tekst, waarin alle woorden vervangen zijn door woordsoorten, kan weer worden ingevoerd in Stylo waarna de meest frequente woordsoorten van die

[ 48 ] Te literair?

percentage unieke woorden ten opzichte van het totale aantal woorden van de tekst is, hoe meer lexicale variatie in de tekst zit.199_{Dit zijn}

de scores voor de vier boeken uit het corpus: De begraafplaats van Praag:

Totaal aantal woorden (tokens): 148.121 Unieke woorden (types): 16.928 Type-token-ratio: 11,42% Godenslaap:

Totaal aantal woorden: 100.132 Unieke woorden: 14.897 Type-token-ratio: 14,88% De Nederlandse maagd: Totaal aantal woorden: 82.432 Unieke woorden: 10.967 Type-token-ratio: 13,30% Het lot van de familie Meijer:

Totaal aantal woorden (tokens): 260.258 Unieke woorden (types): 19.599 Type-token-ratio: 7,53%

Het blijkt dat Het lot van de familie Meijer veruit de laagste type-token-ratio heeft en dus minder lexicale variatie bezit dan de andere boeken. Een verklaring voor het gebruik van herhalingen in minder literaire teksten geeft professor in de Digital Humanities Paul Fortier in ‘Prototype effect vs. rarity effect in literary style’. Hij onderscheidt fundamentele semantische verschillen in de organisatie van menselijke kennis.200_{Deze semantische}

verschillen zijn onderverdeeld in categorieën van bij elkaar horende woorden, waarbij het basislevel-woord het meest exemplarisch is voor de categorie. Een voorbeeld hiervan is het woord ‘hond’. Dit is een woord dat

199 Williamson, G. ‘Type-Token-Ratio (TTR).’ Sltinfo. Web. 6 mei 2016. <http://www.sltinfo.com/wp-content/ uploads/2014/01/type-token-ratio.pdf>

200 Fortier, P. ‘Prototype effect vs. rarity effect in literary style.’ In: Louwerse, M en W. van Peer, red. Thematics: Interdisciplinary Studies. Memphis: John Benjamins Publishing Company, 2002: 397.

Het lot van de familie Meijer scoort ook minder, wat klopt met de voorspelling naar aanleiding van het Nationale Lezersonderzoek waaruit bleek dat dit boek als minder literair wordt gezien.

4.1.1 Lexicale variatie

Langere zinnen en woorden zijn niet de enige reden waarom sommige boeken als complex worden ervaren. Lexicale variatie, afwisseling in woordgebruik en taalregisters, kan ook voor een langer cognitief proces zorgen, zoals ik later in dit hoofdstuk zal aantonen. Voyant Tools biedt de mogelijkheid om lexicale variatie te meten.198_{Dit houdt in dat het}

programma uitrekent hoeveel verschillende woorden er in een tekst gebruikt worden. Omdat ‘afwisseling’ in woordkeuze en ‘mooi’ taalgebruik dus ook als literair worden beschouwd door lezers zou het verschil in lexicale variatie tussen de boeken uit het corpus daarom een van de eigenschappen kunnen zijn die bijdragen aan het feit dat veel lezers Het lot van de familie Meijer minder literair vinden.

Voyant Tools berekent eerst het aantal tokens: het totaal aantal woorden in de tekst. Vervolgens wordt het aantal types bepaald: dit zijn de aparte woorden die met een frequentie van 1 of meer kunnen voorkomen in een tekst. Als voorbeeld de zin: ‘Jos en Jan liepen door het bos en langs het strand, daarna liepen ze naar huis.’ Het aantal tokens in deze zin is 16. Het aantal types is 13, want zowel ‘en’ als ‘het’ als ‘liepen’ komen twee keer voor. De lexicale variatie van de tekst kan uitgerekend worden door het aantal types te delen door het aantal tokens en te vermenigvuldigen met 100. De uitkomst is een type-token-ratio die het percentage unieke woorden weergeeft. Hoe hoger dit

198 Sinclair, S en G. Rockwell. Voyant Tools. Web. 6 mei 2016. <voyant-tools.org>

bleek dat veel mensen dit aanmerkten als een kenmerk van de hoog-literaire boeken. Ook duidt het gebruik van het rarity effect op eruditie, een grote kennis van taal, van de auteur wat voor

sommigen een reden is om een boek meer te waarderen.

