met respondenten van mijn eigen online enquête, die een boek uit het corpus
van dit onderzoek hebben gelezen, om hun leeservaringen wat beter in kaart
te brengen. Het uitgangspunt was om uit te zoeken welke formele aspecten,
naast de cultuursociologische, een rol hebben gespeeld in de beoordeling
van de romans.
[ 34 ] Te literair?
prachtige schrijfstijl’125). Voor velen was
ook het ‘tijdloze en boeiende onderwerp’ van belang en het feit dat ‘het verhaal blijft hangen’126. Het is opvallend dat veel lezers
aangeven geraakt te zijn door dit verhaal (‘het verhaal raakt je ziel’, ‘een boek dat je bij blijft [sic]’, ‘indrukwekkende geschiedenis, het liefst zou je het boek in een adem uitlezen’, ‘de tragiek’127).
In grote lijnen noemen de lezers veel dezelfde dingen die een boek tot een literair boek maken. De stijl van het boek moet mooi en origineel zijn, anders dan men in het dagelijks leven gewend is. Een literair boek zet een lezer aan het denken, behandelt onderwerpen die niet voor de hand liggen en heeft ‘een diepere betekenis’. Ook is eruditie een teken van literariteit, vooral literaire verwijzingen ‘veronderstellen een mate van literaire ontwikkeldheid bij de lezer’128. De
meningen over Het lot van de familie Meijer wijken hier enigszins vanaf omdat de lezers bij dit boek ook vooral ingingen op het plot van het boek, dat intrigerend was, tragisch en bij veel mensen voor een (emotionele) reactie zorgde. Het niet kunnen wegleggen van het boek, is hierin een belangrijk aspect dat niet werd genoemd bij de hoog-literaire titels. Opvallend was dat, hoewel heel veel lezers goed konden verwoorden wat de hoge literariteit van de eerste drie titels veroorzaakte, ze dit niet automatisch vertaalden naar een ‘goed’ boek. De lezers herkenden een goede en intelligente stijl maar konden tegelijkertijd het verhaal ‘een worsteling om door te komen’129 noemen. Het
onderwerp en taalgebruik waren ‘niet altijd even toegankelijk’130, de boeken ‘lezen niet
125 Zie bijlage 1, Lezersmeningen Het lot van de familie Meijer.
126 Ibid. 127 Ibid.
128 Zie bijlage 1, Lezersmeningen De Nederlandse maagd. 129 Zie bijlage 1, Lezersmeningen De begraafplaats van
Praag. 130 Ibid. onderkennen dat de taal zelf eigenlijk
de hoofdrol speelt in het verhaal en ‘de aandacht op zichzelf vestigt’117(‘veel nadruk
op taal’, ‘superieure schrijfstijl’, ‘verhaal (…) is ondergeschikt aan de fijnzinnige, beeldrijke taal’118). Ook weet Mortier, volgens de lezers,
‘persoonlijke ervaringen te binden aan universele’119, waardoor iedereen zich kan
inleven in een, voor velen, ‘onbekende oorlog en onbekend tijdperk’120.
De Nederlandse maagd van Marente de Moor werd door minder mensen gelezen en heeft daarom wat minder commentaren gekregen. Overheersend zijn wel de commentaren op de schrijfstijl van De Moor die een taal bezigt die ‘te mooi is voor het dagelijks leven’121. De manier van schrijven, de
zinsopbouw en het gebruikte vocabulaire zijn zaken die bijdragen aan literair taalgebruik (‘weloverwogen zinnen’, ‘originele manier van formuleren’, ‘goede compositie’122). Ook
zijn de lezers die het boek hoog hebben gescoord, het erover eens dat het boek beschikt over meerdere lagen waardoor de ‘hersens aan het werk worden gezet’123 (‘je
moet als lezer alert blijven’, ‘onuitgesproken motieven’, ‘gelaagdheid’124).
