natuurtuin gebeurde in overleg met her Instituut voor Natuurbehoud (rN, Vlaamse Gemeenschap) en was onder andere gemspireerd op de na ruurtuin van bel stedeJijk domein Kiewit te Hassett (B). Andere inspira tiebronnen waren de proeftuin van her Rijksinstituut van Natuurbeheer op het landgoed Broekbuizen te Leersum en Heemtuin Presikhaaf te Arnhem, welke in september 1991 bezocht werden. Dat Belgen zich qua aanleg van natuur tuinen bij de noorderburen laten inspi reren hoefl geen betoog. Anno 1992 telde Nederland 159 openbare heemtui nen, Vlaanderen daarentegen een ze vental (Oase Heemruingids, 1992). Landschappelijk gezien weerspiegelt de natuurtuin op een langwerpig terrein van 1,31 ha het Land van Waas. Al s hoofdgedachte van de aanleg van de tuin onthouden we dar 'de grand van de zaak de grond is', Uitvoerig grond verzet (7000 rrr') en de aanvoer van ex terne Wase grond soorten zoals klei, zand en veen Jiggen dan oak aan de ba sis van de aanleg.

De bewuste rnaisakker werd in maart

! IOc 1fn5A8i r; J.~ ~\t1 ,; !~ ·.:d 2. C:.., nj ~li c 3 H0'~ '#'~ : '~l:0,=rVJ ;e :l <; 1 -I , ,J":b(': ':! ~ ':m 5. :-::d ll',J(:I.Jin

<-:

6' Ser: A · 1<·... ,'o::"; :{··i iJ I -J s ~~ o?' k~"":r .3. 8 j i efl h.~1 .. ! , _:_{0 G}_{o fH]}

~

.

.1

'I

'

"

i~\

St.:~ ; t

"

-

· ,~

₍

_"

)-

,

I

_"

,

i

_'

!

₁

'N ?! ;~;€ l ;: n; ~----:r"'"

,

.

Q5.~ ~;:( ~ >.;70 .\..// \

I

It. · 7"-' " I '" ... ,.. :

~

"OS' .' .' 0

O

~~

f

i(

\'\

[~

.

'

\:

/ '

. rY I ~0J I[)

0

~ I I

~j

'. .

'

l

s

.:

. :.,.

)

)'

. ,

0

-₁';:rl'.ti!1_jJ:...--1 0

\J'\

( '\1 \ I : / ----.:t!J,. .. ., '-r ~ [:,j,t .J r-. I '1 I I

;:/7

! f . I, ;"\ '

r

0 '=j.i ';."", \ , ,

N

t

· \

I, I ' ·

J

>. ,., ( I II . , l.-r , - , , \.

'

I

'

,./ /

_I

f

.!

*

.

7,

'I

f

..,...

,

'.\

\

,....

. '-"

.

• ~,:,

~

I

C,-

,Il

i

f

,.

1""'1

I "-...J ! ,. ll \1 1 , _....J

/

1 .

I

..

,.

..

.

,

!

'

" "

i v:

.

''--.~

_"'----T"i'

I

.

_/

)

_"

f

'~

_, _,._...

/

_'-'

'

J

_'

I

_I"

I

,

l

'

;

// ' \ >. ' <1 • 0/

!!

I L.i / ri}

i

;3

/

rD

rTft

':,

:i

-~

°

Gita}

!

"'-

~O

I

J il

!

)

F

'!

"

J J ;

~

f)J:;

~

.

'

t'

/

~

'7'\

r."{

.

/~

!

[

I

J

· (

[I

F; ,

j

~'

1

J G \:

~/,..

i

.;J

~

_

,<

/

I

~~.

'--

V.