Om te testen of de mindere mate van lexicale variatie in Het lot van de familie Meijer te verklaren is doordat het boek minder kenmerken van het rarity effect vertoont, heb ik een klein experiment opgezet. Voyant Tools geeft een lijst met de meest frequente woorden uit het boek, die logischerwijs zorgen voor een deel van de (relatief hoge mate van) herhaling. Voor dit experiment heb ik gekeken naar de eerste zeven bruikbare woorden uit deze lijst die niet specifiek voor het boek waren en de drie eerste zelfstandige

naamwoorden uit de lijst.203_Vervolgens

heb ik met behulp van een

synoniemenwoordenboek vastgesteld wat alle mogelijke varianten op deze woorden zijn.204

De tien woorden die frequent voorkomen in Het lot van de familie Meijer gelden in deze analyse als

basislevelwoorden. Ze zijn de meest logische benaming voor een term en daarom de woorden die de meeste mensen direct kunnen herleiden tot de betekenis en daarom het vaakst worden gebruikt. Alle synoniemen en mogelijke

woordvarianten vormen het cluster van synoniemen. Met behulp van de tool Antconc is ten eerste voor elk van de tien

203 Lidwoorden, werkwoorden en persoonlijk voornaamwoorden zijn niet meegenomen omdat deze nauwelijks of slechts multi-interpretable synoniemen hebben. Ook zijn boek-specifieke termen zoals eigennamen en plaatsnamen uit de lijst verwijderd.

204 Voor het vaststellen van de synoniemen is gebruikgemaakt van: Reinsma, R.

Synoniemenwoordenboek. Utrecht: Het Spectrum, 1995. en Sterkenburg, P. van. Groot woordenboek van synoniemen en andere betekenisverwante woorden. Utrecht: Van Dale, 2003. voor iedereen herkenbaar is en zich kan

uitsplitsen in categorieën die verder af staan van dit basiswoord: retriever, collie, hondachtige, zoogdier. Basiswoorden zijn het makkelijkst te leren, te identificeren en te onthouden.201_{Door het gebruiken van}

een grote hoeveelheid veelvoorkomende en herkenbare woorden (basislevel-woorden) in een tekst, creëert de auteur het prototype effect. Een auteur die gebruikmaakt van veel bijzondere en unieke woorden die verder van het basiswoord af staan, en dus ook van meer lexicale variatie, creëert het rarity effect. In zijn artikel nuanceert hij meteen al de interpretatie van de uitkomst van onder- zoeken naar het gebruik van het ene of het andere effect:

‘‘We know that the choice between

these two extremes is, to a certain

extent at least, the result of changing

fashions over time. But since the

romantics, and later authors of the

nineteenth century, the use of the

rarity effect became virtually the

hallmark of literary language. The

twentieth century saw a return to a

more sober use of vocabulary in the

novel.’’

202

Toch is de verwachting dat de literaire auteurs van de boeken uit dit corpus, in verhouding vaker gebruikmaken van het rarity effect dan Charles Lewinsky, die Het lot van de familie Meijer schreef. Het rarity effect zorgt er namelijk voor dat een hogere mate van betrokkenheid van de lezer nodig is en dat deze soms een beetje moet ‘werken’ om het verhaal te volgen. In het receptieonderzoek

201 Ibid: 397-398. 202 Ibid: 397.

[ 50 ] Te literair?

Tabel 4

Totaal aantal woorden van de boeken uit het corpus:

Het lot van de familie Meijer: 260.258 De begraafplaats van Praag: 148.121

Godenslaap: 100.132 De Nederlandse maagd: 82.432 Het lot van de

familie Meijer begraafplaats De van Praag

Godenslaap De Nederlandse

maagd Synoniemencluster ‘zo’

Totale cluster in aantal woorden ₁₃₂₇ ₄₉₂ ₂₁₄ ₃₇₀

Relatief gebruik van cluster in woorden (Totale cluser : Totaal aantal woorden *

1000) 5,09 3,32 2,14 4,49

Rarity effect in % ((Totale cluster – aantal maal gebruik van basislevel-woord) :