Over het algemeen beschouwden de lezers Het lot van de familie Meijer dus als iets minder literair dan de andere drie boeken. Toch zijn er genoeg commentaren die juist wel het literaire karakter van het boek bespreken. Ook bij dit boek droeg de schrijfstijl van Charles Lewinsky bij aan het literaire karakter volgens veel lezers (‘mooi taalgebruik’, ‘knap geschreven’, ‘intelligente
117 Ibid. 118 Ibid.
119 Ibid. 120 Ibid.
121 Zie bijlage 1, Lezersmeningen De Nederlandse maagd. 122 Ibid.
123 Ibid. 124 Ibid.
van recensies. Opvallend is dat Godenslaap meer werd besproken in grote en bekende kranten en De Nederlandse maagd meer op weblogs en dergelijke. Het lot van de familie Meijer is minder besproken dan ik had verwacht, gezien de grote populariteit van het boek.135 Recensies en besprekingen
verschenen eerder in weekbladen en tijdschriften dan in grote kranten. De recensies van alle boeken waren overwegend positief, geen van de boeken heeft dan ook een slechte beoordeling gekregen in het Nationale Lezersonderzoek. Over het algemeen waren de grotere kranten kritischer dan de weblogs en lezersbeoordelingen, daarom is bij de eerste drie boeken vooral gelet op zaken die als (klein) minpunt werden genoemd bij recensies uit de laatste categorie en op de kritiek uit de beoordelingen van professionele recensenten. In de besprekingen is gezocht naar redenen die kunnen verklaren waarom de drie hoog-literaire romans uit het corpus minder goed worden gevonden dan Het lot van de familie Meijer. Bij het vergelijken van de recensies bleek dat een drietal aspecten meerdere keren naar voren kwam.
Het eerste aspect omvat het taalgebruik in de verschillende romans. De begraafplaats van Praag, De Nederlandse maagd en Godenslaap worden alle drie diverse malen beticht van wollig taalgebruik, al is het op een andere manier. Wat de lezers stoort aan het boek van Eco is de overdaad aan details en de wijdlopigheid van verhaallijnen: de lezer moet moeite doen om het boek te begrijpen en wordt daardoor minder snel echt het verhaal in getrokken136 (‘tamelijk
135 Van de vier boeken uit het corpus van dit onderzoek is dit boek ook het meest gelezen door de respondenten van mijn eigen online enquête.
136 Lute, E. ‘Eco, Umberto – De begraafplaats van Praag.’ Leeservaringen. Februari 2011. Web. 4 maart 2016. <http://www.leeservaringen.com/ alle-ervaringen/eco-umberto-de-begraafplaats- van-praag/>
louter ter ontspanning’131 en waren bij tijd en
wijle ‘taai’132. Over De begraafplaats van Praag
werd zelfs het volgende gezegd: ‘Eco schrijft uitermate literair, maar dit boek heb ik niet uitgelezen. Veel te geconstrueerd.’133 En over
Godenslaap het volgende over het beeldend taalgebruik: ‘Overigens vond ik het boek in dat opzicht “over the top” en naar mijn smaak veel te “barok”. Maar het is zeker literair.’134 Bij
Het lot van de familie Meijer kwamen dit soort commentaren helemaal niet voor. Lezers beschouwen het plezier bij het lezen van een boek dus niet per se altijd als literaire kwaliteit. De literaire aspecten die bij de hoog-literaire titels als vervelend werden aangemerkt, werden niet aangetroffen in de commentaren bij Het lot van de familie Meijer dat, misschien hierdoor, ook algemeen als een beter boek werd aangemerkt.
3.2 Critici over het corpus
Om meer verklaringen te vinden voor het verschil in waardering van de vier historische romans heb ik ook gekeken naar hoe de boeken ontvangen zijn door verschillende critici. Hiervoor zoch ik naar recensies en artikelen in verschillende media, variërend van weblogs en websites van leesliefhebbers, tot artikelen van recensenten in gerenommeerde kranten zoals de Volkskrant en NRC Handelsblad. Over De begraafplaats van Praag was veruit het meeste te vinden, dit kan te maken hebben met de grote reputatie die Umberto Eco door de jaren heen heeft opgebouwd. De Nederlandse maagd en Godenslaap werden veelal pas besproken nadat de auteurs de AKO-Literatuurprijs hadden gewonnen. Dit resulteerde ook in veel interviews in plaats131 Ibid.
132 Zie bijlage 1, Lezersmeningen Godenslaap. 133 Zie bijlage 1, Lezersmeningen De begraafplaats van
Praag.
[ 36 ] Te literair?
wél geroemd. In dit boek waardeert iedereen het gebruik van beeldspraak (‘De zinnen zijn mooi afgerond, goed geconstrueerd zonder dat men het idee heeft dat ze lang in de steigers hebben gestaan’146, ‘enkele rake
pennenstreken’147, ‘bijzonder beeldende, bijna
filmische, verteltrant’148). Dit doet vermoeden
dat het vooral de dosering van stijlfiguren is die lezers afschrikt of juist niet.