~

1 ~

rJ

n

l

'

~ i

~ ~

~~

i

~

/

I

.. . . •

/~~~~

!-_~?

ij~~

81'

«

:; Ii '; '~,>

,

,,,

-~ O

'

II'1

~

"'1 .1

~~~~~~-

-

.

Q. ',.-•..", .

IJ!IIliijj;,

;U

~

.-

--:

.

I ; 5 ' ,'-...j _ -:'7'

'-

~

..), "', II

~

.• r -'-';:::'C'"'> .. ; . , _ _

--;

J'~

. " ', h-, - / ! , 0

'.

..-.;;'; ~

"

, "

,

_'v

" _ y •

"~

" " ' \ >, II , ,,--.

'

i

~

, '

''''"=

.

',0

"

A'

/

~

~',

.

"

'

",,,

I

2

d

0

S

~

10_ ", ~ .t~c--::;; y I--~ "

Ii

Plattegrond Hof ter Saksen in Beveren. De natuurtuln bevindt zich rechtsonder (5). 1991 door het gemeentebestuur aange moedersubstraat afgevoerd en kreeg de kocht. GrondwaterpeiJingen, bodema ruin zijn huidige vorm.

nalyses, schaduwberekeningen van Op 26 mei 1993 werd de ruin officieel omliggende bomenrijen en niveawne opengesteld voor bet publiek. De ope tingen werden al in 1990 uitgevoerd, In ning ging gepaard met een symposium het najaar van 1991 werd heel war met als titel "Natuur op maar?"

Hein Koningen, Marianne van Lier, Johan Heirman en Erna Koningen (v.l.n.r.) op excursie in Hof ter Saksen tijdens het symposium 'Natuur op bestelling'. Het fraaie landhuis op de achtergrond is de Hoeve, waar de Beverense groendienst onderdak

heeft gevondcn. Foto: IV. Leufg en

(2)

Ingan gspoort van de natuurtu in

Een tuinbezoek

We maken een wandeling doorheen de ruin (zie plattegrond). Via een graspad 0) mel typische tredvegetatie belandje op het houten pad (2) door het cuesta-,

bronnen- en meer senlandschap, kort

weg Scheldevallei genaamd.

Aardrijkskundig gezien zijn deze drie

landschapstypes nauw met elkaar ver

bonden. lndien je het Waasland van

noord naar w id doorkruist, dus van

de Schelde tot aan de Dunne toe, ont

moet je een zacht klimmend landschap

(cuestarug) met een maximaIe hoogte

van ongeveer 35 meter, om dan plots

ter hoogte van waasmunste r. een

sterk verval te krijgen (cuestafront).

Cuesta, bronnenlijn en meersenvlakte

zijn hier te situeren. Onder cuesta

wordt een asymmetriscli landschap

verstaan met aan de ene kant een

zachte helli ng (cuestarug) en aan de andere kant een steile helling (cuesta

front). Het ajvloeiende water hee]t op

de Boomse klei in de ondergrond geen

vat gehad, maar heeft er wei de zand

gronden afgevoetd. De cuesta wordt

het best herkend op de plaats !Vaar de

autosnelweg £17 er doorheen snijdt in

waasmunster. Vanaf Lokeren rijdt

men eerst op een 6 meter hoge dijk

doorheen de Durmevallei waarna

plotseling een diepe insnijding voigt in

de bodem. Deze geluidsmuren zijn

niets andersdande Wase cuesta.

In de luin werd bij de aanleg van de

cueSla een zandleemlaag bovenop een

k1eisokkelbasis gelegd.

Foto: Etienne D'Hollander

De cuesta langs de Scheldevallei heefl een eerder steil karakter war refer eert

naar het opslaande water langs deze

kant bij de totstandkoming ervan. Waar

het water afvloeit ontstond de cuesta

rug. De kleisokkel vonnt de zogenaam

de bronnenlijn: de kleilaag is moeilijk

doordringbaar voor doorsijpelend re genwater, wat aanleiding kan geven tot bronnen.

Met meersen worden de laaggelegen.