Totale cluster * 100) 2,26 8,94 15,4 2,16

Synoniemencluster ‘ook’

Totale cluster in aantal woorden ₁₃₇₃ ₆₇₅ ₂₅₁ ₂₁₀

Relatief gebruik van cluster in woorden _5,28 _4,56 _2,51 _2,55

Rarity effect in % ((Totale cluster – aantal maal gebruik van basislevel-woord) :

Totale cluster * 100) 6,48 10,96 4,38 4,29

Synoniemencluster ‘wat’

Totale cluster in aantal woorden ₁₅₈₂ ₈₃₉ ₄₃₃ ₄₈₃

Relatief gebruik van cluster in woorden _6,08 _5,66 _4,32 _5,86

Rarity effect in % ((Totale cluster – aantal maal gebruik van basislevel-woord) :

Totale cluster * 100) 40,39 28,13 38,34 34,99

Synoniemencluster ‘al’

Totale cluster in aantal woorden ₁₀₁₄ ₄₈₂ ₃₄₈ ₂₅₄

Relatief gebruik van cluster in woorden _3,89 _3,25 _3,48 _3,08

Rarity effect in % ((Totale cluster – aantal maal gebruik van basislevel-woord) :

Totale cluster * 100) 8,97 3,32 3,16 4,33

Synoniemencluster ‘alleen’

Totale cluster in aantal woorden ₁₀₄₆ ₃₈₅ ₁₈₀ ₂₂₈

Relatief gebruik van cluster in woorden _4,02 _2,59 _1,97 _2,77

Rarity effect in % ((Totale cluster – aantal maal gebruik van basislevel-woord) :

Het lot van de

familie Meijer begraafplaats De van Praag

Godenslaap De Nederlandse

maagd Synoniemencluster ‘toen’

Totale cluster in aantal woorden ₉₅₀ ₃₄₂ ₂₆₂ ₃₆₂

Relatief gebruik van cluster in woorden (Totale cluser : Totaal aantal woorden *

1000) 3,65 2,31 2,62 4,39

Rarity effect in % ((Totale cluster – aantal maal gebruik van basislevel-woord) :

Totale cluster * 100) 16,21 49,71 6,87 17,4

Synoniemencluster ‘maar’

Totale cluster in aantal woorden ₂₄₅₀ ₁₄₃₀ ₄₉₆ ₇₇₈

Relatief gebruik van cluster in woorden _9,41 _9,65 _4,95 _9,44

Rarity effect in % ((Totale cluster – aantal maal gebruik van basislevel-woord) :

Totale cluster * 100) 3,79 3,57 6,85 2,05

Synoniemencluster ‘hoofd’

Totale cluster in aantal woorden ₅₂₅ ₁₂₈ ₁₃₉ ₁₄₅

Relatief gebruik van cluster in woorden _2,02 _0,86 _1,39 _1,76

Rarity effect in % ((Totale cluster – aantal maal gebruik van basislevel-woord) :

Totale cluster * 100) 48,19 52,34 27,34 57,93

Synoniemencluster ‘mensen’

Totale cluster in aantal woorden ₃₄₈ ₂₁₀ ₂₃ ₆₁

Relatief gebruik van cluster in woorden _1,34 _1,42 _0,23 _0,74

Rarity effect in % ((Totale cluster – aantal maal gebruik van basislevel-woord) :

Totale cluster * 100) 8,91 21,90 30,43 16,39

Synoniemencluster ‘hand’

Totale cluster in aantal woorden ₂₈₉ ₈₆ ₁₃₄ ₁₀₆

Relatief gebruik van cluster in woorden _1,11 _0,58 _1,34 _1,29

Rarity effect in % ((Totale cluster – aantal maal gebruik van basislevel-woord) :

[ 52 ] Te literair?

door sommige personages Engels of Frans gesproken waardoor sommige uitspraken niet in het Nederlands in het boek staan. Het is ook interessant dat in twee van de gevallen dat Het lot van de familie Meijer opvallend minder kenmerken van het rarity effect vertoont, het gaat om een zelfstandig naamwoord. Dat kan er op wijzen dat literaire auteurs vaker gebruikmaken van woorden uit een andere categorie als het gaat om zelfstandig naamwoorden. Bij andere woordsoorten was het verschil tussen de boeken niet zo groot.

