Naar de ziel

Wij beschouwen hier de ziel in zoover zij redelijk is, de zetel der drie geestelijke vermogens: geheugen, verstand, wil, en in zoover zij een beeld is van God.

b) De ziel is Gods beeld, want zij is geest als Hij; bovendien in hare drie vermogens, geheugen, verstand, wil, vertoont zij eenigermate een beeld van de drie

goddelijke Personen.

c) De ziel is voortreffelijk door hare drie vermogens in zich zelven beschouwd: Door het verstand kent de mensch en maakt hij zich dienstbaar heel de schepping, brengt hij alle wetenschappen en kunsten voort. α.

β. Door het geheugen bewaart hij de vergaderde kennis; roept hij voor zich wat hij wil; stelt hij zich het verledene en afwezige

tegenwoordig.

γ. Door den koninklijken wil beheerscht hij zoowel ziel als lichaam.

PEROR. Toonen wij dan voor zoo uitmuntende gaven den Schepper onze dankbaarheid door ze wel te gebruiken, tot ons eigen nut en dat van den evenmensch; maken wij er geen misbruik van, verhoovaardigen wij er ons niet op, want gedenken wij het: in alles zijn wij afhankelijk van onzen Schepper!

Ziehier de redevoering zelve: I^isPHⁱROOTHAAN

ORATIO DEPRAESTANTIA HOMINIS.

Quibus rerum publicarum gubernatio mandata est, viri amplissimi! Gymnasii nostri curatores, viri honoratissimi!

Pervigil scholarum nostrarum visitator, vir clarissime!

Quarumvis artium ac doctrinarum professores, viri celeberrimi!

Oraculorum divinorum Interpretes, castitatis, pietatis atque doctrinae laude conspicui!

Scientiarum ac disciplinarum Doctores sagacissimi!

Doctissime Rector, mihi meisque commilitonibus plurimum venerande, colende, amande!

Conrector, caeterique praeceptores, optime de me meriti!

Quotquot praeterea hic adestis, omnis ordinis ac loci auditores exoptatissimi! Tu denique scholasticae Juventutis corona, Gymnasii decus, Parentum amor! Verissime ego cum Chrysalo apud Plautum dicere mihi posse videor: ‘Insanum, magnum molior negotium metuoque, ut hodie possim emolirier.’ Namque ego adolescentulus, vix illarum artium jactis fundamentis, quibus imbecilla haec aetas ad humanitatem informari solet, in ornatissimum hunc suggestum ad dicendum conscendi, non inter aequales et commilitones meos, sed in florentissimâ

amplissimorum et eruditissimorum hominum coronâ. Magnus honor hodie mihi sane conceditur, sed tamen sanctus quidam terror animum meum percellit, nec temere. Quis enim hunc metum ac sollicitudinem vanam atque inanem dicet, qui cogitaverit, quam arduum, et quam difficile sit, res dicendas invenire, inventas recte disponere, aptisque vocabulis ac locutionibus exornare, denique voce ac gestibus decoris pronunciare? Certe non fugit me de Cicerone, Theophrasto aliisque summis oratoribus memoriae proditum esse; quanta cum trepidatione animi saepe dicere exorsi sint, quantoque stupore correpti, haud raro obmutuerint, etiam in medio orationis cursu. Et Crassus inquit apud Ciceronem, ipsos optimos, ac eloquentissimos oratores sibi fere impudentes videri, nisi cum terrore ac pavore dicere incipiant. ‘Tametsi, inquit, id accidere non potest; quo magis enim quis eloquentiâ excellit. eo magis timet difficultatem et orationis varium eventum et hominum exspectationem.’ Sed cogitationibus hisce anxiam mentem recreat quodammodo vestra illa, Auditores, humanitas ac benevolentia, quâ vos hujusmodi tyronum exercitia prosequi soletis: ipsa praeterea solatur materia, quae meo quidem judicio non admodum sterilis, neque juvenili ingenio incongrua videtur; dicam enim: de Praestantia Hominis.

Quod dum agere instituo, vos, Auditores, ut vestrum alumnum me dicentem vestra prosequamini benevolentia ac favore, etiam atque etiam rogo.