vochtige graslanden bedoeld, gelegen

aan de oevets van de rivieren. In de

winterperiode lopen ie onder water, maar gedurende de zomer blijven ze

geschiki als hooiiand. Jammer ectuer

dat door de geringe landbouwkundige

waarde deze nieersen omgezet worden

in soortenarme, hoogproduktieve

raaigrasweiden of monotone akkers

van Canadapopulieren. waardoor de

biologische waarde drastiscli vermin

dert.

In de meersen in de natuurtuin tref je verschillende russen (platte rus, pitrus,

zomprus), valse voszegge, zeebies, wa terweegbree, mannagras en de blaar

trekk ende boterbloern. Hopelijk evo

lueert de vegetatie naar typische hooi landsoorten zoals echte koekoeks

bloem of dotterbloem. Waar voorlopig

nog niet gemaaid werd, lieren weeIde rig riel en grale JisdocJde. Ecotrendy

1I0uwreportages vinden tegenwoordig

plaats op het loopbrugje mel als achler

grand waaiende rielpluimen en de

meer slatige lisdocJde. Bovendien kun

ie dan nog net eell gJimp opvangen van

het jonge bos waar diverse wilgesoor ten, zwarte els en gewone es het aan kunnen om's winters narte voeten te hebben. Wie aandachtig waarneemt treft langsheen het eiken (jawel l) loop brugje ook waterereprijs en sterrekroos (desoon wordt nog uitgezocbt ).

Langsheen de Wase cuesta doorloop je o.a. de holle weg (3) tOl op de houten vlonder (4) in de vijver. Het op en neer drij vend vlot bracht reeds menige be zoeker uit zijn natuurlijk evenwicht.

Dankzij her jaarlijks bemonsteren op

veranderingen in de flora van de per

manente kwadraten (een in elk bio

LOOp) door net Instituut voor Natuurbe

houd en net algemeen volgen van de

flora door de plaat selijk e werkgroep

kan er een goed beeld opgehangen

worden van de vegetatie.

In de natuurlijke vijver kun je fijne

waterranonkel , drijvend en klein fon

teinkruid vinden. Vanop de vl onder

krijg je ook een prachlig beeld op een open en soortenrijk deel van de vijver oever, waar dit jaar weer prachlige zeg gesoorten konden waargenomen wor den: groengele zegge, valse ciperzegge en hazezegge. Naast zeggen tref je er ook biezen (o.a. ruwe bies, borstel

bies), waterpunge, waternavel en grote egelskop aan.

fen keel', en gelijk voor het eest in Belgie werd zelfs de stippelzegge ge vonden. Deze soon leverde ons dan

ook een Carex-punctata-artikel op in

het befaamde wetensc hap pelijke tijd schrift Dumoniera. Men mag hier stel Jig aannemen dat veer van de ver

schenen soorten zijn gekiemd uit zaad dat in de aangevoerde substraten of, zij het mindel' waarschijnlijk, plaatselijk

in de bodem aanwezig was.

Een speurtocht doorheen het foto-ar

chief van de tuinaanleg kon verklaren

dat de bewuste zone had gefungeerd

als tijdelijk depot van het zand, be

stemd vaal' de aanleg van de heid ebi o

toop. Dit 'heidezan d' was afkomsti g uit bet natuurreservaat Het Panneweel in

Meerdonk, waar het was afgegraven

om een geegaliseerd stuk oeverzone van de plas in de oorspronkeJijke vorm

le berslellen. Dankzij deze ingreep

werd ook bier de stippelzegge gevon

den, samen met al haar begeleiders van hel Hof leI' Saksen.

Mel de inventarisatie van b.v. de insek

ten Slaan we januner genoeg nog niet

Oase winter 1995 8

(3)

c;::::.:::..

zo ver. Indien er liefhebbers zijn om li bellen, vlinders of waterjuffers te in

\

~~

ventariseren, zijn zij bij deze steeds

~ a a

welkom. Noteer alvast de vuurlibel (of was bet nu een vuUIjuffer?).

Via bet scbelpenpad (5) passeer je

.(1)I 0

,~ OS _lan_gsbeen_{de heide of w}_at_altban_s_v_oor

,,

(

.

~

,

j'

'l

~

0 ) _heid_e_m_oet_doorgaan_._{De zur}_{e z}_and ,(2) _._ , .

:

;-

j

a "'I

/ " - . / , c ; ( 0 • grond Ie vert voorlopig enkel witbolzo

. ". ... ' I /

den. De scbucbtere inzaaipogingen met

~

If

(1)' heidestrooisel zij n niet erg gelukt. In

geval beidezaa d toch voorradig lOU

~

z

~J

~

,

L

i CC

'

;

O

'l.

//

~;

.

: ~

]

0 :

~

zijn in de aangevoerde zandgrond en

•

~'

"

I .

1_

£1

_{. /}

'

\

'

I

o .!.\

we zouden weten boelang beide zijn

~ 0 t

)

o _ki_emkracbt_be_{waart, we}_ten_we_m_eteen

o of we ons ged uld nog langer op de

proef moeten stellen.

(3)

dl~

c!J~

I

'

I

1/.-'-\

'

\

0 )

I

,

A----

I

I Het schorspad (6) brengt je vervolgens

l.-j I

I /

.'

,

I" \ 0 a

~

over de dijk langsbeen bet veen. Her

'

,

.J

~

(

D

ro<>g

~

veen is vlakbij de natuurlijke vijver ge

situeerd zodat bet gedurende een lange

~.

,

?"

'-.!J

y

I tijd in bet jaar onder water staat. De

~

_

I

'l l !: \

.1 a \ < _gedeeit_elijk _{verkoolde plant}_enresten

. /

/

~

-t

». \ a /

zijn afkom stig uit Kallo. Meer bepaald

_

'

.

'

"' [kick

'

0 \

J

van op de plaats waar de Liefkens

Vlont.lcr- . ' [ 0 ....

hoektunnel werd aangelegd. Naast een

(4)

~

- -

V

(

5 )

,.

Q.

I

k~lkCJl(Jr cd )

aantal russen werd er ook reeds bet fraai duizendguldenkruid aangetroffen.

Nal UUrl i . ike x '''. '\ 0 a

i

') Een dreefje (7) van knoteik, -es en

wilg leidt je naar de boomgaard. De

} _v_ijv_c_r

_.

"~\

_.

_1\

_l

_a _a

~

_f_{ruitbomen B}_elle_{de Lou}_{vain e}_{n Qu}_een

r

· ..

-

.

-= \ _V_ictoria₍_pruim_e_l_aars),_J_{acques Le}_bel

0--1 , - .

L

li

•

n

' \,

(6)

/.1

~

.

\

I

j

'

,

'~

J

'

0 a -e

'v

\

_. _',_;,_{,\ [1} 0 / en Belle de Boskoop (appelaars),

L

\

(,

_.

.

~

l / :

~!!

{ _{0 ' \}. bruine kriekepeer en Clapps' Favourite

(perelaars) en een tweetal kerselaars

-

~

<

~

/::.

.

Y

!

.

u

werden er aangeplant.

Aan je linkerkant passeer je ook nog

~

1.

Vecn·-v

.

+· .

'

<

~~

0 a J

I

bet open biokl asje (8), gelegen Iangs

I

i

-

.

f"

-,

;

\

.l

' .:.,.

.

~

.--,

~

/'("!

(

\

0

-< been bet weel en beschu t achter de

dijk. Er werden een aantai sta pel

-\-(

9 .

I

_;

1:\=\ 0

~

Weel ' )

\

:

~

0

'\

1_';:) .\ Ij 0 - muurtj es opgetrokken . Bakstenen

worden er bij elkaar gehouden door

Slapclmuurtjes

~

',

_

.

-:c::r

i

.

i

'

I

.

\

c.

!

! I

Y--;"

f.

)

~

0 : _ver_schillende _mortel_s_._{De mort}_{el va}

'1J ' . ,;.. .

i

l '{ 0

rieert in de verboudin g kalk, zand,

~

~i()kla$ l

~ ,

li'

i

0

~

ieem en cemen t.

'

:J

~

(8)

/

1'>

'---

~":

0 \ 0

Wat is het Waasland zonder akkers?

0

'.

0 (ill

erJ ~

:

~

_{In d}_e_S_eheldepold_er_t_ref_j_e_akk_ers_d_ie

r>.

rJJ:;.r,-

,

H

oogsuun

\

~

;

r

.

I. (

• .

.

:) _

, '

,

0 0 , _i_n_o_ppervlakte_e_n_o_{pbrengst d}_{e ty}_pi

h

o

om

ga

ard.

8 ,\1')

_\ _,

CJ

~

_._<'"

"

,~

.

₀

<

_- _s_eize_b_olakkers_{uit d}_{e z}_andpolder_ov_e_r

)

:

0 :

.

[ 0

,,

>

~

0 ) treffen docn waar de oiotogische di

versiteii uit houtkantfauna en -flora

Houtkunt -111'· r> ,

~(

-J

'

: "

-r

_-

_,

~-~..;;:;:--L. ", ?j \

)

~

.~

~

.

yy

".-

'

----'

( i

.~..

_'-.Jo,/ ---- _gro_tendeels_o_ntbreekt_.

) "_I . •.____,- - - • • - •

In de natuurtuin wordt afwisseling in

.

~, ~ r ----.

---.

.

. .

----

. ' . teelten volgens oude Wase landbou w

gewoo ntes gebracht. Je leert er op nieuw gewassen zoals rogge, baver, ra

pen, boekweit en vias, en hun type

Natuurtuln Hof ter saksen rende akkeronkruiden kennen.

(4)

Hoewel de grond van de zaak de grond is en gewoonweg wordt afgewaeht wa t er aan planten tevoorsehijn komt, wer den er in het eerste jaar na aanleg op di verse plaatsen akkeronkruiden inge zaaid. Bolderik, klaprozen en koren

bloem zijn nu nog sporadiseh aan te treffen in de tuin. Wie in 1996 de tuin

korn t bezoeken zal in de akkertjes win

tertarwe en boekweit vinden.

Vanaf de akkertjes heb je zieht op de aehterzijde, de rivierzijde van de dijk

(9) . Dijken zij n in polderlandschappen

opvallende blikvangers. Vroeger Yond je veelal notelaar of olm als aanplan ting. Tegenwoordig zie je enkel nog Canadapopulieren. am eutrofiering van het weel aehter de dijk regen te gaan werd nostalgisch een notelaar voorzien.

fe n door dijkdoorbraak ontstaan weel

vormt een waardevol element nagela

ten door de rivier. Deze scltuurgaten waar bij dijkdoorbraken het water met

geweld het acltter land binnenstroomde

zijn vaak erg diepe zoetwaierplassen

met steileoevers.

In de tuin werd het weel gerealiseerd als fol ie vij ver, waardoor deze versehilt van de natuurlijke vij ver, welke ook door gro ndwater gevoed wordt. De fo

lievij vcr werd zodanig aangelegd dar hij verschillende dieptes heeft.

Drijvend fonteinkruid verscheen reeds als interessante waterplant.

Een haag en een houtkant werden ook voorzien.

Een haag omsluit een typisch Waas hof; maar ook akkers en boomgaarden gelegen in de zandpolder worden er

m

ee o

mzoomd.

Langs de ' kant van de beukendreef

werd gekozen voor een gemengde haag met hazelaar, meidoorn, slee doom, hulst en haagbeuk. Overigens passeer je nog aanplantingen zoals

struweel (meidoom , sleedoo m en hondsroos) en droog bos (ruwe berk, hulst , bremo lij sterbes , zomereik en

meid oorn ).

Je merkt al gauw de landsehappelijke rijkdom van het Land van Waas. De tuin straalt dan ook een diversiteit aan groeivoorwaarden uit, Diverse overgan

gen zoals licht-schaduw. droog-nat, boog-laag, vruchtbaar-schraal en warm te-koude werden gecreeerd. De belang

rijkste reliefvormen zijn verhevenhe den (b.V. dijk en cuesta) en depressies

(b.v, weel en vij ver ). De liggingvan de heuvels werd in hoo fd zaak bepaald door de orientatie van het terrein. De betekenis van noord- en zuidheUingen als differentierende factor voor plan tengroei is genoeg gekend.

Door de creatie van een aantal typische Waaslandse habitats kan de natuurtuin

tot op zekere hoogte als een heemtuin gezien worden.

Taken

Dat de tuin niet aan zijn lot wordt over gelaten is nogal evident. De voomaam ste beheersmaatregel bestaat uit het maaien van de grazige delen (twee maal per jaar) met het afvoeren van het maaisel. Voor de eerste maaibeurt (ju

Ii) wordt de flora eerst grondig geinventariseerd. Overigens dient er

gekn o t te worden en word t aan biolo

gische akkerteelt gedaan.

Educatieve borden maken je wegwijs in bovengenoemde Waaslandha bitats. Er word t echterweI gevraagdop depa den te blijven zodat niet elk voorko mend plantje kan gezien worden.

Hopelijk kan de natuurliefhebber hier voor begrip opbrengen.

Toegang

ledereen kan er terecht, je hoeft enkel rekening te houden met openingsdata en -uren en met het gepaste schoeisel (laarzen gedurende nattere perioden!). Het Hof tel' Saksen is gratis toeganke lijk van 16 april tot 15 oktober alle dagen van 10 tot 18 uur en van 16 ok tober tot 15 april aile werkdagen en de tweede zondag van de maand van 10 tot 17 uur.

Groepen kunnen een beroep doen op een geleid bezoek. Hiervoor kun je te

lefonisch een gids aanvragen tijdens de kantooruren op het Bummer0032 (van

uit Nederland) (0) 3-775.28.51. Voor scholen werd een werkblad opge maakt.

Bereikbaarheid

Hof tel' Saksen bereik je het gemakke lijk st met de wagen. Op de autosnel weg E17 neem je afrit 15a, voor Haas dank. In Haasdonk neem je richting

Beveren. Het domein bevindt zich net voor de spoorweg, in de bocht. Er is

echter vold oende parkeergelegen.heid aan de nieuwe inkom tel' hoogte van de Zandstraat naast het nummer 167. De natuurtuin bereik je van da.a.r via de ringweg rondom her parkdomein of je neemt meteen een kijkje in het arbore tum (toegang via de blauw-witte

poort ),

Wie het openbaar vervoer nee mt komt

met de trein tot Beveren. Vanaf het sta tion kan je te voet komen (tech wei een half uur) via de Kruibekesteenweg, de Piet Stautstraat en de Bosstraat, Je kan ook vanaf de Markt te Beveren de bus nemen richting Sint-Niklaas. Je vraagt naar de halte Vijfstraten , Vanaf da.ar nog een tiental minuten te voet, Tot ziens!

Literatuur

- Leten, M. e.a, Ca rex punctata Gaudin,

nieuw voor Belgic, in Het Panneweel (Sint

Gillis-Waas, Oost-Vlaanderen) en in Hof ter Saksen (Beveren, OOSI-Vlaanderen). Durnor

tiera 55-57, 30 juni 1994.

- Meire, P. e.a. De Schelde: een stroom na tuurtalent, Ministerie van de Vlaamse Ge

rneenschap, Ministerie voor Verkeer en Wa·

terstaat, Zeeuwse Milieufederatie. 1995. -Verstraeten, A. e.a. Natuur en Lnndschap in

het Land van Waas. Gewestelijke Vereuiging

tot Bevordering van het Toerisrne in het Land van Waas, 1977.

Christa Ma es is als biologe werk zaam bij de Groendienst Beveren en

veraniwoo rdelijk voor het beheer

van de natuurtuin Hofter Saksen.

Adres: Gemeente Bevere n Dienst 35, Groendienst HofterSaksen. Haasdonkbaan101 B - 9120 Beveren Tel. 03-775.28.51 Fax. 03-755. 14.19 Oase winter 1995 10 0