Aan de andere kant scoort Het lot van de familie Meijer ook twee keer het hoogst. Dit betekent dat Charles Lewinsky binnen twee synoniemenclusters juist meer gebruik heeft gemaakt van woorden die verder van het basiswoord afstaan dan de andere boeken. Rechtlijnige antwoorden over of de mindere lexicale variatie verklaard kan worden door een lagere score op rarity effect, kunnen uit deze analyse daarom niet worden afgeleid.

Tijdens de analyse viel op dat de woorden uit de synoniemenclusters niet in alle gevallen even ver van het basiswoord afstonden. Binnen het synoniemencluster ‘hoofd’ vallen bijvoorbeeld zowel ‘gezicht’ als ‘kanis’ en binnen het cluster ‘wat’ worden zowel ‘iets’ als ‘enigermate’ genoemd. Verwacht kan worden dat het woord ‘gezicht’ de cognitie van de lezer minder negatief beïnvloedt dan het woord ‘kanis’. En op dezelfde manier is de verwachting dat ‘enigermate’ meer ‘werk’ vraagt van de lezer dan ‘iets’. Voor een betere interpretatie van de scores heb ik daarom ook per woord uit de synoniemenclusters relatief gekeken hoe vaak deze gebruikt worden per 1000 woorden in Het lot van de familie Meijer en de andere boeken uit het corpus (Aantal keer dat woord wordt gebruikt : Totaal aantal woorden * 1000). Voor de berekening is wederom gebruikgemaakt van Antconc en de scores zijn afgerond op twee decimalen. De uitkomsten van deze berekeningen zijn te zien in tabel 5 op de volgende pagina’s. woorden bekeken hoe vaak de auteur dit

woord of een ander woord uit het synoniemencluster gebruikt. Dit samen genomen vormt het totale gebruik van het synoniemencluster in een absoluut aantal woorden. Vervolgens is berekend hoe vaak een woord uit dat synoniemencluster wordt gebruikt per 1000 woorden uit het betreffende boek. Dit vormt het relatieve gebruik van het synoniemencluster in absolute getallen. Als laatste is berekend in hoeveel procent van de gevallen dat een woord uit het

synoniemencluster is gebruikt, de auteur dan heeft gekozen voor het basislevel-woord of voor een ander woord uit het

synoniemencluster dat verder van het basiswoord af staat. De keren dat de auteur gekozen heeft voor een ander woord dan het basiswoord wordt uitgedrukt in procenten van het totale gebruik van het synoniemencluster en vormt het rarity effect voor dat cluster. In de berekening is rekening gehouden met het feit dat sommige woorden meerdere betekenissen hebben. Zo is in het

synoniemencluster ‘mensen’ het woord ‘lui’ alleen mee geteld als het gebruikt werd als zelfstandig naamwoord en niet als bijvoeglijk naamwoord. Alle scores zijn afgerond op twee decimalen en te zien in tabel 4 op de vorige pagina’s.

De resultaten van deze analyse zijn niet geheel eenduidig. In vier van de tien gevallen scoort Het lot van de familie Meijer inderdaad het minst op rarity effect, dit is wel het vaakst van alle boeken. Godenslaap en De begraafplaats van Praag vertonen de meest extreme scores. De begraafplaats van Praag scoort in de meeste gevallen hoog en heeft als enige boek nooit de laagste score. Godenslaap heeft zowel een aantal keer de hoogste score maar ook een aantal keer de laagste. Dit onduidelijke resultaat zou te maken kunnen hebben met het feit dat dit het enige boek is dat niet in het Nederlands geschreven of vertaald is, maar dat

gebruikmaakt van de Vlaamse taal. Ook speelt het boek zich deels af in Frankrijk en wordt er