Certum est, hominem caeteris animantibus longe praestare: quis est, qui id non sentiat; qui id nesciat, qui id non manifeste intelligat, et illius praestantiae clarissima documenta quotidie in natura perspectissime effulgere non videat? Solus enim homo divinâ quadam inspiratione rationis et ingenii praeditus est; quibus quidem praecipue caeteris antecellit, et ab illis distinguitur. Solus homo omnia hujus mundi negotia internoscere, et discernere potest. Solus est homo, qui omnia pulchra atque jucunda, quae in naturâ sive in aëre, sive in terrâ, seu etiam in mari inveniuntur, mirari, et ex illis concludere atque animadvertere queat, necesse esse, ut summus sit quidam prudentissimus Creator, ac Gubernator horum omnium, qui est Deus Optimus Maximus. Hunc mundum Deus ut magnificum opus protulit, quod sua sola prudentia excogitare, quod sua sola potentia perficere, atque instruere posset; Hominem in eô posuit, ut illo uteretur atque universam adeo naturam, ut ita dicam, hominis potestati subjecit, ut ille eam ad suam utilitatem adhiberet. Audiamus hîc poëtam de hac re; rogatur:

Dic mihi, cui fini coelestia corpora lucent, Cui terra exsistit nullis innixa columnis?

Homo ad haec ita respondens inducitur:

... mihi cuncta ministrant, Et natura mihi genitrices provida vires Explicat, et virides jubet efflorescere campos, Et mihi nectareas quoquô annô fertilis uvas Vitis, et eximios rosa florida gignit odores. Pro me parturiunt latitantia viscera terrae Thesauros, pro me gemmarum millia promunt; Pro me servat aquas, mihi fluctus undulat aequor; Sol oritur, lux ut mihi demittatur, et aestus; Coelum illustre mihi tecto, mihi terra scabello est.

Hoc loco poëta fortasse nimiae superbiae accusandus possit videri: at vero cui alii, nisi homini illa creata putemus? an

Deus illa sibi ipsi creavisset? at non opus est illi his omnibus; an Angelis? at hi etiam iisdem non indigent; an fortasse animalibus brutis? verum est, haec quoque quibusdam ex illis fruuntur, sed ipsa amimalia homini utilitatem afferunt, atque inserviunt. Nemini alii igitur, nisi homini omnia haec naturae bona creata sunt.

Nec satis, Deus etiam cum hunc mundum, et omnia quae in eo sunt, creabat, hominem omnibus caeteris rebus praeposuisse videtur; nam cum caetera creabat, tamquam imperans, fiant, dicebat: antequam vero hominem creavit, consultasse videtur; dicebat enim: ‘hominem faciamus secundum imaginem, ac similitudinem

nostram.’ Praedictis rebus homo certe caeteris animantibus longe praestat, et super

illa extollitur. Praecipue vero praestantia ejus in animâ1

sita est, praestantissimâ illa Hominis parte, quâ corpus movetur, et sine qua illud immobile ac mortuum est. Corpus morti obnoxium; anima vero, corpore etiam mortuo, nunquam moritur, sed semper vivit: anima igitur longe corpori praestat; antecellit autem et corpus hominis cacterorum animantium corporibus. Hominis praestantia est ergo duplex: 1⁰Praestantia corporis; secundo: Praestantia animae. De unaquâque autem harum duarum partium singulatim dicemus; et prius quidem de corporis, tum vero de animae praestantia exponamus.

Certum est, corpus sine anima mortuum esse, ideoque nihil efficere posse, sed etiam anima sine corpore suas detectiones ac cogitationes in lucem edere2

non potest. Si enim anima altas quasdam et praestantes cogitationes formavit, corpus certe, corporis lingua, inquam, eas verbis producere debet; sic etiam si anima quandam ideam alicujus rei mente concepit, corpus, manus corporis, inquam, sunt, quae opus illud efficere ac peragere debent: sic tamen, ut ipsa sit anima,

1 Anima is in het handschrift door den corrector als doorloopend te veranderen in animus

aangeduid. Wij behouden ook Roothaan's eigen punctuatie.

cujus ope lingua loqui, manus operari queant: et cujus unius auxilio omnia corporis membra moveantur.

Sic est igitur anima corpore longe praestantior ac excellentior, est tamen corpus etiam excellens, et, uti vidimus, animae aeque corpore, ac corpori animâ opus est, ita uti illa sine hoc, et hoc sine illâ nihil efficere possit, sed ambae hae partes conjunctae esse debeant ad quid producendum.

Sed praeter hanc excellentiam corpus etiam longe praestat, ut modo dicebam, ceterorum animantium corporibus, id vero amplius consideremus.

Prima autem praestantia, quam in hominis corpore aspicimus, est, quod caput excelsum ac sublatum habeat, erectus incedat, et coelum aspiciat, quod nulli alii animali nisi homini datum est. Quanta haec quidem praestantia, quod coelum aspiciat, et inde cogitare possit: Inde veni, et illuc etiam redire debeo, ibi, sursum meus finis

situs est!

