De ynfloed fan belied op de produksje fan Frysktalige literatuer
In analyze fan de kwaliteit fan belied oangeande it befoarderjen fan oarspronklike en oersette Frysktalige literatuer
Nadia Kreuger 11031131
Masterskripsje Oersetkunde Under begelieding fan Dr. E.R.G. Metz
Abstract
In dit onderzoek is gekeken naar de huidige situatie van de Friese literatuur (periode 2005-2018), met als doel het beleid ten aanzien van het bevorderen van Friestalige literatuur te evalueren. Hierbij is met behulp van verscheidene databases onderzocht hoe groot de rol van vertalingen is in de literatuur en in hoeverre die rol in lijn ligt met wat men zou verwachten op basis van de
polysysteemtheorie. Daarnaast is gekeken naar hoe de omvang en samenstelling van de Friese literatuur zich verhouden tot de Nederlandse literatuur. Ook is onderzoek verricht naar de positie van het Fries in de media en het onderwijs, omdat deze domeinen een grote invloed hebben op de status van de taal en de aanwezigheid van die taal in het dagelijks leven. Indirect kan dat van grote invloed zijn op de omvang van de Friestalige literatuur. Als laatste zijn ook de afwegingen van enkele schrijvers bij hun keuze om in het Fries dan wel in het Nederlands te schrijven meegenomen. Bij de genres kinderboeken en toneel bleken vertalingen een aanzienlijk aandeel te hebben in de totale productie. Bij de overige genres is juist sprake van een opvallend klein aandeel vertalingen, wat afwijkt van de verwachtingen. Doordat het Fries een steeds grotere rol in het onderwijs kreeg, ontstond er een tekort aan kinderboeken. De grote vraag naar theaterteksten is geen gevolg van beleid, maar van het spreektaalkarakter van het Fries. Die tekorten worden deels opgevuld door vertalingen van anderstalige werken, vooral uit het Nederlands en grote literaturen als het Engels, Frans en Duits. Er wordt echter ook uit andere kleine talen vertaald, wat erop wijst dat de
persoonlijke voorkeuren van vertalers een belangrijke rol spelen. Ditzelfde geldt voor schrijvers bij de keuze om in het Fries of in het Nederlands te schrijven, financiële overwegingen lijken hier relatief weinig invloed op te hebben. Het beleid van de provincie bestaat echter voor een belangrijk deel uit het beschikbaar stellen van subsidies. Inzetten op het vergroten van de aanwezigheid van het Fries in het dagelijks leven zal naar verwachting meer invloed hebben. Vooral in het onderwijs valt er nog een hoop te winnen op dit gebied.
Ynhâld
1. Ynlieding...…...…...… 3
2. Teoretysk kader: polysysteemteory...…...…..………...…. 4
3. Metodology...…....…...…. 8
4. De aktuele situaasje oangeande Frysktalige literatuer..……...………. 9
4.1 Totaal tal Frysktalige literêre wurken…...………….. 9
4.2 Tal Frysktalige wurken per sjenre...………..10
4.3 Audioboeken en e-boeken...……...….. 13
4.4 Muzyk...…...………… 14
4.5 Boarne- en doeltalen fan oersettingen...…...…… 15
4.6 Ofset Frysktalige literatuer...…...…. 17
4.7 Ferliking mei de omfang en gearstalling fan de Nederlânsktalige literatuer...……... 17
4.8 Fryske literêre krityk...…...…...….…...……... 23
5. Hjoeddeisk belied oangeande de produksje en promoasje fan Nederlânsktalige literatuer…… 25
6. Hjoeddeisk belied oangeande de produksje en promoasje fan Frysktalige literatuer…………. 27
6.1 Subsydzjeregelingen foar it produsearjen fan Frysktalige literatuer...…..…. 27
6.2 Literêre prizen foar Frysktalige wurken...……... 28
7. Underwiis & media...…...…...……….. 30
7.1 Underwiis...……...…...………...………… 30
7.2 Media...………. 31
8. Skriuwers oan it wurd...…. 33
8.1 Wêrom skriuwe auteurs yn it Frysk?...…...………… 33
8.2 Wêrom skriuwe auteurs net yn it Frysk?...……... 33
9. Diskusje & konklúzje...…...…...……. 35
1. Ynlieding
Alle Frysktaligen binne op syn minst twatalich; se prate sawol Frysk as Nederlânsk. Kommersjeel sjoen leit it foar de hân dat de twatalige Fryske skriuwers der alfolle foar kieze sille om literêre wurken yn it Nederlânsk te skriuwen, meidat de ôfsetmerk yn dat gefal in soad grutter is as wannear't in wurk yn it Frysk útjûn wurdt. Datselde jildt foar oersetters. Ek dy sille nei alle
gedachten om kommersjele reden faak de foarkar jaan oan oersetten nei it Nederlânsk ta, yn stee fan nei it Frysk ta. In oare reden dat Frysktalige skriuwers en oersetters miskien earder foar it
Nederlânsk kieze sille, soe wêze kinne dat se ienfâldichwei wend binne om it Nederlânsk as skriuwtaal te brûken, omdat it Frysk yn it earste plak sprutsen wurdt en yn it ûnderwiis op janpoepsplak sit. Dochs binne der ek skriuwers en oersetters dy't Frysktalige literêre wurken útjouwe. Dat wurdt dan ek sterk oanmoedige troch de (provinsjale) oerheid troch middel fan ûnder oare it jaan fan subsydzjes, sadat it op finansjeel mêd oantrekliker wurdt om in Frysktalich wurk te publisearjen. Mar hoe grut is de ynfloed fan subsydzjes op de produksje fan Frysktalige literatuer no krekt? Der sille nammentlik wol mear faktoaren in rol spylje yn 'e motivaasje fan skriuwers en oersetters om Frysktalige literêre wurken te publisearjen. It yn kaart bringen fan dy faktoaren soe bydrage kinne oan it ferbetterjen fan it oerheidsbelied dat him rjochtet op de produksje (en promoasje) fan Frysktalige literatuer.
Om dêr wat oer sizze te kinnen, sil as earste in teoretysk kader jûn wurde, dêr't wat yn ferteld wurde sil oer de posysje fan (minderheids)literatueren yn it algemien en troch wat oft dy posysje
beynfloede wurde kin neffens de polysysteemteory. Hoe spesjaal is de situaasje yn Fryslân
oangeande Frysktalige literatuer no eins? Wat soene wy ferwachte fan de Fryske situaasje op basis fan de besteande literatuer? Dêrnei sil de aktuele situaasje oangeande Frysktalige literatuer
beskreaun wurde. Derby sil ek in ferliking makke wurde mei de situaasje fan Nederlânsktalige literatuer. Dat sil dien wurde mei help fan ferskate databases. Under oare de databases fan Tresoar (s.d.), dbnl (s.d.) en De Nieuwe Toneelbibliotheek (s.d.) sille brûkt wurde. Dat sil fierder taljochte wurde yn de metodology. Yn de haadstikken dernei sil neier yngien wurde op it hjoeddeiske belied fan de oerheid en 'e provinsje Fryslân om de produksje fan Nederlânsk- en Frysktalige literatuer te befoarderjen. Boppedat sil it belied oangeande oare faktoaren dy't ynfloed hawwe kinne op de omfang fan 'e Frysktalige literatuer ek behannele wurde. De status fan in taal en de oanwêzichheid fan dy taal yn it deistich libben binne nammentlik ek fan ynfloed. Wat mear minsken oft de Fryske taal goed behearskje, sawol yn wurd as op skrift, wat grutter oft de fraach en it oanbod fan
Frysktalige literatuer potinsjeel wurde kin. Om dy reden is ek belied oangeande it Frysk yn
domeinen lykas it ûnderwiis en de media fan belang. As lêste sil sjoen wurde nei wat sein wurde kin oer de ynfloed fan it belied fan 'e ôfrûne jierren op de omfang en gearstalling fan 'e Frysktalige literatuer. Oan 'e hân fan dy ynformaasje soe it oerheidsbelied oangeande de promoasje fan Frysktalige literatuer mooglik oanpast wurde kinnen, sadat dat better ynspylje kin op de ferletten fan Frysktalige skriuwers, oersetters en lêzers.
2. Teoretysk kader: polysysteemteory
Yn de jierren '70 fan 'e tweintichste iuw hat Itamar Even-Zohar (1990) de polysysteemteory yn it libben roppen. Yn dy teory wurdt oersette literatuer sjoen as in systeem binnen de gruttere sosjale, literêre en histoaryske systemen fan 'e doelkultuer. Dat wie in belangrike feroaring, seit Munday (2016, p. 170), omdat oersette literatuer foar dy tiid meastentiids beskôge wie as in soarte ôflate, twadderangs foarm. Om dy reden hat polysysteemteory soarge foar ûntwikkelingen op it mêd fan deskriptive oersetkunde. Uteinlik is it doel fan polysysteemteory, en fan deskriptive oersetkunde yn it algemien, om noarmen en wetten fan it oersetten te efterheljen. Sels wie Even-Zohar ynspirearre troch de Russyske Formalisten. Neffens de Formalisten moat in literêr wurk net isolearre
bestudearre wurde, mar as part fan in literêr systeem dêr't in konstante striid plak yn hat foar de primêre posysje yn 'e literêre kanon. Hoewol't er fierder boude op it Formalisme, hy er ek wat punten fan krityk. Neist it tekoart oan niget foar oersette literatuer as selsstannich systeem hat er ek krityk op de fokus op 'hege' literatuer, wylst oare sjenres lykas berneliteratuer en thrillers troch harren as ûnbelangryk beskôge waarden (Munday, 2016, pp. 170-171).
In polysysteem definiearre hy as “a multiple system, a system of various systems which intersect with each other and partly overlap, using concurrently different options, yet functioning as one structured whole, whose members are interdependent” (Even-Zohar, 1990, p. 11). It útgongspunt fan de teory is dus dat alle systemen mei inoar ferbûn binne. Men kin gjin yndividuele literêre wurken bestudearje sûnder rekken te hâlden mei de bredere kontekst. Dêrby giet it om in dynamysk systeem; der binne dus gjin dúdlik ôfbeakene systemen. It literêre systeem stiet dus net los fan oare systemen yn 'e maatskippij, lykas taal, ideology en ekonomy. Sokke relaasjes tusken systemen neamt Even-Zohar (1990, pp. 22-25) 'inter-systemic'. Yn dat literêre systeem binne de ferskillende literêre fenomenen ek wer mei elkoar ferbûn. Dy relaasjes yn in systeem wurde 'intra-systemic' neamd. Oersettingen binne bygelyks ûnderdiel fan de gruttere literêre struktuer fan útjouwers, oarspronklike wurken en literêre krityk. By it bestudearjen fan literatuer moat neffens Even-Zohar dus benammen sjoen wurde nei de kontekst, yn stee fan allinne nei yndividuele teksten te sjen. Om dy reden is it literêre 'repertoire' fan grutter belang as yndividuele teksten.