Het lot van de

familie Meijer begraafplaats De van Praag

Godenslaap De Nederlandse

maagd

1. ‘zo’ 4,98 3,02 1,81 4,44

Synoniemen: ‘op deze wijze’ _- _- _0,01 _-

‘op die wijze’ _- _- _- _-

‘aldus’ _0,02 _0,02 _0,01 _- ‘alzo’ _0,003 _- _- _- ‘dienovereenkomstig’ _- _- _- _- ‘dadelijk’ _0,02 _0,05 _- _0,04 ‘zo meteen’ _- _- _- _0,05 ‘zostraks’ _- _- _- _- - ‘aanstonds’ _- _- _- _- ‘spoedig’ _0,03 _- _0,02 _- ‘zozeer’ _0,02 _0,17 _0,16 _- ‘binnenkort’ _0,02 _0,05 _- _0,04 ‘dusdanig’ _- _- _0,013 _- ‘zodanig’ _0,01 _- _- _- ‘dermate’ _- _0,05 _- _- 2. ‘ook’ 4,93 4,06 2,40 2,44 Synoniemen: ‘eveneens’ _0,03 _- _0,04 _0,01 ‘mede’ _0,01 _0,04 _- _- ‘tevens’ _0,01 _0,11 _0,01 _0,01 ‘bovendien’ _0,11 _0,27 _0,01 _0,05 ‘daarbij’ _0,17 _0,05 _0,01 _0,01 ‘daarnaast’ _0,02 _0,03 _- _0,02 ‘buitendien’ _- _- _- _-

‘wat meer is’ _- _- _- _-

‘daarenboven’ _- _- _- _-

‘daarbij komt dat’ _- _- _- _-

3. ‘wat’ 3,62 4,01 2,67 3,81

[ 54 ] Te literair?

Tabel 5

Totaal aantal woorden van de boeken uit het corpus:

Het lot van de familie Meijer: 260.258 De begraafplaats van Praag: 148.121

Godenslaap: 100.132 De Nederlandse maagd: 82.432 Het lot van de

familie Meijer begraafplaats De van Praag Godenslaap De Nederlandse maagd 3. ‘wat’ 3,62 4,01 2,67 3,81 ‘iets’ _1,94 _1,21 _1,13 _1,89 ‘lichtelijk’ _0,02 _0,01 _0,01 _- ‘een beetje’ _0,41 _0,09 _0,04 _0,15

‘een zweem van’ _0,004 _- _0,06 _-

‘min of meer’ _0,02 _0,07 _0,33 _- ‘enigermate’ _- _- _- _- ‘ietwat’ _0,02 _0,01 _0,06 _- ‘een weinig’ _- _0,01 _- _- ‘een ietsepietsie’ _- _- _- _- ‘een ietsepietsje’ _- _- _- _- ‘een ietsje’ _- _- _- _- ‘een pietsje’ _- _- _- _- ‘een tikje’ _- _- _- _0,001 ‘een tikkeltje’ _0,01 _0,02 _- _- 4. ‘al’ 3,55 3,15 3,37 2,94 Synoniemen: ‘alreeds’ _- _- _- _- ‘reeds’ _0,01 _0,06 _- _0,02 ‘bereids’ _- _- _- _- ‘allang’ _0,31 _0,03 _0,11 _0,07

‘sinds jaar en dag’ _0,003 _- _- _-

‘sinds mensenheugenis’ _0,003 _0,01 _- _0,01

‘alvast’ _0,02 _0,01 _0,01 _0,04

5. ‘alleen’ 3,43 1,79 1,13 2,07

Synoniemen: ‘afgezonderd’ _- _- _- _-

‘in zijn eentje’ _0,003 _0,01 _0,01 _-

‘in z’n uppie’ _- _- _- _-

‘allenig’ _- _- _- _-

‘kind noch kraai hebben’ _- _- _- _0,02

Het lot van de

familie Meijer begraafplaats De van Praag Godenslaap De Nederlandse maagd 5. ‘alleen’ 3,43 1,79 1,13 2,07 ‘solitair’ _- _- _- _- ‘eenzaam’ _0,003 _0,01 _0,01 _0,16 ‘geïsoleerd’ _- _0,01 _- _- ‘teruggetrokken’ _0,007 _0,01 _0,01 _0,16 ‘vereenzaamd’ _- _- _- _- ‘verlaten’ _0,08 _0,14 _0,02 _0,15 ‘verweesd’ _- _- _0,01 _-

‘in isolement geraakt’ _- _- _- _-

‘eenzelvig’ _- _- _- _-

‘op zichzelf’ _- _0,01 _0,05 _-

‘in zijn dooie eentje’ _- _- _- _-

‘solo’ _- _- _- _- ‘enkel’ _0,09 _0,01 _0,03 _0,02 ‘louter’ _0,03 _0,05 _0,07 _0,01 ‘slechts’ _0,2 _0,25 _0,24 _0,16 ‘uitsluitend’ _0,03 _0,16 _0,01 _- ‘enkel en alleen’ _0,02 _0,02 _- _0,01 ‘puur’ _0,04 _0,01 _0,04 ₀ 6. ‘toen’ 3,06 1,16 0,24 3,63 Synonie- men: ‘destijds’ 0,17 - 0,01 0,01 ‘indertijd’ _0,003 _1,01 _0,01 ₀ ‘toentertijd’ _- _0,09 _- _- ‘toenmaals’ _- _- _- _- ‘daarna’ _0,25 _0,98 _0,03 _0,52 ‘vroeger’ _0,17 _0,07 _0,13 _0,17 7. ‘maar’ 9,05 9,41 4,61 5,60 Synonie- men: ‘bezwaar’ 0,01 0,01 - - ‘bedenking’ _- _- _- _-

[ 56 ] Te literair?

Tabel 5

Totaal aantal woorden van de boeken uit het corpus:

Het lot van de familie Meijer: 260.258 De begraafplaats van Praag: 148.121

Godenslaap: 100.132 De Nederlandse maagd: 82.432 Het lot van de

familie Meijer begraafplaats De van Praag Godenslaap De Nederlandse maagd 7. ‘maar’ 1,22 1,11 0,16 0,62 ‘slechts’ _0,25 _0,25 _0,24 _0,16

‘niet meer dan’ _0,09 _0,08 _0,09 _0,04

8. ‘hoofd’ 1,05 0,41 1,01 0,74 Synoniemen: ‘bol’ _- _- _0,01 _- ‘gezicht’ _0,88 _0,34 _0,14 _0,86 ‘harses’ _- _- _- _- ‘kop’ _0,09 _0,08 _0,16 _0,15 ‘kanis’ _- _- _- _- ‘knar’ _- _- _- _- 9. ‘mensen’ 1,22 1,11 0,16 0,62 synoniemen: ‘lieden’ _0,02 _0,01 _0,04 _0,01 ‘luiden’ _- _- _- _- ‘publiek’ _0,06 _0,09 _- _0,08 ‘bevolking’ _0,05 _0,08 _- _0,01 ‘lui’ _0,003 _0,03 _0,02 _- ‘personen’ _0,02 _0,09 _0,01 _0,01 ‘redelijke wezens’ _- _- _- _- 10. ‘hand’ 1,07 0,55 1,09 1,13 Synoniemen: ‘jat’ _- _- _- _- ‘klauw’ _0,003 _0,01 _0,04 _- ‘knuist’ _- _- _0,09 _- ‘poot’ _0,003 _0,01 _0,09 _0,16

zelfstandige naamwoord waarbij Het lot van de familie Meijer gemiddeld scoorde in plaats van als minst, is het opvallend dat er in Het lot van de familie Meijer naast hoofd, het vaakst ‘gezicht’ wordt gebruikt, net als bij de andere boeken. Het is alleen wel het enige boek dat daarnaast geen andere termen uit het cluster gebruikt. Dit is een trend die vaker voorkomt: vaak scoort Het lot van de familie Meijer vrij hoog op rarity effect op basis van één ander woord. De andere boeken scoren soms minder maar gebruiken meer verschillende woorden uit het synoniemencluster.

Uit de berekening van de lexicale variatie van de verschillende boeken uit het corpus door Voyant Tools bleek al dat de andere boeken relatief meer unieke woorden bevatten dan Het lot van de familie Meijer. Dat dit deels te verklaren is doordat de schrijfstijl van Lewinsky iets meer kenmerken vertoont van het prototype effect, en die van de auteurs van de andere boeken iets meer van het rarity effect, blijkt uit het feit dat die drie auteurs doorgaans gebruikmaken van meer verschillende woorden uit de synoniemenclusters en gebruikmaken van woorden uit de clusters die verder van het basislevel-woord af staan. Dit verhoogt de mate van cognitie die vereist is voor het begrip van de tekst, evenals het gebruik van langere zinnen en woorden, en daarmee de complexiteit van de tekst. De mate van lexicale variatie kan daarom gezien worden als een maatstaf voor literariteit aangezien complexere teksten vaker als literair worden beschouwd, zoals ook het geval is bij de drie hoog-literaire romans uit dit corpus.