Audiamus Ovidium de Homine in Libro Primo Metamorphoseon loquentem: qui, postquam locutus est de caeterorum animalium creatione, hoc modo pergit:

Sanctius his animal, mentisque capacius altae Deerat adhuc et quod dominari in caetera posset. Natus homo est: sive hunc divino semine fecit Ille opifex rerum, mundi melioris origo: Sive recens tellus, seductaque nuper ab alto Aethere cognati retinebat semina coeli: Quam satus Japeto mistam fluvialibus undis Finxit in effigiem moderantum cuncta Deorum. Pronaque cum spectent animalia caetera terram, Os homini sublime dedit, coelumque tueri Jussit et erectos ad sidera tollere vultus.

Haec autem hominis praestantia non modo facit, ut coelum aspiciat, sed et alias homini affert utilitates; efficit enim etiam, ut possit plura videre; et ut possit melius videre, et ut eo minus illi noceri ac malefieri possit; sicut Socrates inquit apud Xenophontem.1

1 Memorabil. L. I § 4 n. 11.

Sed praeter hanc praestantiam, quae certe valde excellens est, inveniuntur et aliae in hominis corpore non minus excellentes praestantiae, quae etiam hominem ab animalibus brutis secernere ac distinguere possunt. Jam ergo nobis in hominis corpore observandum est, illud linguam habere, quâ omnia caetera animantia quidem praedita sunt, sed hominis linguam inter alias hanc praesertim facultatem, ac dotem habere, ut eâ homo loqui et suas cogitationes aliis impertiri queat. Quanta haec est praestantia, quod lingua animi interpres, sicut a poëtis vocatur, aliorum sententias, ac cogitationes aliis notas facere possit! Quanta felicitas hominis! quanta bonitas ac benignitas Creatoris! At, quemadmodum, teste proverbio, rerum pretia eo melius agnoscuntur, si rebus illis indigetur, sic et nos perpendamus, quantum infortunium homini esse necesse sit, illâ praestantissimâ dote egere, et facultate, cogitationes ac animi sui inventiones verbis producendi. Hac igitur linguae facultate, qua caetera animantia carent, homo valde super illa extollitur, iisque praestat. Sed dicetur fortasse: sunt et alia animalia, quae loqui queant, psittaci exempli gratia, et alia: Verum est, talia animalia etiam loqui vel potius dicam, quasdam voces, quas magnâ, et diuturnâ operâ ac labore edidicêre, dicere queunt; homini autem soli data est articulate, et distincte loquendi facultas, unde etiam Graeca vox: ν ωπος, quod latine hominem significat, orta esse videtur.

Jam ergo in homine consideravimus, illum erectum incedere, et caput excelsum ac sublatum gerere, et etiam illum articulate distincteque loquendi facultatem habere, quibus dotibus longe super caetera animantia extollitur, et ab iis distinguitur: Jam vero demum nobis observandum est, illum etiam longe praestare, quoniam, cum caetera animantia solos pedes habeant, quibus incedere queunt, homo praeterea etiam manibus praeditus est, quibus omnia, quae ingenio suo, et intellectu cepit, et animo effinxit, perficere potest. O quanta haec praestantia, quod homo omnia, quae mens excogitavit efficere, ac peragere queat; quod omnia quae modo mente, et cogitatione concepit, facere possit! Quam praestans ergo corpus hominis

caetero-rum animantium corporibus! cum tot ac tantis facultatibus sit praeditum. quibus omnibus caetera animalia carent!

At quantumvis haec corporis praestantia tanta sit, hanc vero animae excellentia longe etiam superat, sine illâ enim, sicut diximus superius, nulla corporis membra moveri possunt.

Egimus igitur cum prima orationis nostrae parte, scilicet cum praestantia corporis: Jam transeamus ad secundam partem, ad animae praestantiam, eamque consideremus.

Si loquimur de excellentiâ animae hominis, animâ proprie illam non intelligi volumus, quae corpori vitam praebet; et quâ oculi vident, aures audiunt, lingua gustat et loquitur, quâ pedes ambulant, manus operantur, et cuncta corporis membra moventur; hanc animam, inquam, hoc loco non intelligi volumus: his enim facultatibus ac viribus caeterorum animantium animae etiam praeditae sunt, sed hoc loco animam intelligimus, quoad ratione, et ingenio praedita est, quibus dotibus homo longe caeteris animalibus praestat. Jam ergo mihi loquendum est de praestantiâ animae rationalis, quae Dei imaginem in se complectitur, et tribus potissimum facultatibus praedita est, ingenio scilicet, et memoriâ, et voluntate.