Een tweede onderwerp waar de recensenten het op opvallende wijze met elkaar over eens waren is spanning en plotvorming. Bij alle drie de boeken die het hoogst zijn beoordeeld op literaire kwaliteit, miste een aantal recensenten een goede opbouw of spanning. Bij De begraafplaats van Praag lag dat vooral aan het feit dat Eco geprobeerd heeft verschillende intriges naast elkaar te laten spelen. Veel lezers raakten hierdoor de draad kwijt en verloren hierdoor het gevoel te worden ‘meegenomen’ in het verhaal. Er werd te veel van de lezer verwacht die voortdurend bij de les moest blijven om het nog te kunnen snappen149 (‘een
moeras aan verwikkelingen’150, ‘een chaotisch
geheel’151, ‘van een plot is geen sprake’152).
Het plot van De Nederlandse maagd wordt teleurstellend genoemd. Het boek begint spannend en de lezer wordt op de hoogte
146 Bauer, G. ‘Een onweer in de verte.’ Literatuurplein. Web. 5 maart 2016. <http://www.literatuurplein.nl/ recensie.jsp?recensieId=68>
147 Steen, Y. van de. ‘Het lot van de familie Meijer.’ Liberales. 11 april 2008. Web. 5 maart 2016. <http:// www.liberales.be/boeken/lot>
148 Vermeulen, J.L. ‘De leugen heeft veel weerhaken.’ Reformatorisch Dagblad. 5 maart 2008. Web. 5 maart 2016. <http://www.refdag.nl/boeken/recensies/ de_leugen_heeft_veel_weerhaken_1_248670> 149 Lute, E. (2011).
150 Kuitert, L. ‘Waar rook is, is Eco.’ Vrij Nederland, nr. 54 (2011).
151 de Volkskrant. ‘Voyeur van het kwaad.’ de Volkskrant Archief. 22 jan. 2011. Web. 4 maart 2016. <http:// www.volkskrant.nl/archief/voyeur-van-het- kwaad~a1826966/>
152 Hellemans, F. (2011). Web. 4 maart 2016. <http:// www.knack.be/nieuws/boeken/umberto-eco-de- begraafplaats-van-praag/article-normal-21168.html> vermoeiende stijloefening’137, ‘De overdadige
culinaire details mochten wat minder’138). De
Nederlandse maagd en Godenslaap worden minder gewaardeerd vanwege het vele gebruik van metaforen en beeldspraak. Het lijkt alsof het verhaal en de personages ondergeschikt zijn aan de taal139 en alsof de
auteur te hard heeft geprobeerd een ‘literair boek’ te schrijven (‘zó gekunsteld (...) pedante woordkeuze’140, ‘zo veel vergelijkingen dat
het soms duizelde’141, ‘op het randje van
decadentie’142, ‘hobbelt moeizaam voort’143,
‘vol met motieven en thema’s die je kunt uitpluizen’144). Hoewel Het lot van de familie
Meijer door sommigen wordt beschouwd als ‘keurig’145, wordt vooral de stijl van het boek
137 Hellemans, F. ‘Umberto Eco – De begraafplaats van Praag.’ Knack. 2 februari 2011. Web. 4 maart 2016. <http://www.knack.be/nieuws/boeken/ umberto-eco-de-begraafplaats-van-praag/article- normal-21168.html>
138 Swaen, J. ‘Recensie Umberto Eco ‘De begraafplaats van Praag.’ Blik op de wereld. Web. 4 maart 2016. <http://www.blikopdewereld.nl/recensies/243- recensie-umberto-eco-de-begraafplaats-van-praag> 139 Peppelenbos, C. ‘De geletterdheid van het oog.’
Tzum literair weblog. 26 april 2013. Web. 4 maart 2016. <http://www.tzum.info/2013/04/recensie-erwin- mortier-godenslaap/>
140 Lendering, J. ‘Ronde cirkels, zwangere rivierdelta’s en de syntaxis van de honger.’ Recensieweb. 4 december 2008. Web. 4 maart 2016. < http://recensieweb.nl/ recensie/ronde-cirkels-zwangere-rivierdeltas-en-de- syntaxis-van-de-honger/>
141 Weij, M. van der. ‘Godenslaap.’ NCRV Gids. Web. 4 maart 2016. <https://www.ncrvgids.nl/ miekesleesclub/artikel/542/godenslaap> 142 Belleman, B. ‘Oorlog lijkt soms iets schitterends.’