It repertoire fan in literêr systeem definiearre Even-Zohar (1990, p. 40) as “the aggregate of rules and items with which a specific text is produced, and understood”. It giet hjir dus bygelyks om de grammatika, sjenrekonvinsjes en it leksikon dat brûkt wurdt. Dat repertoire kin beheind of krekt ryk wêze, ôfhinklik fan it tal sjenres, it ferskaat yn de byldspraak en it taalgebrûk, etc. De kâns is grutter dat it repertoire fan in literêr systeem beheind is as de literatuer 'jong' is en him noch ûntjout. Yn dat gefal sil relatyf faak gebrûk makke wurde fan oare literatueren troch de wei fan oersettingen. Oersettingen binne dus in manier om it repertoire fan in literatuer te ferrykjen trochdat nije literêre prosedees yntrodusearre wurde yn dy literatuer. As in literêr systeem 'âld' is, is de kâns grutter dat metoaden yn it systeem op 'e nij brûkt wurde. Oersettingen kinne dus in grutte ynfloed hawwe op de ûntjouwing fan in literatuer. As oersettingen sa'n fernijende rol hawwe yn in literatuer, dan kin sein wurde dat oersettingen in primêre posysje ynnimme yn dat literêre systeem.
In oare reden dat oersettingen in primêre posysje ynnimme kinne yn in literatuer is as dy literatuer in relatyf perifeare posysje ynnimt. De ynteraksje tusken systemen is dus basearre op hierargy; it iene systeem hat in mear sintrale posysje as de oare. It sintrum fan it polysysteem komt oerien mei it meast prestizjeuze en kanonisearre systeem. Oare groepen, dy't harren hâlde oan de standerten fan dat systeem, sitte dan yn 'e regel yn de perifery (Even-Zohar, 1990, pp. 45-48).
As in literatuer 'swak' is, is dat ek in yndikaasje dat oersettingen in primêre posysje ynnimme yn it literêre systeem. Hy skriuwt dêr yn syn artikel it neikommende oer: “It is then the weakness of the literary repertoire vis-à-vis a situation with which it cannot cope that mostly determines whether an alien system may be accessed or not. In a weak situation, a system is unable to function by
confining itself to its home repertoire only” (Even-Zohar, 1990, pp. 80-81). De 'swakte' fan in literatuer seit dus wat oer de kondysje fan dat literêre systeem en hat neat te krijen mei politike of
kulturele macht ferlike mei oare literatueren. De term 'swakte' is dan ek net pejoratyf bedoeld. In lêste rêden is dat der sprake is fan in literêr 'fakuüm'. Dat wol sizze dat der wol in lange, literêre tradysje is, mar dat der in 'krisis' is. It repertoire fan in literêr systeem is dan net tarikkend om in beskaat ferlet te ferfoljen (Even-Zohar, 1990, pp. 45-48).
Oer it algemien nimme oersettingen lykwols in sekondêre posysje yn, leit Even-Zohar (1990, pp. 48-50) út. Yn dy gefallen binne oersettingen net ynnovatyf, mar krekt hiel konservatyf. Oersetters sille de regels en noarms fan de doeltaal nammentlik net brekke wolle, wat liedt ta standerdisaasje. In goed foarbyld fan sa'n sletten literatuer is de Frânske literatuer. Tradisjoneel is de algemiene oersetstrategy nei it Frânsk ta dy fan de 'belles infidèles'. Dat wol sizze dat it by Frânske
oersettingen belangriker fûn wurdt dat in oersetting foldocht oan 'e ferwachtingen en oan 'e smaak fan it Frânske publyk as dat de oersetting trou is oan it orizjineel. Nettsjinsteande dat de Frânske literatuer hjoed-de-dei mondiaal relatyf minder prestiizje hat as eartiids, is dy strategy noch altyd dominant. Chang (2011) ferklearret dat troch te sizzen dat it net allinne wichtich is wat foar posysje oft in literatuer yn werklikheid ynnimt, mar dat benammen de eigen persepsje fan dy posysje wichtich is foar de hâlding foar bûtenlânske repertoires oer. Riemersma stelde yn 1984 (pp. 66-67) ek al dat de wurdearring dy't in mienskip hat foar syn taal en de ferwachtingen dy't er fan dy taal hat, oerdroegen wurdt op syn literatuer. As in mienskip syn taal beskôget as minderweardich en net passend foar it skriuwen fan 'hege' literatuer, dan wurdt in literatuer ta stân brocht dy't oan dat byld foldocht. Hy merkt lykwols op dat dêrút net konkludearre wurde mei dat in taalmienskip tefreden is en akkoart giet mei de minderweardige posysje fan syn taal. De status fan de eigen taal en de funksje dêrfan yn it deistich libben wurdt as gewoan en natuerlik ûnderfûn. Men is der
ienfâldichwei mei opgroeid en wit dêrom net better. It is lykwols net natuerlik dat in taal yn syn gebrûk beheind wurdt ta konversaasjes oer alledeiske ûnderwerpen, dat dy taal net as passend beskôge wurdt foar it hegere, serieuzere of mear offisjele, of foar abstrakte en teoretyske
ûnderwerpen, dat dy taal amper tagong hat ta skoalle, tsjerke, bestjoer en polityk. De ûnderlizzende partij nimt op 'en doer de noarmen fan 'e hearskjende partij oer en berêst (oant op beskate hichte) yn de ûnrjochtfeardige ferhâldingen (Riemersma, 1984, pp. 67-68).
Chang (2011, pp. 315-316) jout dêrby ek manieren om objektyf fêststelle te kinnen oft oersettingen in primêre posysje ynnimme yn in literatuer. Wannear't de iene literatuer minder oerset út de oare literatuer as oarsom, kin dat derop wize dat dy earste literatuer in relatyf sintralere posysje ynnimt. Der kin ek sjoen wurde nei de oersetstrategyen dy't brûkt wurde. As oersettingen fan taal A nei taal B yn 'e regel mear boarnetekst-oriïntearre binne as oersettingen fan taal B nei taal A, is dat ek in yndikaasje fan de ferhâldingen tusken de twa. Chang (1998, pp. 265-266) liet bygelyks sjen dat mjitten en gewichten yn oersettingen fan it Sineesk nei it Ingelsk ta meastentiids omset wurde, wylst se yn oersettingen fan it Ingelsk nei it Sineesk ta earder beholden wurde. Dat tsjut dus op in sintrale posysje fan it Ingelsk yn ferliking mei it Sineesk. Heilbron (2000, pp. 15-17) foeget dêr noch oan ta dat kommunikaasje tusken ferskillende perifeare groepen faak fia in sintrum giet. Wat sintraler oft in taal is yn it systeem, wat better oft dy taal fungearje kin as yntermediêr foar perifeare talen. Dêrom soe neffens him ek nei it tal yndirekte oersettingen (oersettingen fan oersettingen) sjoen wurde moatte. Hjoed-de-dei is dat fenomeen fan yndirekte oersettingen lykwols in soad minder gebrûklik wurden. Mar hoewol't oersettingen no hast altyd direkt oerset wurde út de oarspronklike boarnetaal, hinget de beslissing om de oersetting fan in boek fan in perifeare taal te publisearjen noch altyd faak ôf fan it al of net bestean fan in oersetting nei ien fan de sintrale talen ta. As in boek nei in sintrale taal oerset is troch in gesachhawwende útjouwer, wurdt it nammentlik ûnder de oandacht brocht by oare útjouwers yn 'e wrâld. It feit allinne dat bygelyks in Ingelske útjouwer in boek publisearje woe fan in auteur fan in perifeare taal, wurdt faak as publisiteit brûkt troch de oarspronklike útjouwer, omdat it as in tige goede oanbefelling funksjonearret foar oare útjouwers (Heilbron, 2000, pp. 15-17).
Hoe jong of âld oft in literêr systeem is, kin neffens Chang (2011, pp. 315-316) ek reedlik objektyf ferlike wurde. Dat kin troch it mjitten fan it tal jierren fan ûntjouwing, mar ek troch it mjitten fan it
folume en ferskaat fan harren repertoires. Swakte en it bestean fan in fakuüm of krisis binne lykwols subjektiver. Hy neamt dêrby it foarbyld fan gedichten mei fjirtjin rigels, dy't yn de tradisjonele Sineeske poëzy as sjenre net bestiene. Wy kinne net objektyf fêststelle oft der sprake wie fan in fakuüm of net, meidat der ek gjin gedichten mei tsien of achttjin rigels bestiene as sjenres. In gefoel dat der wat ûntbriek yn de literatuer wie der dus net, oant it stuit dat de Sineesken kennis makken mei it sonnet yn in oare literatuer. Doe waard dat model troch de wei fan
oersettingen ymportearre, waarden der Sineeske sonnetten makke en wie in nij sjenre ta stân brocht. De relative posysje en de mjitte fan ûntjouwing fan literatueren kinne dus meastentiids reedlik objektyf bepaald wurde, omdat se basearre wurde kinne op feitlike ynformaasje. Dêrfoaroer binne de persepsje fan swakte, krises en fakuüms in soad dreger om objektyf te beoardieljen, omdat se bepaald wurde troch kulturele wearden. De eigen persepsje fan in literatuer is derby it meast wichtich foar de posysje fan oersettingen neffens Chang (2011, pp. 316-317). Wannear't in kultuer nammentlik troch hat dat hy perifear is yn ferliking mei guon oaren, mar fynt dat dy posysje ûnfertsjinne is, sil de kultuer dochs net sa iepen wêze foar bûtenlânske repertoires. It Frânske kulturele systeem is dêr in hiel dúdlik foarbyld fan, omdat in protte maatregels nommen wurde om de Frânske taal te beskermjen tsjin ynterferinsje fan oare talen. Yn it bysûnder fan it Ingelsk, nettsjinsteande dat it Frânsk in soad prestiizje ferlern hat oan de Ingelske kultuer. Troch in gefoel fan jonkheid allinne sille oersettingen net needsaaklikerwize in sintrale posysje oannimme. Ek krises of fakuüms hoege dat net as gefolch te hawwen. In kultuer yn dy situaasje sil besykje om in nij repertoire te beävesearjen as tocht wurdt dat dat mooglik is, of as gjin inkeld bûtenlânsk repertoire as superieur sjoen wurdt. In persepsje fan 'swakte' of 'ynferieurens' kin dêrom beskôge wurde as de belangrykste betingst foar it iepenstellen fan de kultuer foar bûtenlânske repertoires. De oare troch Even-Zohar beskreaune situaasjes binne net mear as geunstige omstannichheden foar it ûntstean fan sa'n gefoel (Chang, 2011, pp. 317-318).
Lykas hjirboppe beskreaun is it grutte foardiel fan de polysysteemteory dat it rekken hâldt mei de folsleine kontekst. Gentzler (1993) beneamt lykwols ek in tal neidielen fan de teory. Yn it foarste plak bestiet neffens him it risiko fan oergeneralisaasje. Op basis fan relatyf beheind bewiis soene nammentlik konklúzjes lutsen wurde kinne oer universele wetten. In oare falkûle is de oanstriid om tefolle op it abstrakte model te konsintrearjen yn stee fan op de werklike beheiningen dêr't oersetters mei te krijen hawwen. Dêrneist hat er twivels oer de mjitte fan objektiviteit fan it model. Dat lêste punt fan krityk is net mear as terjochte; in gefoel fan swakte waard troch Chang (2011) as it
wichtichste kritearium sjoen, mar dat is tagelyk in kritearium dat hiel dreech is om folslein objektyf te mjitten. De werklike swakte foar oare literatueren oer is lykwols wol frij goed objektyf te
bepalen. As twa literatueren mei in ferlykbere posysje dochs ôfwike oangeande de iepenheid fan de literatuer, soe dat wol ferklearre wurde kinne troch in ferskil as it giet om it gefoel fan swakte. De oare twa punten dy't neamd wurde, binne earder krityk op de manier dêr't de útkomsten fan it model yn guon gefallen op ynterpretearre wurde as krityk op it model sels. It folstiet om jinsels bewust te wêzen fan dy risiko's sadat net te maklik konklúzjes yn it foar lutsen wurde.
Op basis fan de polysysteemteory kinne in tal foarsizzingen dien wurde oer wat dat betsjutte soe foar de situaasje fan de Frysktalige literatuer. Omdat alle Frysktaligen ek it Nederlânsk behearskje, kin in grutte ynfloed fan de Nederlânske literatuer ferwachte wurde, dy't in sintrale posysje hat foar it Frysk oer. It gefoel dat der in krisis of fakuüm is, sil by de Fryske literatuer bygelyks net sa gau foarkomme, omdat de Nederlânske literatuer likegoed foarhannen is. It repertoire fan de Fryske literatuer sil dus nei ferwachting relatyf beheind wêze. It Frysk wurdt sels net troch alle
Frysktaligen sjoen as de meast foar de hân lizzende taal yn 'e literatuer. It Frysk wurdt faak yn it foarste plak beskôge as de mear ynformele taal dy't thús of by freonen brûkt wurdt (Gorter, 1999, p. 117). Dy konstatearring kin wize op in gefoel fan swakte, dat troch Chang (2011) as wichtichste oarsaak beskôge wurdt foar de relative posysje fan in literatuer. Fanwegen de twatalichheid fan 'e Frysktaligen sil it Nederlânsk de grutste ynfloed hawwe op 'e Frysktalige literatuer. It Nederlânsk, mar ek it Frysk, wurdt nei alle gedachten lykwols ek wer sterk beynfloede troch grutte, sintrale
literatueren lykas de Ingelske, Frânske en Dútske literatuer. De Fryske literatuer hâldt dus eins ta yn de perifery fan de perifery. Lindqvist (2015) hie sa'n soarte posysje al earder oantoand yn in
Skandinavyske kontekst.
In gefoel fan swakte, in relatyf jonge literatuer, in beheind repertoire en in perifeare posysje sille faaks wol fan tapassing wêze op minderheidstalen yn it algemien. Dochs sille de effekten op de Fryske literatuer faaks noch wol ekstra fan gewicht wêze fanwegen de twataligens fan de Friezen en de posysje 'yn de perifery fan de perifery'. Even-Zohar (1978, pp. 46-47) beneamt ek dat der
situaasjes binne dêr't in literatuer foar in relatyf grut part ôfhinklik yn wêze kin fan in oare literatuer. Yn sokke gefallen kin in tekst yn in boarnetaal funksjonearje as oft it in part fan 'e doelliteratuer is. Dat bart bygelyks yn it gefal fan de literatuer fan in minderheidsgroep yn in mearderheidsgroep en by mienskippen dêr't twa of mear talen yn sprutsen wurden. Yn it lêste gefal wurde de ferskillende talen faak ek foar ûnderskate saken brûkt. De iene taal wurdt dan bygelyks brûkt foar 'hege' literatuer, wylst de oare taal yn 'e regel brûkt wurdt foar populêre, net kanonisearre literatuer. In soartgelikense situaasje sil ek fan tapassing wêze op de Fryske literatuer, meidat de echte triviale literatuer yn it Frysk ûntbrekt (Riemersma, 1984, p. 70). Dat gat wurdt opfolle troch Nederlânsktalige wurken.
As gefolch fan boppesteande oannamen kinne in tal ferwachtingen útsprutsen wurde. Foarst sil yn ferhâlding in grut part fan de Fryske literatuer út oersettingen bestean. Dat sille foaral oersettingen wêze út it Nederlânsk, mar ek út oare literatueren mei in sintrale posysje foar it Frysk (en
Nederlânsk) oer, lykas it Ingelsk, Frânsk en Dútsk. Boppedat sil it folume en ferskaat fan 'e Fryske literatuer relatyf beheind wêze, wat karakteristyk is foar minderheidsliteratueren. Lykas hjirboppe beskreaun is it mjitten fan de eigen persepsje wat problematysk, mar troch te sjen nei ûnder oare de posysje fan de taal binnen it ûnderwiis en de oanwêzichheid fan de taal yn it deistich libben kin wat sein wurde oer de status fan it Frysk en de Fryske literatuer yn Fryslân.
3. Metodology
Om de hypotezen nei oanlieding fan de polysysteemteory te testen, is it nedich om ynsjoch te krijen yn de ferhâlding oarspronklik Frysktalige literatuer en Fryske oersettingen. In grut part oersettingen soe wize op in iepen literatuer, dy't karakteristyk is foar literatueren mei in perifeare posysje. It tal wurken dat alle jierren produsearre wurdt en yn hokker sjenres oft dat is, binne ek yndikatoaren fan 'e posysje fan de Frysktalige literatuer. In literatuer mei in lyts folume en net safolle ferskaat yn sjenres wurdt nammentlik assosjearre mei in perifeare posysje. Der sil ek ynventarisearre wurde yn hokker mjitte en nei hokker talen oft Frysktalige literatuer oerset wurdt, en út hokker talen oft nei it Frysk ta oerset wurdt. Dat kin ommers wat sizze oer de posysje fan it Frysk foar oare literatueren oer. As fan beskate talen wol in soad nei it Frysk ta oerset wurdt, mar net oarsom, dan is dat in oanwizing foar de perifeare posysje fan it Frysk yn ferhâlding ta dy talen. Dy sifers sille dêrnei ferlike wurde mei de situaasje fan de Nederlânsktalige literatuer om de resultaten relativearje te kinnen. De nedige ynformaasje sil sammele wurde mei help fan ferskate databases. Om in ynskatting te meitsjen fan it tal Frysktalige wurken en it tal oersettingen út en nei it Frysk ta sil bygelyks gebrûk makke wurde fan de database fan Tresoar (s.d.). Foar Fryske literatuer is dy database nammentlik it meast kompleet. Oare databases represintearje it Frysk of hielendal net (Baromètre Calvet des langues du monde, 2012) of befetsje mar in beheind tal titels foar it Frysk (Index Translationum, s.d.). Lêstneamde database sil wol brûkt wurde foar in ynventarisaasje fan de Nederlânsktalige situaasje, omdat op dy manier in ferliking makke wurde kin tusken de twa
literatueren. By de Index Translationum (s.d.) bestiet lykwols gjin mooglikheid om te filterjen op sjenre. Om de oanparten fan elk sjenre ek ferlykje te kinnen, sille mear oare databases nedich wêze. Wat dichtwurk en proaza oanbelanget wurdt dêrom gebrûk makke fan 'e database fan dbnl (s.d.), foar it sjenre toaniel fan it online argyf fan De Nieuwe Toneelbibliotheek (s.d.) en foar muzyk fan de database fan Musicbrainz (s.d.).
As dúdlik is hoe't de Fryske literatuer der hjoed-de-dei foarstiet, bliuwt noch de fraach yn hokker mjitte oft it belied fan de oerheid en de provinsje op it mêd fan de befoardering fan Frysktalige literatuer effektyf west hat. Dêrom sil in oersjoch jûn wurde fan it belied op dit gebiet. Dat belied sil ek ferlike wurde mei it belied foar Nederlânsktalige literatuer, sadat op dy manier in foarstelling makke wurde kin fan hoe ambisjeus oft dat belied no krekt is. Dêrby sil ek sjoen wurde nei hoe't it Fryske literatuerbelied fan tsjintwurdich is yn ferhâlding ta it ferline. Dêrnei kin it belied fan 'e ôfrûne jierren ferlike wurde mei de omfang en gearstalling fan 'e Frysktalige literatuer. Faktoaren as de status fan it Frysk en de oanwêzichheid fan dy taal yn it deistich libben kinne ek (yndirekt) in grutte ynfloed hawwe op de produksje fan Frysktalige literatuer. Om in kompleter byld te jaan sil de hjoeddeiske situaasje fan it Frysk yn it ûnderwiis en de media ek koart besprutsen wurde. Op basis fan al dy ynformaasje kinne mooglik in tal oanbefellingen dien wurde om it belied op it mêd fan de befoardering fan de Frysktalige literatuer ferbetterje te kinnen.
4. De aktuele situaasje oangeande Frysktalige literatuer
Om de omfang fan de Frysktalige literatuer yn te skatten is de database fan Tresoar (s.d.), it Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum, rieplachte. Tresoar sammelet sûnt 2005 de titels fan alle Frysktalige literêre wurken dy't útjûn wurde. Tresoar docht dat foar it eigen oantúchbelied. De database wurdt lykwols ek brûkt troch bygelyks advyskommisjes en sjuerys foar it takennen fan de Fryske literatuerprizen. Hoewol't Tresoar gjin garânsje jaan kin dat de database hielendal folslein is, kin de database yn alle gefallen in goed byld jaan fan de omfang fan de produksje fan Frysktalige literatuer.
De wurken yn de database binne sortearre op jier fan útjefte. Dat makket it mooglik om in eventuele evolúsje waar te nimmen oangeande it tal literêre wurken dat alle jierren produsearre wurdt. De wurken yn de database wurde ek sortearre op sjenre. Dêrby wurdt ûnderskied makke tusken de neikommende sjenres: proaza, dichtwurk, toaniel, berne- en jongereinboeken, ferskaat (Frysktalige bellettry) en ferskaat oare Frysktalige boeken. Dêrneist wurdt ek byhâlden hoefolle en hokker audioboeken, e-boeken en sels muzyknûmers mei Frysktalige teksten oft alle jierren produsearre wurde. Yn 'e neikommende oersjoggen sil muzyk lykwols yn earste ynstânsje net meirekkene wurde, omdat muzyk sterk assosjearre wurde kin mei sprutsen taal yn stee fan skreaune taal. Boppedat makket muzyk in reedlik grut part út fan 'e database. Om dy reden soe it meirekkenjen fan muzyk in ferkeard byld jaan kinne fan de omfang fan de Frysktalige literatuer as gehiel. Audioboeken en e-boeken sille ek noch net meirekkene wurde, omdat de kâns yn dat gefal bestiet dat wurken dûbeld of sels trijedûbeld meirekkene wurde kinnen. Dat kin bygelyks foarkomme as in wurk sawol as fysyk boek, e-boek en audioboek útjûn wurdt. Fierder makket de database it mooglik om ynsjoch te krijen yn it oanpart oersettingen yn ferhâlding ta de totale omfang fan 'e Frysktalige literatuer. Omdat muzyk, e-boeken en audioboeken fansels wol in plak hawwe yn de Frysktalige literatuer, sille dizze kategoryen apart behannele wurde.
4.1 Totaal tal Frysktalige literêre wurken
Yn tabel 1 is te sjen dat tusken 2005 en 2018 alle jierren trochinoar 125 literêre wurken produsearre binne. Fierder falt op dat yn 2010 in pyk wie yn it tal Frysktalige wurken dat útjûn waard. Dy pyk waard benammen feroarsake troch in fiks tanimmen fan it tal oarspronklik Frysktalige wurken. Yn 'e jierren dêrnei nimt it totaal tal wurken lykwols stadichoan ôf. Dat is opfallend, omdat yn 2013 bekend makke wie dat Ljouwert yn 2018 Europeeske Kulturele Haadstêd wurde soe. Men soe ferwachtsje dat yn 'e oanrin nei dat jier ta krekt mear literêre wurken produsearre wêze soenen, fanwegen alle omtinken dat dêrfoar west hat.
Trochinoar wie 72,3 prosint fan it totaal tal literêre wurken in wurk dat oarspronklik yn it Frysk skreaun is. De oare 27,7 prosint bestiet út oersettingen nei it Frysk ta.
Jier Oersettingen Oarspronklik
Frysktalige wurken
Totaal tal literêre wurken it jier (=100%) Nominaal Prosintueel Nominaal Prosintueel Nominaal
2005 41 27,7 107 72,3 148 2006 45 27,8 117 72,2 162 2007 34 32,7 70 67,3 104 2008 36 23,5 117 76,5 153 2009 21 17,2 101 82,8 122 2010 51 22,3 178 77,7 229
2011 41 34,2 79 65,8 120 2012 27 24,5 83 75,5 110 2013 29 31,9 62 68,1 91 2014 32 29,9 75 70,1 107 2015 40 36,7 69 63,3 109 2016 40 35,7 72 64,3 112 2017 28 28,0 72 72,0 100 2018 20 24,7 61 75,3 81 Trochinoar 35 27,7 90 72,3 125
Tabel 1: Ferhâlding oarspronklik Frysktalige wurken en oersettingen nei it Frysk ta
4.2 Tal Frysktalige wurken per sjenre
Yn tabel 2 is te sjen om hokker sjenres oft it giet en hoe grut oft it oanpart fan elk sjenre is ferlike mei it totaal tal Frysktalige wurken. It sjenre proaza is fan alle sjenres it meast fertsjintwurdige mei trochinoar 24,5 prosint fan alle wurken tusken 2005 en 2018. Dat is lykwols net folle mear as de sjenres toaniel en berne- en jongereinboeken, dy't respektyflik 22,5 prosint en 19,8 prosint fan alle wurken represintearje. Fierder falt 15,3 prosint fan 'e wurken ûnder it sjenre dichtwurk, 6,8 prosint ûnder 'ferskaat (Frysktalige bellettry)' en 11,0 prosint ûnder 'ferskaat oare Fryske boeken'. Lykas earder sein binne muzyk, audioboeken en e-boeken net meirekkene foar it totaal tal wurken.
Jier Sjenre
Proaza Dichtwurk Toaniel Berne- en jongereinboe ken Ferskaat (Frysktalige bellettry) Ferskaat oare Fryske boeken Totaal
Nom. % Nom. % Nom. % Nom. % Nom. % Nom. % Nom.
(=100 %) 2005 28 18,9 20 13,5 39 26,4 38 25,7 5 3,4 18 12,2 148 2006 40 24,7 25 15,4 48 29,6 27 16,7 8 4,9 14 8,6 162 2007 20 19,2 18 17,3 21 20,2 23 22,1 11 10,6 11 10,6 104 2008 40 26,1 27 17,6 20 13,1 25 16,3 14 9,2 27 17,6 153 2009 30 24,6 18 14,8 22 18,0 31 25,4 2 1,6 19 15,6 122 2010 72 31,4 29 12,7 42 18,3 35 15,3 21 9,2 30 13,1 229 2011 36 30,0 13 10,8 26 21,7 19 15,8 5 4,2 21 17,5 120 2012 30 27,3 18 16,4 27 24,5 16 14,5 4 3,6 15 13,6 110 2013 19 20,9 17 18,7 22 24,2 16 17,6 8 8,8 9 9,9 91 2014 27 25,2 17 15,9 27 25,2 20 18,7 7 6,5 9 8,4 107 2015 23 21,1 15 13,8 32 29,4 18 16,5 10 9,2 11 10,1 109
2016 22 19,6 14 12,5 29 25,9 31 27,7 10 8,9 6 5,4 112 2017 18 18,0 17 17,0 30 30,0 28 28,0 5 5,0 2 2,0 100 2018 23 28,4 20 24,7 8 9,9 20 24,7 9 11,1 1 1,2 81 Trochi noar 31 24,5 19 15,3 28 22,5 25 19,8 9 6,8 14 11 125
Tabel 2: Ferhâlding ferskillende sjenres Frysktalige literatuer (per jier)
Wannear't ûnderskied makke wurdt tusken ferskillende sjenres, is it ek mooglik om te sjen oft yn 'e perioade tusken 2005 en 2018 it iene sjenre relatyf in grutter part oersettingen telde as it oare. Yn tabel 3 is te sjen dat yn de sjenres proaza, dichtwurk, ferskaat Frysktalige bellettry en ferskaat oare Fryske boeken fierwei de measte wurken oarspronklik Frysktalich binne. By it sjenre berne- en jongereinboeken is dat mei 61,7 prosint al in stik lytser oanpart fan it totaal, wylst by it sjenre toaniel sels it meastepart fan 'e wurken oersettingen binne út oare talen.
Sjenre Oanpart oersettingen Oanpart oarspronklik
Frysktalige wurken Totaal (=100%) Nominaal Prosintueel Nominaal Prosintueel Nominaal
Proaza 40 9,3 388 90,7 428 Dichtwurk 27 10,1 241 89,9 268 Toaniel 259 65,9 134 34,1 393 Berne- en jongereinboeken 133 38,3 214 61,7 347 Ferskaat (Frysktalige bellettry) 12 10,1 107 89,9 119
Ferskaat oare Fryske boeken
14 7,3 179 92,7 193
Tabel 3: Ferhâlding oersettingen en oarspronklik Frysktalige wurken per sjenre
Yn figuer 1 is te sjen dat fan alle wurken dy't tusken 2005 en 2018 nei it Frysk ta oerset binne, mear as de helte toanielstikken wiene. Berne- en jongereinboeken binne ek sterk fertsjintwurdige; dy kategory is goed foar mear as in fearn fan alle nei it Frysk ta oersette wurken. Dêrnei komme de sjenres proaza en dichtwurk, mei in oanpart fan respektyflik 8,2 en 5,6 prosint fan alle oersettingen nei it Frysk ta. Fryske oersettingen fan alle oare sjenres hawwe mei elkoar in oanpart fan 5,4 prosint.
8% 3% 53% 27% 3% 6% Proaza
Ferskaat oare Fryske boeken Toaniel
Berne- en jongereinboeken Ferskaat (Frysktalige bellettry) Dichtwurk
Figuer 1: oanpart fan elk sjenre yn it totaal nei it Frysk ta oersette wurken tusken 2005 en 2018 yn persintaazjes.
Dat sa'n grut part fan de oersettingen nei it Frysk ta teäterteksten binne is te ferklearjen troch de populariteit fan it Fryske toaniel. Doe't toaniel yn de twadde helte fan 'e njoggentjinde iuw hieltyd populêrder waard, wie der mar in hiel lytse kar út Frysktalige wurken (Poortinga, 1940, p. 13-14). Dêrom binne doe in soad Fryske oersettingen en adaptaasjes makke fan benammen Nederlânske teäterteksten, mar ek fan bekende stikken út oare literatueren, lykas dy fan de Frânske
toanielskriuwer Molière (Poortinga, 1940, pp. 14-16). Ut figuer 1 blykt dat ek hjoed-de-dei noch altyd in soad toanielstikken oerset wurde om oan 'e fraach nei Fryske toanielstikken te foldwaan. Wat toaniel oanbelanget kin dus wol sein wurde dat yn 'e Fryske literatuer sprake is fan wat Even-Zohar in fakuüm neame soe, dat opfolle wurdt mei oersettingen út oare talen.
It tal Fryske oersettingen fan berne- en jongereinboeken is ek opfallend. Van der Schaaf (1992, pp. 1-2) seit oer de Fryske berne- en jongereinliteratuer dat dy, yn alle gefallen yn skreaune foarm, mar in relatyf koarte tradysje hat. Pas yn de midden fan 'e njoggentjinde iuw ferskynde it earste
berneboek yn it Frysk. Yn 'e earste helte fan 'e tweintichste iuw waard de produksje fan Frysktalige berneboeken stadichoan grutter. It feit dat it Frysk yn dy tiid in plak krige as fak op de legere skoalle, en yn 1980 sels ferplichte waard, hat hjir in grutte rol yn spile. It tal sjenres dat yn Fryslân troch skriuwers fan berneboeken brûkt waard, hat lange tiid hiel lyts west. It sjenre fan de
aventoereferhalen wie it meast fertsjinwurdige, benammen foar en oer jonges. Oersettingen fan klassike ferhalen binne der bygelyks net yn oerfloed. Oant no ta binne wol ûnder oare Alice in
Wonderland en in tal mearkes fan Anderson oerset nei it Frysk ta. Tsjintwurdich is der in grutte
belangstelling foar Frysktalige berneboeken. De kwantiteit en kwaliteit fan Fryske berne- en
jongereinliteratuer nimt dan ek hieltyd ta. It ferskaat fan 'e berneboeken nimt ek stadichoan ta, almei troch it oersetten fan oarstalige berne- en jongereinliteratuer (Van der Schaaf, 1992, pp. 1-5). It grutte oanpart Fryske oersettingen fan jongereinliteratuer kin dus ek ferklearre wurde troch in 'fakuüm' yn 'e Fryske literatuer. Nei ferrin fan tiid sil dat fakuüm nei alle gedachten ek wer ferdwine, fanwegen dy groei fan oersette en oarspronklik Frysktalige berne- en jongereinboeken. Yn figuer 1 is ek werom te sjen dat yn 'e sjenres proaza en dichtwurk tradisjoneel relatyf net safolle nei it Frysk ta oerset wurdt. Dat bart meastentiids allinne by ferneamde wurken, om de kapasiteiten fan it Frysk sjen litte te kinnen en sa de Fryske taal mear prestiizje te jaan. In oare rêden wêrom't
wurken yn dy sjenres wol ris nei it Frysk ta oerset wurde, is omdat dy wurken op ien of oare wize mei Fryslân te krijen hawwe. De persoanlike foarkarren fan oersetters foar beskate teksten binne derby fan grutte ynfloed (Munske et al., 2001, pp. 232-233).
4.3 Audioboeken en e-boeken
Yn 'e foarige tabellen hiene audioboeken en e-boeken noch gjin omtinken krige, omdat de kâns bestiet dat guon wurken dan meardere kearen meirekkene wurde wannear't in wurk sawol as fysyk boek of as audioboek of e-boek útjûn is. Lykwols kinne der ek wurken wêze dy't krekt allinne útjûn binne as e-boek of audioboek. Dêrneist meitsje e-boeken en audioboeken (Frysktalige) literatuer tagonkliker. Troch audioboeken binne beskate wurken bygelyks ek berikber foar blinen en
analfabeten. Boppedat berikke audioboeken de groep minsken dy't lêzen gewoanwei net sa noflik fine ek, mar troch audioboeken dochs yn oanrekking komme mei (Frysktalige) literatuer.
E-boeken meitsje literatuer ek tagonkliker. Se binne yn 'e regel nammentlik goedkeaper trochdat gjin kosten makke wurde hoege foar it produsearjen fan fysike boeken. Boppedat hoege dan ek nea hege kosten makke te wurden fanwegen ferstjoerderskosten, wat de literatuer tagonkliker makket foar Frysktaligen dy't (fier) bûten Fryslân wenje. Dat jildt fansels ek foar audioboeken, wannear't it giet om digitale bestannen. It tal e-boeken en audioboeken kin dêrom belangryk wêze foar de fersprieding fan Frysktalige literatuer, om reden dat in grutte groep Frysktaligen bûten Fryslân wennet. It Frysk Boun om Utens, de oerkoepeljende organisaasje fan sechstjin Fryske kriten bûten Fryslân, hat bygelyks al likernôch twatûzen leden (It Frysk Boun om Utens, 2019). Omdat net alle Frysktaligen dy't bûten Fryslân wenje ek lid wêze sille, sil it werklike tal sûnder twivel noch heger lizze.
Yn tabel 4 steane de tallen audioboeken en e-boeken dy't alle jierren publisearre binne. By it totaal tal wurken binne audioboeken en e-boeken no wol meirekkene. Muzyk is lykwols ek yn dizze tabel noch bûten beskôging litten. Ut de tabel wurdt dúdlik dat audioboeken en e-boeken mar in lyts part foarmje fan 'e Frysktalige literatuer. Tusken de jierren 2005 en 2018 bestie trochinoar 3,5 prosint fan 'e Frysktalige literatuer út audioboeken. E-boeken foarmen 3,1 prosint fan it totaal. Lykwols binne der grutte ferskillen tusken de jierren. Sa wie yn 2012 hast in tredde fan alle publisearre wurken in e-boek, wylst der tusken 2005 en 2018 ek mar leafst tsien jier wiene dat hielendal gjin Frysktalige e-boeken publisearre waarden. De lêste jierren is it bygelyks wer tige stil wat
audioboeken en e-boeken oanbelanget. Sûnt 2015 is mar ien e-boek útjûn en gjin inkeld audioboek.
Jier Audioboeken E-boeken Totaal (=100%)
Nominaal Prosintueel Nominaal Prosintueel Nominaal
2005 – 0 – 0 148 2006 – 0 – 0 162 2007 7 6,3 – 0 111 2008 16 9,5 – 0 169 2009 13 9,6 – 0 135 2010 15 6,1 2 0,8 246 2011 5 3,9 3 2,3 128 2012 4 2,4 52 31,3 166 2013 – 0 – 0 91 2014 6 5,3 – 0 113
2015 – 0 – 0 109
2016 – 0 1 0,9 113
2017 – 0 – 0 100
2018 – 0 – 0 81
Trochinoar 5 3,5 4 3,1 134
Tabel 4: tal publisearre audioboeken en e-boeken it jier
4.4 Muzyk
Muzyk is in aparte kategory. Dy ferskilt fan oare kategoryen omdat dy yn it earste plak beharke wurdt, en net lêzen. Dat is by audioboeken fansels ek it gefal, mar audioboeken binne wat foarm en ynhâld oanbelanget te ferlykjen mei fysike boeken, wylst muzyk dêr sterk fan ôfwykt. Hoewol't muzyk faak net beskôge wurdt as literatuer, is it dochs belangryk om de omfang fan dizze kategory ek te beneamen. Frysktalige muzyk kin nammentlik, lykas in grut oanbod fan Frysktalige literatuer, de oanwêzichheid fan it Frysk yn it deistich libben fersterkje. Boppedat is Frysktalige muzyk ek tagonklik foar net-Frysktaligen. Frysktalige muzyk is dan ek net needsaaklikerwize bûn oan 'e provinsje Fryslân. It nûmer 'In nije dei' fan de Fryske band De Kast is bygelyks bekend wurden yn hiel Nederlân. Om dy redenen kin muzyk de status fan 'e Fryske taal sawol binnen as bûten Fryslân befoarderje. De status fan it Frysk kin dan wer fan ynfloed wêze op it oanbod fan en de fraach nei Frysktalige literatuer.
Yn tabel 5 is muzyk no ek meirekkene yn it totaal tal Frysktalige wurken. It falt op dat muzyk in reedlik grut part útmakket fan dat totaal. Yn guon jierren bestiet hast in fearn fan de Frysktalige produksje út muzykwurken. Dat soe te krijen hawwe kinne mei it feit dat muzyk tagonkliker is as skreaune literatuer. Undersyk út 2015 lit nammentlik sjen dat hast alle ynwenners (93,7%) fan Fryslân it Frysk ferstean kinne. Lêzen is foar Friezen wat dreger; likernôch trijefearn fan 'e Friezen hawwe dêr amper of gjin muoite mei (It Nijs, 2015). Resint ûndersyk fan Klinkenberg, Jonkman & Stefan (2018, pp. 51-64) lit in soartgelikens byld sjen. Der is dus in groep Friezen dy't it Frysk wol ferstean kinne, mar dy't it net of net sa goed lêze kinne. Dêrtroch kin muzyk mear minsken berikke en soe de produksje fan muzyk dus potinsjeel lukrativer wêze kinne.
Dochs is yn 'e lêste jierren it tal muzykwurken sawol nominaal as prosintueel ôfnommen. Dat soe te krijen hawwe kinnen mei in tanimmende konkurrinsje fan Ingelsktalige muzyk. Ut ûndersyk fan de Taalunie (2017) waard bygelyks dúdlik dat it meastepart fan 'e minsken yn Nederlân de foarkar jout oan Ingelsktalige muzyk boppe Nederlânsktalige en Frysktalige muzyk en dat dat ek werom te sjen is yn de ferkeapsifers. Noch dit jier wurdt ferwachte de resultaten fan it earste ferfolchûndersyk bekend meitsje te kinnen, dêr't dúdlik út wurde kin oft de ynfloed fan it Ingelsk yn de muzyk de lêste jierren yndied tanommen is.
Jier Tal muzykwurken Totaal (=100%)
Nominaal Prosintueel Nominaal
2005 40 21,3 188
2006 29 15,2 191
2007 35 24,0 146
2008 54 24,2 223
2010 48 16,3 294 2011 40 23,8 168 2012 34 17 200 2013 13 12,5 104 2014 8 6,6 121 2015 9 7,6 118 2016 3 2,6 116 2017 – 0,0 100 2018 – 0,0 81 Trochinoar 25 15,9 159
Tabel 5: tal Frysktalige muzykwurken it jier
4.5 Boarne- en doeltalen fan oersettingen
Tusken 2005 en 2018 wiene 485 fan de yn totaal 1748 troch Tresoar opnommen Frysktalige wurken oersettingen. Dat komt del op 27,7 prosint fan it totaal tal publikaasjes, wat in stik heger is as it Europeeske gemiddelde fan 15 prosint (Casanova, 2004). Oersettingen nimme dus in relatyf belangryk plak yn yn 'e Frysktalige literatuer. Dat wiist derop dat it Frysk in tige iepen literêr systeem hat, wat sizze wol dat it Fryske literêre systeem in perifear literêr systeem is yn it globale oersetfjild. Foar de Nederlânske merk jildt dat yn 1997 hast 30 prosint fan alle publikaasjes oersettingen wiene (Haan & Hofstede, p. 42). Dat persintaazje is dus ferlykber mei dy fan de Frysktalige literatuer. Dêrneist seit ek it oanpart net oersette wurken dat op 'e merk komt wat oer de iepenens fan in literêr systeem (Lindqvist, 2015). Foar it Frysk sil dat persintaazje fansels ek tige heech wêze, omdat alle Nederlânsktalige publikaasjes yn Fryslân ek yn 'e winkels lizze.
Yn figuer 2 is te sjen wat de boarnetalen fan de Frysktalige oersettingen wiene. Fierwei it grutste part fan de Frysktalige oersettingen is oerset út it Nederlânsk, te witten 58,8 prosint. Dêrneist is ek in grut tal fan de oersettingen fan oarspronklik Ingelsktalige wurken. Yn totaal 133 wurken, oftewol 27,2 prosint, binne oerset út it Ingelsk. Hoewol't it om in soad lytsere tallen giet ferlike mei it Nederlânsk en it Ingelsk, is ek in relatyf grut tal wurken oerset út it Dútsk en Frânsk (respektyflik 5,2 en 3,3 prosint). De oerbleaune 5,4 prosint binne oersettingen út in ferskaat oan oare talen. It feit dat der ek wurken út oare perifeare talen, lykas de Skandinavyske talen, oerset wurde nei it Frysk ta, befêstiget dat de persoanlike foarkarren fan oersetters fan grutte ynfloed binne op de wurken dy't nei it Frysk ta oerset wurde.
0 50 100 150 200 250 300 285 133 25 16 5 5 4 3 3 2 1 1 1 1
Figuer 2: nominaal tal oersettingen nei it Frysk ta per boarnetaal
Yn deselde perioade binne yn totaal 66 oersettingen út it Frysk wei produsearre. Yn figuer 3 is te sjen wat de doeltalen fan dy oersettingen wiene. Meartalige útjeften dêr't net dúdlik fan wie hokker taal oft de boarnetaal is en hokker taal de oersetting, binne net meirekkene. Hjir is ek de grutste útwikseling te sjen mei de Nederlânsktalige literatuer. Net minder as twa tredde fan de oersettingen út it Frysk wei is nei it Nederlânsk ta. It werklike tal sil sels noch wat heger wêze, omdat twatalige útjeften Frysk/Nederlânsk yn in soad gefallen net meirekkene binne fanwegen boppesteande reden. Lykas by de boarnetalen hat Ingelsk nei it Nederlânsk it grutste oanpart: fan de út it Frysk oersette wurken is 13,6 prosint nei it Ingelsk ta oerset. Fierder binne fjouwer wurken nei it Frânsk ta oerset en trije nei it Dútsk ta. De restearjende oersettingen binne nei ûnderskate oare talen ta, ynklusyf de Fryske streektalen Stellingwerfsk en Biltsk. Yn in tal gefallen giet it om meartalige útjeften, dêr't de oarspronklik Frysktalige tekst yn stiet tegearre mei in oersetting yn ien of meardere talen. Yn it bûtenlân is dus hielendal net safolle omtinken foar de Frysktalige literatuer.
Op basis fan ûnder oare it oanpart oersettingen yn 'e Skandinavyske literatueren, konkludearre Lindqvist (2015) dat it Sweedske literêre systeem in sintraal plak ynnimt yn de Skandinavyske perifery. De getallen yn figuer 2 lykje dat byld te befêstigjen; fan de Skandinavyske talen binne de measte Frysktalige oersettingen út it Sweedsk. It is mooglik dat it Frysk in selde soarte sintrale posysje ynnimt yn ferhâlding mei de streektalen yn Fryslân. Dit is lykwols dreech te bewizen omdat it om sokke lytse tallen giet.
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 44 9 4 3 1 1 1 1 1 1
Figuer 3: nominaal tal oersettingen út it Frysk per doeltaal.
4.6 Ofset Frysktalige literatuer
Hjirboppe hat noch allinne oandacht west foar de produksje fan literêre wurken, mar de ôfset fan Frysktalige literatuer is minstens krekt sa wichtich. No soe sein wurde kinne dat by in hege
produksje ek in hege ôfset heart, mar dat hoecht net needsaaklikerwize sa te wêzen. De hichte fan 'e produksje hinget nammentlik ek sterk ôf fan de mooglikheden ta en de hichte fan subsydzjes. As der in soad mooglikheden binne foar subsydzjes binne skriuwers en oersetters ommers minder ôfhinklik fan de ferkeapsifers fan harren wurk. Derneist kinne inkelde bestsellers tige goed ferkeapje,
wêrtroch't de ôfset relatyf heech wêze kin ferlike mei de produksje. Yn 2004 skriuwt Erkelens (p. 38) dat alle jierren goed 60.000 minsken 90.000 Fryske boeken keapje. Resintere sifers binne der net, mar it is tinkber dat dat hjoed-de-dei minder is. Heslinga stelt yn 2007 bygelyks dat der hieltyd minder literatuer ferkocht wurdt. Boppedat soe it tal Frysktalige boeken dat útliend wurdt hieltyd ek lytser wurde (Heslinga, 2007). Doe waard dus al minder Frysktalige literatuer lêzen. It is oannimlik dat dat no noch minder wêze sil, fanwegen it feit dat Ingelske literatuer in soad populêrder wurden is. De ôfset fan oarstalige boeken is dan ek mei 56% stiigd ferlike mei fiif jier lyn (KVB Boekwerk, 2019-a). Dat soe dus in ferklearring wêze kinne foar de delgong fan 'e produksje fan Frysktalige literatuer. In oare reden soe wêze kinne dat de lêskultuer yn it algemien hieltyd lytser wurdt. De ôfset fan de Nederlânske boekenmerk is tusken 2008 en 2014 dan ek ôfnommen fan 50,6 miljoen ferkochte boeken nei 37,3 miljoen ferkochte boeken. Yn 2015 en 2016 naam de ôfset lykwols wer wat ta, almei troch in stiging fan it ferkochte tal digitale boeken (Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, s.d.). Yn 2015 en 2016 is yndied ek in lytse stiging te sjen yn it tal publisearre Frysktalige wurken, hoewol't dat tal yn 2017 en 2018 dochs wer fierder sakket (sjoch tabel 1). KVB Boekwerk (2019-b) meldt ek dat it tal minsken dat regelmjittich in boek lient minder wurden is; yn 2012 wie dat 30% fan 'e minsken, yn 2018 is dat noch mar 21%. It ferdwinen fan in grut tal
biblioteken as gefolch fan besunigingen (RTL Nieuws, 2017) spilet dêr nei alle gedachten lykwols ek in grutte rol yn.
4.7 Ferliking mei de omfang en gearstalling fan de Nederlânsktalige literatuer
de omfang fan 'e Frysktalige literatuer te relativearjen. Men kin op dy manier ek te witten komme op hokker punten oft de Frysktalige literatuer ôfwykt fan of krekt oerienkomt mei de
Nederlânsktalige literatuer. Dêrnei kin fêststeld wurde yn hoefier't de ferskillen en oerienkomsten it gefolch binne fan belied, en yn hoefier't sy winsklik binne. Op basis fan dy ynformaasje kin
eventueel besletten wurde om it belied op beskate punten oan te passen.
Yn 2018 binne yn totaal 10.670 Nederlânsktalige wurken produsearre (KVB Boekwerk, 2019-a). Nominaal is dat fansels in protte mear as de 81 Frysktalige literêre wurken dy't yn 2018 publisearre binne. De Nederlânske merk is lykwols folle grutter fansels. Neffens ferskillende skattingen soe de Nederlânske merk tritich (Hopman, 1981, p. 219) oant wol fyftich (Oppewal et al., 2006, p. 15) kear sa grut wêze as de Frysktalige merk.
Fan de 10.670 Nederlânsktalige wurken dy't yn 2018 produsearre binne, besteane 6610 wurken út oarspronklike wurken. De oare 4060 wurken binne oersettingen (KVB Boekwerk, 2019-a). It persintaazje oarspronklik Nederlânsktalige wurken wie yn 2018 dus 61,9 prosint. Dat persintaazje is foar Frysktalige literatuer in stik heger; 75,3 prosint fan de jierproduksje bestie yn 2018 út
oarspronklik Frysktalige wurken. Yn ferhâlding wurdt yn Fryslân dus in stik minder oerset. It idee dat wat lytser oft de taal is, wat grutter oft it oanpart oersettingen is, giet yn it gefal fan de Fryske literatuer dus net op.
De Leesmonitor (2019) jout ynsjoch yn it oanpart fan ferskillende sjenres Nederlânsktalige
literatuer. Fiksje hat yn 2017 it grutste oanpart. Fan alle ferkochte Nederlânsktalige boeken (sawol fysike boeken as e-boeken) wie 39 prosint fiksje. Yn 2012 wie dat lykwols noch 43 prosint, dus it oanpart fiksje is wol wat sakke. It oanpart berne- en jongereinboeken is dêrfoaroer tanommen. It oanpart fan dat sjenre is yn dyselde perioade stiigd fan 21 prosint nei 26 prosint fan 'e totale ôfset Nederlânsktalige boeken. Dat persintaazje leit net fier fan it oanpart publisearre Frysktalige berne- en jongereinboeken ôf, dat 28 prosint fan it totaal besloech yn 2017 (sjoch tabel 2). By dat lêste persintaazje binne e-boeken en audioboeken lykwols net meirekkene. Boppedat kinne
produksjetallen en ôfsetsifers fansels út elkoar lizze. Der binne lykwols gjin sifers beskikber oer it nominale tal Nederlânsktalige berne- en jongereinboeken dat alle jierren produsearre wurdt, mar op basis fan ûndersteande ôfsetsifers lykje de Nederlânsk- en Frysktalige merk foar berne- en
jongereinliteratuer net safolle ôf te wiken. It oanpart Nederlânsktalige non-fiksje is de ôfrûne jierren likernôch gelyk bleaun, mei 29 à 31 prosint fan 'e totale ôfset. Dat sjenre omfettet ûnder oare ynformative boeken, reisboeken, itensiedersboeken en boeken mei sûnens as ûnderwerp (Leesmonitor, 2019).
Figuer 1: ôfset sjenres (ynklusyf e-boeken) yn prosinten fan 'e totale ôfset Nederlânsktalige literatuer (Leesmonitor, 2019).
Mei dy sifers allinne is lykwols noch gjin goede ferliking te meitsjen, omdat net spesifisearre is hokker persintaazje fan 'e boeken oft bygelyks bestiet út dichtwurk of toaniel, lykas wol dien is by de database fan Tresoar.
Om in yndruk te krijen fan 'e produksje fan Nederlânsktalige teäterteksten, kin sjoen wurde nei it online argyf fan De Nieuwe Toneelbibliotheek (s.d.). Foar 2018 telt dat argyf 37 Nederlânsktalige titels, wêrûnder fjouwer oersettingen. Mei in totaal fan 10.670 Nederlânsktalige wurken dy't yn 2018 produsearre binne (KVB Boekwerk, 2019-a), soe dat delkomme op in oanpart fan 0,3 prosint fan 'e totale produksje fan Nederlânsktalige wurken. Dat is in soad minder ferlike mei it oanpart fan dat sjenre yn 'e Frysktalige literatuer, dat 9,9 prosint bedroech yn 2018 (sjoch tabel 2). Yn
ferhâlding binne der wol in protte mear oarspronklik Nederlânsktalige teäterteksten (89,2%) as oarspronklik Frysktalige teäterteksten (37,1% trochinoar tusken 2005 en 2018, sjoch tabel 3). Dat it oanpart Fryske teäterteksten relatyf sa grut is, komt troch de populariteit fan toaniel yn Fryslân. Dy populariteit is net wat nijs; al gau nei de earste Frysktalige toanielfoarstelling yn 1860 kaam in tige algemiene toanielkultuer ta stân. Dy bloei fan it Frysktalich toaniel hat twa oarsaken. Yn it foarste plak hie Fryslân 330 wenkearnen, wat mear is as yn elk fan alle oare Nederlânske provinsjes. Hast elk doarp hie syn eigen toanielferiening. De lytsere doarpen hiene faak ien yn gearwurking mei oanbuorjende doarpen. Om dy reden wie toaniel nea fier wei. De twadde reden is it
sprektaalkarakter fan it Frysk. De trochsneed Fries lêst nammentlik net safolle yn it Frysk. Omdat de Fryske taal dochs faak as belangryk ûnderdiel fan de identiteit ûnderfûn wurdt, wie en is it toaniel yn it bysûnder gaadlik om de Fryske kultuer te belibjen. Oer de jierren hinne is it toaniel yn Fryslân hieltyd fierder profesjonalisearre (Oppewal et al., 2006, p. 263).
Wat dichtwurk en proaza oanbelanget kin gebrûk makke wurde fan 'e database fan dbnl (s.d.), de digitale biblioteek foar de Nederlânske letteren. De database wurdt beheard troch de Taalunie, de Vlaamse Erfgoedbibliotheken en de Koninklijke Bibliotheek yn Den Haag. Foar de perioade tusken 2005 en 2018 telt de database fan dbnl 144 titels yn it sjenre proaza. Dêrfan is mar ien inkeld wurk, oftewol 0,7 prosint, in oersetting. Dat komt min ofte mear oerien mei de situaasje fan 'e Frysktalige literatuer, dêr't ek it grutste part fan 'e proaza oarspronklik Frysktalige wurken binne (90,7%, sjoch tabel 3). De Fryske oersettingen yn dit sjenre binne yn in soad gefallen oersettingen fan tige bekende auteurs fan grutte literatueren lykas Shakespeare, Charles Dickens, Jules Verne, Albert Camus & Bertolt Brecht. Dat wurdt sûnder twivel dien om it Frysk op dy manier mear prestiizje te jaan. De Fryske oersettingen dy't der yn dit sjenre binne, hawwe dus yndied in fernijende rol yn 'e Frysktalige literatuer. It falt op dat de Frysktalige literatuer in soad mear wurken yn it sjenre proaza telt as de Nederlânsktalige literatuer. Lykas sjoen wurde koe yn tabel 3, binne yn 'e perioade tusken 2005 en 2018 yn totaal 428 Frysktalige proazawurken publisearre. Dat is hast trije kear safolle ferlike mei de hoemannichte Nederlânsktalige proazawurken dy't yn dyselde perioade publisearre waard neffens de database fan dbnl. Dy ferhâlding is lykwols tige ûnwierskynlik. Nei alle gedachten hantearret de dbnl in oare definysje fan in proazawurk, dy't mear wurken útslút as dy fan Tresoar. Yn it sjenre dichtwurk telt de database foar de perioade tusken 2005 en 2018 yn totaal 210 titels. Ut tabel 3 kin ôflaat wurde dat yn dyselde perioade yn totaal 268 Frysktalige dichtwurken produsearre binne. Sels nominaal wurde dus mear Frysktalige- as Nederlânsktalige dichtwurken produsearre. Dichtwurken nimme dus relatyf in fiks wichtiger plak yn yn 'e Frysktalige literatuer as yn 'e Nederlânsktalige literatuer. Yn tabel 2 koe al sjoen wurde dat mar in lyts part fan 'e Frysktalige dichtwurken oersettingen binne. Foar de Nederlânsktalige dichtwurken is dat sels noch minder; de database fan dbnl befettet mar ien inkelde oersetting foar de perioade tusken 2005 en 2018. Dat yn beide talen net safolle dichtwurken oerset binne, is te ferklearjen troch it feit dat dichtwurk oer it algemien in sjenre is dat dreech is om oer te setten. It is net om 'e nocht dat de Amerikaanske dichter Robert Frost poëzy omskreaun hawwe soe mei de wurden “poetry is what gets lost in translation” (Singh, 2011, p. 1). Boppedat wurdt poëzy yn it algemien beskôge as in prestizjeus
sjenre dat mar in beheind publyk berikt. Omdat der mar in lytse merk foar dichtwurken is, sille in protte útjouwers om dy reden net sa gau ynvestearje yn dat sjenre (Craig & Dubois, 2010, p. 443). Dat poëzy relatyf sa'n grut oanpart hat yn 'e Frysktalige literatuer (24,7% yn 2018, sjoch tabel 2), is dus opmerklik.
Dat ferskil tusken de situaasjes fan 'e Nederlânske- en Frysktalige literatuer is faaks te ferlykjen mei it ûnderskied dat Bourdieu (1989, p. 258) makke tusken it kommersjele en it kulturele. Oan 'e iene kant binne der ynstânsjes dy't foaral belang hechtsje oan ekonomysk kapitaal. Sy hawwe as doel om sa gau mooglik safolle mooglik winst te beheljen. Om dat foarinoar te krijen wurdt sjoen nei de spesifike fraach fan dat momint, sadat harren produkten tagonklik binne foar in sa breed mooglik publyk. Wat better oft harren produkten oanslute by de fêstige wearden, wat tichter oft in
ûndernimming by it kommersjele stiet. Oan 'e oare kant steane dêr de ynstânsjes dy't hearre ta de kulturele groep foaroer. Dat soarte ynstânsjes stribje yn 'e earste plak nei prestiizje en status, mei oare wurden, nei symboalysk kapitaal (Bourdieu, 1989, pp. 258-261). De Frysktalige literatuer hat dus nei alle gedachten mear ynstânsjes yn 'e kulturele groep, wylst de Nederlânsktalige literatuer foaral ta stân brocht wurdt troch ynstânsjes yn 'e kommersjele groep.
Nettsjinsteande dat de Frysktalige literatuer yn ferhâlding in soad mear wurken hat yn 'e sjenres toaniel, dichtwurk en proaza, is de folsleine omfang fan 'e Nederlânsktalige literatuer dochs in soad grutter. Dat moat dus komme troch de hoemannichte Nederlânsktalige wurken dy't Tresoar yn 'e kategory ferskaat yndielt. Dan giet it dus bygelyks om reisboeken of itensiedersboeken. De Frysktalige literatuer hat relatyf dus folle mear wurken dy't as heechweardige literatuer beskôge wurde yn ferliking mei de Nederlânsktalige literatuer. Dat soe der wolris mei te krijen hawwe kinnen dat it foar Frysktalige skriuwers en oersetters makliker wêze kinne soe om subsydzje te krijen foar it publisearjen fan soksoarte wurken. It is mooglik dat Nederlânsktalige skriuwers minder ôfhinklik binne fan subsydzjes trochdat de ôfsetmerk foar harren grutter is, mei as resultaat dat yn ferhâlding mear 'leechweardige' Nederlânsktalige literatuer produsearre wurdt as yn de Frysktalige literatuer. Dat soarte literatuer is yn 'e regel nammentlik tagonkliker, wêrtroch't potinsjeel in grutter publyk te berikken is. Dêrom is it kommersjeel nijsgjirriger as it publisearjen fan bygelyks dichtwurken. Nei alle gedachten is Frysktalige literatuer dus mear ôfhinklik fan 'e steat, wylst Nederlânsktalige literatuer mear ôfhinklik is fan 'e merk.
In oar ferskil tusken de Nederlânsktalige literatuer en de Frysktalige literatuer is dat it oanpart e-boeken yn 'e Nederlânsktalige literatuer folle grutter is. Yn tabel 4 wie te sjen dat nei 2012 sa goed as gjin Frysktalige e-boeken mear op 'e merk brocht binne. Dat yn tsjinstelling ta it oanpart
Nederlânsktalige e-boeken, dat sûnt 2012 fan trije prosint fan 'e totale ôfset fan Nederlânsktalige literatuer stiigd is nei 7,6 prosint yn 2018 (KVB Boekwerk, 2019-b). De produksje fan
Nederlânsktalige audioboeken is ek in soad heger. Yn it fjirde fearnsjier fan 2017 wiene yn totaal 3203 Nederlânsktalige wurken as audioboek beskikber (Snijders, 2018), foar 113 Frysktalige audioboeken oer (Luisterrijk, s.d.).
De lêste kategory dy't ferlike wurde kin, is de muzyk. Om it tal Nederlânsktalige muzyknûmers te ynventarisearjen is gebrûk makke fan 'e database fan Musicbrainz (s.d.). De database kin in yndikaasje jaan fan de omfang fan 'e Nederlânsktalige muzyk, hoewol't de werklike tallen nei alle gedachten wat leger wêze sille. Yn 'e database wurde nammentlik soms ek muzykstikken sûnder tekst meirekkene. Boppedat binne ek guon West-Fryske nûmers yn it Nederlânsktalige korpus opnommen. Yn ûndersteande tabel steane de nominale tallen publisearre Nederlânsktalige muzykstikken it jier, neist de nominale tallen Frysktalige nûmers út de database fan Tresoar.
Jier Tal Nederlânsktalige nûmers Tal Frysktalige nûmers
2005 5347 40
2006 5555 29
2008 5247 54 2009 5228 41 2010 4357 48 2011 3295 40 2012 3391 34 2013 2204 13 2014 1926 8 2015 1438 9 2016 1345 3 2017 845 – 2018 469 – Trochinoar 3268 25
Tabel 6: nominaal tal Nederlânsk- en Frysktalige muzyknûmers it jier
It falt fuortdaliks op dat der in flinke delgong is yn it tal Nederlânsktalige muzyknûmers. Dy delgong is lykwols ek sichtber by de tallen Frysktalige nûmers. In mooglike ferklearring is dat de korpora fan 'e databases ienfâldichwei kompleter binne neigeraden dat fierder tebekgien wurdt yn 'e tiid. Yn 'e database fan Tresoar is it Frysktalige album 'Friersk' fan Chris Kalsbeek, dat yn 2018 útjûn is, bygelyks noch net opnommen. In oare mooglike ferklearring is dat sawol de Fryske- as Nederlânsktalige muzyk de lêste jierren in soad konkurrinsje hân hat fan Ingelsktalige muzyk. Hoe dan ek kinne de gegevens út de databanken wol in yndikaasje jaan fan it oanpart
Nederlânsktalige muzyk yn 'e totale Nederlânsktalige produksje en fan it oanpart dat Frysktalige muzyk hat yn 'e totale Frysktalige produksje. Wannear't alle literêre wurken en muzyknûmers by elkoar opteld wurde, kin op dy manier it oanpart muzyknûmers fêststeld wurde, ferlike mei de hoemannichte literêre wurken. Foar it totaal tal Nederlânsktalige wurken binne de tallen fan nije Nederlânsktalige boektitels fan 'e Boekmanstichting (s.d.) en de gegevens út tabel 6 brûkt. It totaal tal Frysktalige wurken is oernommen út tabel 5.
Jier Oanpart Nederlânsktalige muzyk (yn persintaazjes) Oanpart Frysktalige muzyk (yn persintaazjes) Totaal tal Nederlânsktalige wurken Totaal tal Frysktalige wurken 2007 25,7 22,2 19899 158 2009 24,1 23,0 21689 178 2011 16,5 23,8 19927 168 2013 11,7 12,5 18786 104 2015 8,1 7,6 17680 118
Tabel 7: oanpart Nederlânsk- en Frysktalige muzyk yn 'e totale respektyflik Nederlânsk- en Frysktalige merk
binne dus likernôch krekt safolle Nederlânsktalige as Frysktalige muzyknûmers útjûn.
As lêste kinne wy de boarne- en doeltalen fan it Frysk en it Nederlânsk ferlykje. De gegevens fan de oersettingen út en nei it Frysk ta binne foar figuer 4 en 5 oernommen út figuer 2 en 3. Foar de gegevens fan it Nederlânsk is de database fan Unesco rieplachte: de index translationum (s.d.). Neffens dy database wiene der tusken 2005 en 2018 yn totaal 13.034 oersettingen nei it Nederlânsk ta publisearre. Yn figuer 4 is te sjen dat it meastepart (70,4 prosint) fan dy oersettingen út it Ingelsk is. Dêrnei binne Dútsk en Frânsk de belangrykste boarnetalen foar it Nederlânsk. Mar 0,1 prosint fan de Nederlânske oersettingen is neffens de database út it Frysk wei. No is de database as it om it Frysk giet net sa kompleet as dy fan Tresoar (s.d.), mar it is wol dúdlik dat it mar om in hiel lyts persintaazje giet. Dat foarmet in skril kontrast mei it Frysk, dêr't 58,8 prosint fan 'e oersettingen by út it Nederlânsk wei binne. Dat is dan ek fuortendaliks it iennichste grutte ferskil tusken de twa literatueren. Nei it Nederlânsk binne de belangrykste boarnetalen foar it Frysk ek respektyflik Ingelsk, Dútsk en Frânsk. De oare boarnetalen foar it Frysk dy't yn figuer 2 opnommen wiene, binne net ferlike mei it Nederlânsk omdat it om te lytse tallen giet om dêr konklúzjes oan te ferbinen.
Frysk/Nederlânsk Ingelsk Dútsk Frânsk Oare
0 10 20 30 40 50 60 70 80 0,1 70,4 11,1 8,5 9,9 58,8 27,2 5,2 3,3 5,4 Nederlânsk Frysk
Figuer 4: persintaazje oersettingen nei it Frysk en it Nederlânsk ta per boarnetaal
As sjoen wurdt nei de doeltalen fan oersettingen út it Nederlânsk en it Frysk binne mear ferskillen te sjen. Yn figuer 5 is te sjen dat it Nederlânsk mei ôfstân de belangrykste doeltaal is fan it Frysk. Omkeard wurdt relatyf net safolle Nederlânsktalige literatuer oerset nei it Frysk ta. By figuer 4 wie it gruttere oanpart Ingelske oersettingen nei it Nederlânsk as nei it Frysk ta te ferklearjen troch it feit dat sa'n grut oanpart fan de Fryske oersettingen út it Nederlânsk oerset wie. Nettsjinsteande dat ek hjir it oanpart oersettingen út it Nederlânsk tige grut is, lizze de persintaazjes oangeande it Ingelsk hjir in soad tichter by elkoar. Relatyf wurde der sels wat mear Fryske teksten nei it Ingelsk ta oerset as Nederlânske teksten. Fierder kin út figuer 5 opmakke wurde dat it Dútsk in belangrike doeltaal is foar Nederlânske oersetters; it oanpart oersettingen nei it Dútsk ta is mear as twa kear sa grut as it oanpart oersettingen nei it Ingelsk ta. Dat oanpart is ek hast twa kear sa grut as it oanpart
oersettingen nei it Frânsk ta. Dat ferskil tusken it oanpart Frânske en Dútske oersettingen is by de Fryske literatuer lykwols net te sjen. Dêr hat it Frânsk sels in krekt wat grutter oanpart as it Dútsk,
hoewol't it yn nominale tallen mar om ien Frânske oersetting mear giet. Foar it Frysk binne Frânsk en Dútsk dus likernôch like wichtich as doeltaal.
Frysk/Nederlânsk Ingelsk Dútsk Frânsk Oare
0 10 20 30 40 50 60 70 80 0,1 13 31,2 15,8 39,9 66,7 13,6 4,5 6,1 9,1 Nederlânsk Frysk
Figuer 5: persintaazje oersettingen út it Frysk en Nederlânsk wei per doeltaal
4.8 Fryske literêre krityk
As Fryske wurken yn provinsjale en lokale kranten besprutsen wurde, skriuwt Riemersma (1984, pp. 73-76), wurdt dat yn it Frysk dien. Resinsjes fan net-Frysktalige wurken wurde yn it Nederlânsk pleatst. Troch dy kar wurdt de Fryske literatuer isolearre fan oarstalige literatueren. Dat wurdt dêrneist noch ris fersterke trochdat de Frysktalige literêre tydskriften allinne Frysktalige wurken behannelje. Oarstalige wurken wurde net safolle yntrodusearre of bekritisearre, of allinne fanwegen bygelyks in spesjaal nûmer. Hoewol't de Jongfryske Beweging fan 1915 de Fryske literatuer op Europeesk nivo bringe woe troch de wei fan literatuerkrityk, waard de 'Fryskens' fan proazawurken, dat wol sizze de typysk Fryske personaazjes en situaasjes, dochs lang wurdearre. Om 1933 hinne wie de sterke posysje fan de Jongfryske Beweging ôfnommen, en wiene der ek in tal kritisy dy't krekt de mear primitivistyske streekliteratuer propagearre. Dy ferskillende ynsjoggen hawwe laat ta in skieding tusken literêre wurken dy't ta de foarútstribjende en moderne literatuer rekkene wurde wolle en wurken dy't dy pretinsje net hawwe. Allinne dy earste kategory wurdt besprutsen yn literêre tydskriften, lykas De Tsjerne, wylst yn kranten, lykas de Leeuwarder Courant en it Friesch
Dagblad, in folle grutter tal wurken behannele wurdt. It falt Riemersma (1984, pp. 73-76) op dat de
resinsjes yn de kranten yn it algemien net sa hiel kritysk binne foar de konservative,
provinsjalistyske literatuer oer, mar wol in relatyf krityske hâlding hawwe foar mear modernistyske wurken oer. As gefolch wurdt it bettere soarte ûntspanningsliteratuer yn resinsjes it meast posityf beoardiele, wylst folslein mislearre wurken en modernistyske wurken yn ferhâlding minder goede beoardielingen krije. In midsmjittige soarte literatuer wurdt dus as bêste beskôge troch de
resinsinten; it moat net te min, mar ek net te modernistysk wêze. De literêre tydskriften en de kranten hawwe fansels net deselde doelgroep. De kranten skriuwe foar in grut tal lêzers dy't fan 'e Fryske literatuer ferwachtsje dat dy oanslút by it plattelânslibben. De literêre tydskriften hawwe fansels in folle lytser publyk ferlike mei de kranten en sille dan ek net safolle ynfloed hân hawwe op de lêsgewoanten fan it grutte publyk en de skriuwgewoanten fan skriuwers dy't foar it grutte publyk skriuwe. Omdat it Frysk sa'n lytse literatuer hat, meie en kinne de wurken dy't de literêre tydskriften
net de muoite wurdich fine dochs net bûten beskôging litten wurde. Al is it gjin 'hege' literatuer, dat soarte wurken is likegoed weardefol omdat se de lêzers befêstigje yn harren identiteit as Fries. Omdat yn de Fryske literatuer de 'echt' triviale literatuer ûntbrekt, kinne alle Frysktalige wurken yn de literêre krityk behannele wurde, sûnder de goede smaak fan 'e lêzers te misledigjen. Yn it algemien wurde dan ek alle Frysktalige fiksjewurken ta de Fryske literatuer rekkene, wylst by de grutte literatueren allinne in seleksje fan 'e wichtichste wurken ta de literatuer rekkene wurdt (Riemersma, 1984, pp. 73-76).
De hjirfoar beskreaune hâlding fan 'e Fryske kranten wiist derop dat de Fryske literatuer foar in grut part fan 'e Friezen konservatyf en werkenber wêze moat. De hege, mear foarútstribjende literatuer wurdt mar troch in relatyf lytse groep minsken wurdearre.
5. Hjoeddeisk belied oangeande de produksje en promoasje fan Nederlânsktalige literatuer Om in idee te krijen fan yn hoefier't it belied fan de provinsje Fryslân ambisjeus is, wurdt yn dit haadstik beskreaun wat it belied is as it giet om it befoarderjen fan de Nederlânsktalige literatuer. Dêrom sil sjoen wurde nei yn hokker mjitte oft it belied foar Frysktalige literatuer ôfwykt of krekt oerienkomt mei dat foar it befoarderjen fan de produksje fan Nederlânsktalige wurken.
It letterebelied fan 'e Nederlânske oerheid bestiet út trije ûnderdielen: it generike letterebelied, lêsbefoarderingsbelied en belied dat him rjochtet op it befoarderjen en fersprieden fan Nederlânsk- en Frysktalige literatuer. Lêstneamd belied wurdt ek wol oantsjut mei de term spesifyk letterebelied (Min. Reg., 2008). Generyk letterebelied bestiet út “merkoanfoljende en merkkorrizjearjende maatregels wêr't dat foar de ferfolling fan 'e kulturele funksje fan it boek needsaaklik is” (Min. Reg., 2008). It generike letterebelied befettet ûnder oare wetjouwing op it mêd fan auteursrjocht en lienfergoeding. De wetjouwing dy't de fêste boekepriis regelet, falt dêr ek ûnder. In fêste boekepriis wol sizze dat útjouwers boekhannelers foarskriuwe kinne foar hokker priis oft in boek yn 'e
boekwinkel oanbean wurde sil. Troch de wei fan dy fêste boekepriis is it foar útjouwers mooglik om kultureel weardefolle, mar ekonomysk minder rendabele wurken te finansierjen út de ferkeap fan bestsellers.
Neist dy regelingen stelt de ryksoerheid jild beskikber foar belied dat rjochte is op lêsbefoardering (Min. Reg., 2008). Ien fan de ynstellingen dy't de ryksoerheid subsidiearret is bygelyks de
Schrijverscentrale (foarhinne Stichting Schrijvers School Samenleving). De belangrykste
doelstelling fan 'e Schrijverscentrale is it befoarderjen fan it lêzen, yn it bysûnder fan literatuer. Om dat te berikken wurde lêzingen fan skriuwers en dichters organisearre. De Schrijverscentrale
bemiddelet by de organisaasje fan dy lêzingen. De direkte doelgroep bestiet dus út de ynstellingen dy't soksoarte lêzingen organisearje, lykas skoallen, biblioteken en boekhannels. Dy ynstelling allinne berikt alle jierren likernôch 400.000 minsken (Stichting Schrijvers School Samenleving, 2016).
It spesifike letterebelied fan de ryksoerheid hat betrekking op it waarboargjen fan de produksje fan literêr wurk, it subsidiearjen fan de produksje fan minder gongber literêr wurk en debuten, it befoarderjen fan 'e toanielskriuwkeunst en it takennen fan prizen, beurzen en stipendia op it mêd fan 'e letterkunde. It swiertepunt fan it spesifike letterebelied leit by it Nederlands Letterenfonds, dat him rjochtet op it skeppen fan betingsten yn materiële sin, sadat skriuwers en oersetters harren tiid besteegje kinne oan literêr wurk (Min. Reg., 2008).
Skriuwers en oersetters kinne dus ûnder beskate betingsten subsydzje krije fan it Letterenfonds. Foar oersetters jildt dat de oanfreger al minstens ien literêre oersetting publisearre hat op grûn fan in kontrakt. Dêrby mei de publikaasje op it momint fan 'e oanfraach net âlder wêze as fjouwer jier. Boppedat moat dy earste publikaasje oerset wêze út deselde taal as de boarnetekst dêr't de subsydzje foar oanfrege wurdt. As de oersetter wol al mear oersettingen publisearre hat, jilde de lêste twa betingsten net. De hichte fan de subsydzje hinget ôf fan sawol de grutte fan 'e boarnetekst as de ûnderfining fan 'e oersetter. Oersetters mei ûnderfining (dy't op syn minst fiif literêre wurken publisearre hawwe) krije in hegere subsydzje as begjinnende oersetters. It maksimum bedrach dat it Letterenfonds besteegje kin oan de subsydzje is foar 2019 fêststeld op € 1.769.530. As dat bedrach net genôch blykt te wêzen foar alle oanfragen is besletten dat de sjenres poëzy, toaniel en essayistyk foarrang krije. Dat jildt ek foar oersettingen út talen dêr't relatyf minder út oerset wurdt
(Letterenfonds, s.d.). It is oannimlik dat it feit dat poëzy foarrang kriget, te krijen hat mei de status fan it sjenre. Nei wurken yn it sjenre toaniel is nei alle gedachten ienfâldichwei in soad fraach, wat ek it grutte tal Fryske oersettingen yn dat sjenre ferklearret. De essayistyk as sjenre is yn 'e Fryske literatuer tige beheind (Dykstra & Oldenhof, 1997, p. 158) en dêrom wurdt wierskynlik troch de wei fan subsydzjes oanmoedige om wurken yn dat sjenre te produsearjen.
Skriuwers moatte op it momint fan 'e oanfraach ek op syn minst ien Nederlânsk- of Frysktalich literêr wurk op grûn fan in kontrakt publisearre hawwe om yn oanmerking te kommen foar