De synoniemenclusters waar Het lot van de familie Meijer in de eerste berekening het hoogste scoorde op rarity effect waren ‘wat’ en ‘al’. In het geval van ‘wat’ blijkt dat het verschil voor een groot deel wordt verklaard door het relatief vele voorkomen van de woorden ‘iets’ en ‘een beetje’. Dit zijn woorden die over het algemeen veel voorkomen en ook veel worden gebruikt in spreektaal. De cognitieve afstand tot ‘wat’ is dus niet zo heel groot, zeker in verhouding met de andere woorden uit het synoniemencluster die relatief vaker voorkomen, hoewel in minder grote getale, in de andere boeken: ‘enigszins’, ‘ietwat’ en ‘min of meer’. Eenzelfde soort effect treedt op bij het nader bestuderen van het

synoniemencluster ‘al’. Het blijkt dat het verschil grotendeels kan worden verklaard door het relatief hoge gebruik van ‘allang’ in Het lot van de familie Meijer. Ook ‘allang’ staat semantisch en cognitief gezien niet heel ver van ‘al’ af. Dit geldt echter niet voor het gebruik van ‘sinds jaar en dag’ en ‘sinds mensenheugenis’ dat bijna uniek is voor dit boek, maar een veel kleiner deel van het verschil bepaalt.

Ook bij het bestuderen van de scores voor de andere synoniemenclusters blijkt dat het belangrijker is te kijken naar welke woorden uit het cluster gebruikt worden dan naar de frequentie waarin ze voorkomen. Bij het synoniemencluster ‘alleen’ waar Het lot van de familie Meijer het minst scoorde op rarity effect, is te zien dat Lewinsky veel vaker gebruikmaakt van het woord ‘enkel’ terwijl de andere auteurs vaker kiezen voor het lastigere ‘louter’. Ook gebruiken de andere auteurs veel vaker ‘verlaten’ dan het basiswoord ‘alleen’. Bij het synoniemencluster ‘hoofd’, het enige

[ 58 ] Te literair?

woord ‘zei’, per 1000 woorden, voor elk boek. Dit heb ik gedaan door het aantal keer ‘zei’ te delen door het totaal aantal woorden en daarna te vermenigvuldigen met 1000. De begraafplaats van Praag

Aantal woorden: 148.121 Aantal keer ‘zei’: 161 Relatief: 1,09 Godenslaap

Aantal woorden: 100.132 Aantal keer ‘zei’: 144 Relatief: 1,44

De Nederlandse maagd Aantal woorden: 82.432 Aantal keer ‘zei’: 244 Relatief: 2,96

Het lot van de familie Meijer Aantal woorden: 260.258 Aantal keer ‘zei’: 1445 Relatief: 5,55

Het is duidelijk dat het woord ‘zei’ relatief veel vaker voorkomt in Het lot van de familie Meijer dan in de andere boeken. Het verschil met De begraafplaats van Praag en Godenslaap is vooral opvallend, De Nederlandse maagd verschilt hierin minder.

Vervolgens is het ook mogelijk om in Antconc een vergelijking te maken tussen twee boeken op woordniveau. Het programma berekent de ‘keyness’ van de verschillende woorden: hoe hoger het positieve getal van de keyness van een woord is, hoe vaker dat woord relatief voorkomt in de ene tekst in vergelijking met de andere.206

De resultaten laten zien welke 10 woorden uit Het lot van de familie Meijer de hoogste

206 Ibid.

4.2 Dialoog en directe rede in Het lot

In document Te literair? Een onderzoek naar de invloed van meetbare tekstkenmerken en waardeoordelen op het verschil in waardering tussen historische romans die als hoog-literair en die als minder literair worden beschouwd. (pagina 47-58)