Trouw. 9 oktober 2008. Web. 4 maart 2016. <http://www.trouw.nl/tr/nl/4324/Nieuws/article/ detail/1194893/2008/10/09/Oorlog-lijkt-soms-iets- schitterends.dhtml>
143 Meijer, E. ‘De degens gekruist.’ Recensieweb. 1 november 2011. Web. 4 maart 2016. <http:// recensieweb.nl/recensie/de-degens-gekruist/> 144 Peppelenbos, C. ‘Nazi’s zijn onbeschofte horken.’
Tzum literair weblog. 4 december 2011. Web. 4 maart 2016. <http://www.tzum.info/2011/12/recensie- marente-de-moor-de-nederlandse-maagd/> 145 Leppers, G. ‘Ook Zwitserland was voor Joden
niet veilig.’ Trouw. 1 mei 2010. Web. 5 maart 2016. <http://www.trouw.nl/tr/nl/4324/Nieuws/article/ detail/1106640/2010/05/01/Ook-Zwitserland-was- voor-Joden-niet-veilig.dhtml>
Een derde punt dat vaker wordt genoemd in de recensies heeft ook een beetje te maken met stijl en taalgebruik. Lezers reageren vaak op het gebruik van feiten in de betreffende boeken. Soms wordt de historische onderlegging als prettig ervaren omdat het zorgt voor een kloppend tijdsbeeld. Het is een blijk van de kennis van de auteur, een bewijs voor gedane research en geeft geloofwaardigheid aan de gebeurtenissen. Maar in De begraafplaats van Praag wordt het de schrijver kwalijk genomen dat er te veel weetjes in de roman staan. Het haalt de vaart uit een verhaal, de schrijver loopt te veel te koop met zijn kennis en de lezer wil niet het idee hebben een geschiedenisverhaal te lezen.161 Hoewel de
commentaren een aantal keer overlappen met die op stijl, heb ik er toch voor gekozen om er apart de aandacht op te vestigen omdat het een typisch probleem voor historische romans lijkt. De auteur moet een goede balans weten te vinden tussen historische juistheid, zoals ook te lezen was in de genreomschrijving van Drop162,
en een lopend verhaal. Dit lijkt in ieder geval bij Het lot van de familie Meijer goed te zijn gegaan. Zo wordt gezegd: ‘Lewinsky heeft enerzijds de eruditie om bijzonder boeiende historische gegevens op te diepen, maar anderzijds de gave om die op een bijna terloopse wijze in het verhaal te verweven.’163 En ook: ‘De manier waarop
de kleine persoonlijke kwesties subtiel zijn verweven met de wereldgeschiedenis zorgen [sic] dat het boek het niveau van een vlot geschreven familiesage ontstijgt.’164
161 Hellemans, F. (2011). Web. 4 maart 2016.; Wal, M. van der. ‘Recensie Begraafplaats van Praag.’ Eindeloos Weblog. 16 maart 2011. Web. 4 maart 2016. <https://eindeloosweblog.wordpress.com/ tag/begraafplaats-van-praag/>
162 Drop, W. (1958): 8.
163 Vermeulen, J.L. (2008). Web. 5 maart 2016. 164 Bauer, G. (zie noot 146).
gebracht van het bestaan van een geheim. De ontknoping van dit geheim blijkt op het einde niet zo heel veel in te houden, waardoor de lezer teleurgesteld achterblijft.153 Ook
blijkt dat ‘de verhaallijnen voorspelbaar’154
zijn. De kritiek op het plot van Godenslaap centreert zich vooral rondom het begrip ‘traagheid’. Er lijkt geen duidelijke aanleiding voor het verhaal te zijn155 en de toon is te
beschouwend (‘wie actie en avonturen verwacht kan deze roman beter wegleggen’156,
‘de vele herhalingen (...) maken de opbouw erg traag’157, ‘geen echte pageturner’158). Ook
deze roman heeft geen duidelijk plot. Op dit punt wordt Het lot van de familie Meijer positiever beoordeeld dan de andere romans, wat opmerkelijk is omdat het boek eruit het dikste is van de vier159 (‘blijft tot de laatste
pagina boeien’160). Schijnbaar is Lewinsky er in
geslaagd het plot interessant te houden voor de meeste lezers.