Priusquam vero ipsam animae praestantiam aggrediar, breviter de verâ ejus substantiâ loqui debere mihi videor. Nemo mortalium posse esse mihi videtur, cui non omnino persuasum sit, se ex anima subsistere, et corpore. Sentit enim quisque satis in suo corpore, et praecipue quidem in capite aliquid habitare, quod omnino a corpore differat; aliquid scilicet, quod cogitat, quod cupit, quod meminit, et cogi [non] potest. Sentimus id in ipsâ arctissimâ quiete et sine ullâ cooperatione ac agitatione corporis, quando somniamus. Inde provenit illa voluptas, quam in nobis sentimus, quum bonum quoddam factum peragimus, et etiam inde illa exprobratio, quum malum quoddam committimus. Id est, quod judicat de rebus, quas oculi vident; quas aures audiunt; quas nares oderantur; quas lingua gustat; et quas tactus tangit: id est, quod judicat, utrum illa, quae oculi viderunt, pulchra sint, an aspectu informia: utrum illa quae aures audivere, dulcia

sint ac decora, an auditu injucunda; utrum ea, quae nares odoratae sunt, bene oleant, an male; utrum ea, quae lingua gustavit, suavia sint, ac delicata, an contra amara, ac ingrati saporis; utrum denique illa, quae tactus tetigit, gravia sint an levia, utrum mollia, an dura sint, et aspera tactu: ita ut sic omnes sensus sint modo tanquam instrumenta animae. Eodem modo autem et omnnia corporis membra illi inserviunt. Quomodo igitur fieri potest, cum tot, ac tam clarissima in nobis habeamus animae documenta, quî fieri potest, inquam, ut quis adhuc inveniatur, qui hujus animae substantiam in dubium vocare audeat?

Itaque diximus de verâ animae substantiâ; jam pergamus, et animam spectemus tamquam omnino a corporibus differentem, et ex illâ re etiam immortalem.

Constat, A.H. animam omnino differre ab omnibus rebus, quas videmus, audimus, vel sentimus, ac tangimus, et omnes illius qualitates corporum qualitatibus dissimiles esse. Omnia corpora dividua sunt; anima, vel cogitatio animae ipsa non dividi potest; omnia corpora habent quandam magnitudinem, ac extensionem; de animâ, vel de cogitatione idem nec dici, nec fingi potest; omne corpus originem suae motionis in aliâ re sitam habet, alioquin immobile manet; anima vero ipsa, et in seipsa fontem habet omnium suarum exercitationum: per se operatur, et est origo ipsius operationis corporum. Anima ergo omnino alius generis est atque corpora sunt. Id vero clarius etiam patet, si consideramus, animam omnino liberam esse in omnibus suis actionibus; illam in se ipsâ posse operari, videlicet cogitare; illam non esse devinctam tempori praesenti, sed praeterita futuris adjungere posse, praesentia excludens; illam cogitationibus suis vestigio temporis ex unâ regione in alteram, quinimo a terrâ in immensam altitudinem ac amplitudinem coeli ire posse. Itaque ex his omnibus rebus clarissime patet, hanc animam non esse corpoream; at, quum non est corporea, spiritus est, et quum sit spiritus, etiam est immortalis. Et quis hanc immortalitatem denegare auderet, cum tam clare pateat ex ratione ipsâ; ipsi

enim gentiles, solo rationis lumine illustrati, quidem intellexerunt, animam immortalem esse, et noverunt quidem necessitatem vitae secundae, in quâ bonum rependeretur, et malum puniretur, nam hinc provenerunt tot fabulae de Elysiis et de Tartaro.

Quum secundam hanc orationis partem, de animâ scilicet, aggrediebar, dicebam: mihi jam loquendum esse de animâ rationali, quae Dei imaginem in se complectitur. Jam ergo hanc non exiguam profecto animae praestantiam breviter perstringamus, et cursim videamus, quo pacto anima hominis Dei imago, ac similitudo esse possit. - At hoc loco fortasse dicetur, hanc rem esse, quae magis ad Theologiam pertinet; id libenter concedo, sed quoniam haec praestantia tanta sit, ut hominem longe super caetera animantia extollat, et propterea quod hominis praestantia totum propositum orationis meae efficiat, concedite mihi, quaeso, ut hâc de re breviter loquar.

Prima similitudo igitur, quam animam cum Deo habere videmus, est, quod illa sit spiritus, nam aeque ac Deus corpus non habet, sic et illa non est corporea: *1

deinde sicut tres personae unum modo Deum efficiunt, ita tres praecipuae animae facultates unam modo animam efficiunt: ac, quemadmodum sanctissima Trinitas fontem Deitatis, thesaurum vitae et cognitionis habeat, quem Patrem vocamus, ex quo Filius ac Spiritus sanctus jugiter hauriunt, sic anima rationalis etiam habet thesaurum fertilem: omnia, quae sensus illi extrinsecus apportant, ille intrinsecus colligit, ac inde collectionem facit, quam nos memoriam vocamus: et perinde acsi Pater aeternus, ille thesaurus infinitus, verbum suum producat, quod Filium vocamus, ita anima rationalis, pulchris ideis exculta, illud internum verbum profert, quod cogitationem aut intellectum vocamus. Et reverâ nonne sentimus, nos, quando quandam rem mente percepimus intrinsecus ejusdem

1 De hier tusschen sterretjes geplaatste passus over de beeltenis der H Drievuldigheid in de

drie vermogens der ziel, is in het handschrift door den corrector - misschien niet geheel ten onrechte - in parenthesi geplaatst. Verg S. Thom. Summa theol. P. 1 q. 93. a. 7 en 8.

rei facere imaginem? Hanc imaginem denique producentes, quam cognitio nobis affert, delectamur illâ cognitione, deinde candem consequenter amamus, et ita ex illo thesauro, qui est memoria, et ex cognitione, quam illa producit, tertia res provenit, quam amorem vel aliter voluntatem vocamus, in quâ omnes animae nostrae actiones finiuntur: Sic ex Patre, qui Thesaurus est, et Filio, qui ratio est ac cognitio, infinitus ille Spiritus provenit, qui amborum operationis et amborum amoris limes est. Et sicut Pater, infinitus ille Thesaurus, alios suae cognitionis ac prudentiae participes facit, nec exhauritur; ita ille internus Thesaurus, quem nostra anima in se habet, nihil perdit se effundendo: nostra enim memoria non exhauritur perceptionibus, quas producit, sed semper manet aeque fertilis, quemadmodum Pater Divinus semper fertilis est. Attamen semper in promptu habendum est, hanc imaginem, quantumvis sit

nobilissima, et valde excellens, infinite tamen inferiorem esse dignitate ac perfectione Originalis. *

Ecce nunc hâc in re promissis satisfactum, agite! jam quam brevissime tres illas praestantes animae facultates consideremus, ingenium, memoriam, et voluntatem. Et quidem a primâ parte, ab ingenio scilicet ordiamur.

Quis est, qui non maxima admiratione magnas illas detectiones conspicit, quas hominis ingenium fecit in occultissimis naturae obscuritatibus: illas tam pulchras artis inventiones, ut illae nostro usui inservirent? Homo formam terrae paene mutavit: sagax ejus ingenium animalia domuit, quae illum longe viribus superabant; cohibuit ac refrenavit feram eorum indolem, atque dissolutae eorum libertati terminos constituit. Ipsa inanimata etiam solers illius animus sibi subjecta reddidit; nonne ejus sagacitas terram tanquam coegit, ut illa illi melius atque aptius alimentum produceret? nonne effecit, ut mortiferum venenum illi salutari foret remedio? Ipsa elementa sibi subjecit; ignis et aqua, duo illi terribiles inter se inimici, conjungunt tamen vires suas, ad utilissima, et saluberrima effecta homini producenda. Nec satis: usque in ipsa astra penetravit: ne in aridis solitudinibus, et in inviis

mari-bus erraret, coelestimari-bus luminimari-bus mandavit, ut sibi viam monstrarent, et solem sibi cursus sui rationem reddere jussit, ut menses, et annos aequaliter demetiri posset. Quot artium et scientiarum hominis solers ingenium inventor est! Quis aptus ad has omnes enumerandas? Nos frequenter miramur animalia quaedam, quando hominum opera tam lepide imitari conantur; nonne vero et natura, si posset, miraretur, quoniam homines picturâ seu aliâ quâdam arte illam tam pulchre atque artificiose aemulantur? Sed desinamus ingenii facultates ac inventiones enumerare, jam de hac re sufficiat; nunc vero ad secundam partem, ad memoriam scilicet transeamus.

Quantumvis excellens sit ingenium, non minus autem praestans est memoria; quaevis magna, pulchra aut utillissima ingenium etiam excogitasset, nihil juvarent, nisi adesset memoria quae ea servaret; quid enim juvaret ingenium bonum quiddam producere, si statim oblivioni traditum foret, nec memoria illa teneret? Tunc omnia, quae solers ingenium protulisset, nil forent, nisi ventus, aut fumus, qui cito praetereunt.