153 Meijer, E. ‘De degens gekruist.’ Recensieweb. 1 november 2011. Web. 4 maart 2016 http:// recensieweb.nl/recensie/de-degens-gekruist/; Meer, E. van de. ‘De Nederlandse maagd – Marente de Moor.’ De Leesfabriek. 11 septembe 2012. Web. 4 maart 2016. <http://www.deleesfabriek.nl/2012/09/ de-nederlandse-maagd-marente-de-moor/> 154 Peppelenbos, C. (2011). Web. 4 maart 2016. <http://
www.tzum.info/2011/12/recensie-marente-de-moor- de-nederlandse-maagd/>
155 Kramer, T. ‘De obsceniteit van een oorlog.’ 8WEEKLY. 28 november 2008. Web. 4 maart 2016. <http://8weekly.nl/recensie/boeken/erwin-mortier- godenslaap-de-obsceniteit-van-een-oorlog/> 156 Peppelenbos, C. (2013).
157 Jaeger, T. “Godenslaap’ van Mortier.’ NRC Handelsblad. 16 november 2009. Web. 4 maart 2016. <http:// www.nrc.nl/next/2009/11/16/godenslaap-van- mortier-11812299>
158 Peek, L. ‘Godenslaap – Erwin Mortier.’ Lottepeek. blogspot. 3 november 2014. Web. 4 maart 2016. <http://lottepeek.blogspot.nl/2014/11/godenslaap- erwin-mortier.html>
159 Seventyeight. ‘Het lot van de familie Meijer.’ Seventyeight.nl. 5 april 2010. Web. 5 maart 2016. <http://seventyeight.nl/recensies/het-lot-van-de- familie-meijer/>
[ 38 ] Te literair?
Hetzelfde geldt voor het gebruik van te veel historische feiten. Gedegen kennis van de geschiedenis is noodzakelijk voor een goede historische roman. De lezer heeft graag het idee dat de schrijver weet waar hij het over heeft en feitelijke juistheden zorgen ook voor de juiste ‘couleur locale’ waardoor de lezer zich kan inleven. Het is wel belangrijk dat het geschiedkundige precies alleen dát blijft; een achtergrond waartegen het verhaal zich afspeelt. Te veel feiten geven de lezer het idee met een geschiedenisboek te maken te hebben en nemen het leesplezier weg Plotvorming is ook belangrijk bij de waardering van literaire romans. Een element van spanning is niet iets wat genoemd wordt als voorwaarde voor een literaire roman. Wat wel blijkt is dat lezers het extra waarderen als een roman wél beschikt over een goed plot en het jammer vinden als dit niet het geval is. Dit element zou daarom een verklaring kunnen zijn voor het feit dat de ene literaire historische roman beter wordt gevonden dan de andere.
Het verdere receptieonderzoek zal zich baseren op deze drie elementen die het duidelijkst naar voren kwamen: taalgebruik, gebruik van feiten en plotopbouw.
3.3 De online enquête
Vanaf 1 april tot en met 1 mei 2016 heeft mijn eigen enquête, 503048 – The Riddle of Literary Quality, online gestaan om de bevindingen uit het receptieonderzoek breder te toetsen.166 De respondenten
werd ten eerste gevraagd naar hun waardering van de vier boeken die centraal staan in dit onderzoek, mits zij de boeken hadden gelezen. Hiervoor werd dezelfde schaal gehanteerd als in het Nationale
166 Voor het maken van de enquête heb ik gebruikgemaakt van de website Thesistools. De enquête is te raadplegen tot en met 1 juli 2016. Alle resultaten van de enquête zijn op aanvraag te raadplegen via mijn account bij Thesistools. <http:// www.thesistools.com/web/?id=503048> In de commentaren van de respondenten
van het Nationale Lezersonderzoek en de recensies van de critici kwamen dus een aantal keer dezelfde aspecten naar voren. Een voorzichtige samenvatting van de elementen die minder gewaardeerd worden aan literaire boeken valt hieruit wel af te leiden.
Lezers zijn het erover eens dat literair taalgebruik zich kenmerkt door ongewoon en poëtisch taalgebruik. Een grote woordenschat, literaire verwijzingen en gebruik van beeldspraak zijn hier voorbeelden van. Als een auteur echter te veel gebruikmaakt van dit soort stijlmiddelen wordt een boek minder leesbaar en te opzichtig literair; minder goed dus eigenlijk. Grappig is dat deze opvatting samenvalt met de opvatting van een van de oudste literatuurcritici: Aristoteles. Hij schreef al in zijn Poëtica: