70
FR A N K Z U Y D A M
In 1995 schreef Sam Rozemond een artikel geti teld ‘Dubieuze constanten in de buitenlandse po litiek van Nederland’7 Een vergelijkbare titel zou ook heel goed kunnen worden toegekend aan een bijdrage over de buitenlandse politiek van de sociaal-democratie. Met name waar het de ‘harde kant’ van het buitenlands beleid betreft, blijken de socialisten niet erg beginselvast. Nagenoeg alle denkbare posities ^ van antimilitaristisch idealisme tot de Politik derStdrke — werden wel ingenomen.
In deze bijdrage zullen de verschillende be ginselprogramma’s op het punt van vrede en vei ligheid tegen het licht worden gehouden, daarbij inbegrepen het thans voorliggende concept-be- ginselprogramma.
HET I N T E R N A T I O N A L I S M E V A N DE SDAP
De sociaal-democratie heeft zich altijd geprofi leerd als een internationale beweging. Al heel vroeg had men hechte banden met geestverwan ten in het buitenland en ook liet men geen gele genheid ongebruikt om het internationale ka rakter van de arbeidersstrijd te benadrulcken. Wat echter opvalt bij lezing van de eerste begin selprogramma’s, is de afwezigheid van een enigs zins uitgewerkt program over defensie en de
Over de auteur Frank Zuydam is historicus, werkzaam
als projectcoördinator bij het Innouatieplatform Den Haag
Noten Zie pagina 75
buitenlandse politiek. Zowel het program van de Sociaal Democratische Bond (s d b) als dat van de Sociaal-Democratische Arbeiders Partij (s d a p) is uiterst summier op dit punt. De sociaal-demo- craten kwamen niet veel verder dan het voorstel om ‘militaire stelsels’ en ‘staande legers’ af te schaffen en te vervangen door een ‘algemene weerplicht’. Hoe men een en ander precies voor zich zag, was niet erg duidelijk. In de tekst noch in de toelichting werd er verder op ingegaan. Volgens Bart Tromp is het nagenoeg ontbreken van ‘het buitenland’ enerzijds uit te leggen als het onvermogen het internationalisme te ver binden met (het handelen van) nationale staten en anderzijds het gevolg van een vrijwel volle dige preoccupatie met de ‘sociale kwestie’.^
In het volgende beginselprogramma, dat van 1912, zijn de summiere opmerkingen over de buitenlandse politiek zelfs geheel verdwenen. Het is op z’n m inst opmerkelijk te noemen dat, ondanks oplopende internationale spanningen, de sociaal-democraten geen behoefte voelden om een richtsnoer voor de buitenlandse politiek te formuleren. Met het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog kon de s d a pechter niet om een standpuntbepaling heen. Op 3 augustus 1914 deelde partijleider Troelstra de Kamer mee dat zijn partij de mobilisatiekredieten zou steunen. Het was volgens hem niet gepast tegen het rege ringsbeleid te stemmen, omdat ‘in deze ernstige omstandigheden de nationale gedachte de natio nale geschillen overheerscht’.^ De lijn van Troel stra leidde tot grote verdeeldheid binnen de
Sociaal-democratie anno 2004 Frank Zuydam Vrede, veiligheid en beginselen
tij. Veel partijgenoten begrepen de knieval voor ‘de nationale gedachte’ niet en zagen in het par tijstandpunt niet veel anders dan (verwerpelijke) steun aan het militarisme. De partijleiding hield echter voet bij stuk en wist op betrelckelijk hard handige wijze steun voor de landsverdediging af te dwingen.
Dat de verdeeldheid gedurende de oorlog slechts was toegedekt en niet overbrugd, bleek al snel. Na afloop van de Eerste Wereldoorlog werd er vanuit de afdelingen steeds meer druk uitge oefend om tot een antimilitaristische stelling- name te komen. Op het 20ste partijcongres in 1921 ging de partijleiding door de knieën. Beslo ten werd aan het bestaande partijprogramma ‘ac tie voor internationale en nationale ontwape ning’ toe te voegen. Herziening van het beginsel programma was niet nodig, omdat er in 1912 geen passage over bewapening of ontwapening was opgenomen. Deze standpuntbepaling bete kende overigens niet dat de partij zich tot het pa cifisme had bekeerd. De noodzaak van bewape ning als tegenwicht tegen allerhande bedreigin gen (van ‘gluipend bolsjewisme en het aanmati gend fascisme’) werd wel onderkend, maar gaarne aan de grote mogendheden overgelaten.
Het omarmen van het ontwapeningsstand- punt werd voor een belangrijk deel ingegeven door electorale overwegingen. De partijleiding meende dat ontwapening een geschikt thema was om de aanhang te mobiliseren en te vergro ten. Mede daardoor werd het antimilitarisme een belangrijk ~ zo niet het belangrijkste — onderwerp in de partij propaganda. In allerhande partijorganen werden de schaduwzijden van het militaire bedrijf breed uitgemeten en ook stemde de partij steevast tegen de militaire be groting onder het motto ‘geen cent voor het le ger, geen Idink voor de vloot’.’F De sociaal-demo cratie en antimilitarisme werden zodoende steeds meer als vanzelfsprekend met elkaar ver bonden.
In de j aren dertig raakte de partij echter weer in toenemende mate verdeeld over het al dan niet vasthouden aan het antimilitaristische standpunt. Met het oog op het steeds reëler wor
dende ‘bruine gevaar’ uit Duitsland meende een snel groeiende groep sociaal-democraten dat de tijd was gekomen om het antimilitaristische standpunt (weer) los te laten. In 1937 ging de par tij inderdaad overstag. Ondanks het emotionele verzet van een kleine minderheid, sprak de over grote meerderheid van het partijcongres zich uit voor aanvaarding van de landsverdediging. Op hetzelfde congres werd het nieuwe beginselpro gramma vastgesteld. Enigszins merkwaardig is dat de koerswijziging inzake de nationale defen sie daarin geen plek had gekregen. Het thema was met opzet buiten het beginselprogram ge houden en uitgewerkt in een afzonderlijk pro- grammastuk, ‘het strijdprogramma voor defen sie’. Blijkbaar werd de aanvaarding van de lands verdediging als een voorlopige standpunt be schouwd en nog niet rijp genoeg geacht om als beginsel te dienen. Ookkan het zijn dat de partij, met het zig-zag-beleid rondom de Eerste Wereld oorlog in het geheugen, zichzelf zoveel mogelijk (politieke) manoeuvreerruimte wenste te ver schaffen.
V R A A G S T U K V A N OORL OG EN VREDE
De Tweede Wereldoorlog werkte voor de sociaal democraten sterk ontnuchterend. Uit de trauma tische oorlogservaringen hadden veel socialisten de lering getrokken dat vrijheid en democratie het niet zonder een militaire verdediging kon den stellen. Het streven naar (internationale) ontwapening werd dan ook niet meer als een re ële optie gezien. De partij stond derhalve voor de opgave een nieuw internationaal program te
ontwildcelen dat recht deed aan de gewijzigde 71 machtsverhoudingen in Europa, maar tevens re kening hield met de oude sociaal-democratische principes. In een poging deze twee uitgangspun ten te verenigen, richtte de partij zich in de eer ste naoorlogse jaren op de zogenaamde ‘brug- conceptie’. Dit hield in dat Europa een eigen vorm, een ‘derde weg’, van het democratisch soci alisme moest zien te vinden, die het midden hield tussen het kapitalistische Amerika en de communistische Sovjet-Unie.
Sociaal-democratie anno 2004 Frank Zuydam Vrede, ueiligheid en beginselen
In het beginselprogramma van 1947 kwam de ‘derde weg’ echter niet expliciet aan de orde. In plaats daarvan was een tamelijk abstracte tekst over vrede en veiligheid opgenomen. Een Neder landse krijgsmacht werd weliswaar nodig ge acht, maar alleen als die 'doelmatig en in de de mocratische geest’ voor de bescherming van ‘de rechtmatige Nederlandse belangen’ zou worden ingezet. Bovendien stelde de partij dat een Nederlands leger in de eerste plaats tot taak had om een ‘internationale gemeenschap der volken’ te verwezenlijken.5 Met andere woorden, een Nederlandse krijgsmacht moest toch vooral als een bijdrage aan de vorming van een internatio nale rechtsorde worden begrepen. Dat deze be zwerende formules weinig houvast boden voor een inhoudelijke politieke strategie, werd niet problematisch geacht. Het program had vooral tot doel de verschillende geledingen binnen de nieuwe partij met elkaar te verbinden. Boven dien kan de tekst over de buitenlandse politiek ook worden opgevat als een weerspiegeling van het feit dat de internationale constellatie vol strekt nog niet was uitgekristalliseerd.
Dat laatste zou echter niet lang duren. Met de Russische gelijkschakeling van Oost-Europa, de deling van Duitsland en het uitbreken van de Koude Oorlog kreeg het nieuwe internationale landschap vorm. Tegen deze achtergrond ruilde de partij het ‘brugconcept’ en het ietwat abstracte internationalisme in voor een duidelijke voor keur voor de verdediging van de westerse demo cratie onder de vleugels van de vs. Over de nood zaak van samenwerking met de v s tegen ‘de Rus sische agressie’ bestond eindjaren veertig wei- 72 nig twijfel meer. En ook de toetreding van Neder
land tot het Atlantisch bondgenootschap in 1949 werd als een logische stap beschouwd. De over grote meerderheid van de partij zag in de oprich ting van de na v o het ‘meest afdoende en m is schien wel laatste middel om een Derde Wereld oorlog te voorkomen en de beginselen van de mocratie, persoonlijke vrijheid en rechtsorde’ te beschermen. ®
In de eerste helft van de j aren vij ftig liet de partij zich er weinig aan gelegen om steun aan de
collectieve verdediging van het westen te betui gen. Zo stemde het partijcongres van 1951 in met ‘de onvermijdelijke verhoging van de militaire inspanning’, werd in 1953 de vorming van een Europese Defensie Gemeenschap (e d g) omarmd en in 1957 een resolutie aangenomen waarin de
NAVO ‘de voornaamste garantie voor de veilig
heid van de vrije wereld’ werd genoemd.^ Een de bat over de noodzaak van het Atlantisch bondge nootschap werd niet of nauwelijks gevoerd, niet in de laatste plaats omdat de partijtop er veel aan gelegen was om de gelederen gesloten te hou den. Voor andersdenkenden was dan ook zeer weinig ruimte.
Eindjaren vijftig zou hier verandering in ko men. Niet dat de n a v o ter discussie werd ge steld, maar wel werd ‘het atoomvraagstuk’ inzet van verbeten debatten. De nucleaire bewape ningswedloop tussen beide blokken veront rustte een snel groeiend aantal sociaal-democra- ten. Velen vreesden dat de harde westerse con frontatiepolitiek uiteindelijk rampzalige gevol gen zou hebben en meenden dat de verschillen tussen de beide machtsblokken niet op de spits gedreven moesten worden (‘de wereld kon niet blijvend langs de afgrond gaan’). Deze veront rusting zorgde ervoor dat de Politik derSrarke in razend tempo plaats maakte voor het streven naar vreedzame coëxistentie en wederzijds ge controleerde ontwapening.
Deze lijn komt ook terug in het beginselpro gramma van 1959, waarin wordt gesteld dat ‘in het atoomtijdperk meer dan ooit het socia listisch streven wezenlijk gericht [dient] te zijn en te blijven op een werkelijke vrede en op ont wapening, met garanties van afdoende controle en naleving ervan’. Volgens de partij waren vrede en ontwapening echter niet mogelijk zolang ‘to talitaire machten streven naar wereldoverheer- sing en vrijheid en menselijke waarden bedrei gen’. Dit gegeven noopte ons land een ‘doelma tige en verantwoorde bijdrage’ te leveren aan de militaire verdediging van de democratie en ver sterking van het westers bondgenootschap.® Of anders gezegd, Nederlandmoest onverkort vast houden aan de n a v o, maar diende tegelijkertijd
Sociaal-democratie anno 2004 Frank Zuydam Vrede, Heiligheid en beginselen
alles in het werk te stellen om via een ‘actieve vredespolitiek’ de spanning tussen Oost en West te verminderen.
Het beginselprogramma van 1959 werd niet zozeer als de afronding, maar veeleer als de op maat van een brede partij discussie over vrede en veiligheid gepresenteerd. Beginjaren zestig volgde Inderdaad een brede partij dicussie over ‘het vraagstuk van oorlog en vrede’. De uitkom sten van die discussie weken echter niet of nau welijks af van hetgeen in het beginselprogram van 1959 was opgenomen en kunnen als een na dere invulling of verbijzondering worden opge vat. Het beleid bleef immers gericht op: het vast houden aan de na v o; het voortzetten van de dia loog mssen Oost en West; het inzetten op weder zijds gecontroleerde ontwapening en ‘de strijd tegen de atoomanarchie’.
BEP ERKT H O U D B A A R
Toch ZOU het beginselprogramma van 1959 wat betreft de buitenlandse politiek maar beperkt houdbaar blijken. De opkomst van Nieuw Links zorgde ervoor dat de uiterste houdbaarheidsda tum van het program snel verstreek. De integra tie van deze nieuwlichters in de partij ging ge paard met opgewonden discussies over de bui tenlandse politiek die niet zonder gevolgen ble ven. De beweging wist in relatief korte tijd een meerderheid van de partij achter haar invulling van ‘een progressieve buitenlandse politiek’ te krijgen. In 1969 werd de onvoorwaardelijke er kenning van de D D R tot officiële partijlijn verhe ven en in de j aren zeventig omarmde de partij het voorwaardelijk o f‘kritisch’N A V O-lidmaat schap. Hetkernwapenvrij maken van Nederland, de vorming van een door beide grootmachten ge garandeerd Europees veiligheidssysteem en een verklaring van de na v o om niet als eerste kern wapens in te zetten waren de belangrijkste onderdelen van dit voorwaardelijk na v o-lid maatschap.
Deze geheel vernieuwde internationale oriën tatie van de partij is ook terug te lezen in het laat ste beginselprogramma van de partij (1977). In
het eerste deel van het programma (maatschap pelijke achtergronden) wordt‘de Oost-West-ver- houding’ verantwoordelijk gehouden voor ‘blok vorming, een absurde bewapeningswedloop, de bestendiging van allerlei vormen van onvrijheid in het Oostblok en hetkritieldoos aanvaarden van de Amerikaanse machtspolitiek in het Westen’. Minstens zo kwalijk is dat de gespan nen verhouding tussen de beide blokken de enorme tegenstelling mssen arme en rijke lan den in stand houdt. Erger nog, beide bloldten ma ken zelfs misbmik van de situatie van arme lan den ‘door hun konfrontatiepolitiek ter plaatste met andere middelen voort te zetten’, aldus het program.
Tegenover het dominante blokdenken stelt de partij een wereldorde waarin economische tegenstellingen zijn opgeheven; de grondrech ten van de mens volledig en overal worden geres pecteerd; er een einde is gekomen aan kolonia lisme, dictatuur, racisme, discriminatie en uit buiting; alle staten ontwapend zijn en op basis van gelijkwaardigheid samenwerken en ont spanning op zowel staten als volkeren en men sen onderling van toepassing is. Om deze ideale wereld te verwezenlijken zouden de Verenigde Naties — democratisch gecontroleerde — bo vennationale bevoegdheden moeten krijgen. Daarbij zouden de beide machtsblokken vervan gen moeten worden door een allesomvattend veiligheidsstelsel zonder nucleaire, chemische of biologische wapens. Ten slotte moest ingezet worden op Europese samenwerking en hervor ming van het economisch stelsel in ‘socialisti sche zin’.9
Het beginselprogramma van 1977 draagt dui delijke sporen van het succesvolle verzet van Nieuw Links en zijn volgelingen tegen de ver meende ‘Koude Oorlogsmentaliteit’ in de partij. Zo wordt in het programma de Oost-West-ver- houding als de bron van veel ellende gepresen teerd en bovendien volledig ondergeschikt ge maakt aan de Noord-Zuid-tegenstelling. Ook wenste de PvdA zich in 1977 niet meer als verde diger van het Westen op te werpen. Nergens wordt een onderscheid gemaakt tussen
commu-7 3
Sociaal-democratie anno 2004 Frank Zuydam Vrede, ueiligheid en beginselen
nistische en democratische staten. In plaats daar van worden het ‘staatsbureaucratische systeem’ en het '(neo)kapitalistische blok’ als twee vor men van ‘een monolithisch imperialisme’ gepre senteerd. In de strijd tegen de ‘Koude Oorlogs- mentaliteit’ is echter wel een coherente visie op de ‘harde kant’ van de buitenlandse politiek ge sneuveld. Tenminste, de programmapunten die zouden moeten leiden tot de gewenste nieuwe wereldorde zijn zowel weinig realistisch als wei nig uitgewerkt. Of anders gezegd, in het pro gram is de Gesinnungsethik richtinggevend ge weest en heeft men de Verantwortungsethik zorg vuldig buiten beschouwing gelaten.
Op het terrein van vrede en veiligheid bleef de partij nog enkele j aren in de geest van het begin selprogramma handelen, met het verzet tegen de mogelijke plaatsing van kruisvluchtwapens in Nederland (het zogenaamde NAVO-dubbelbe- sluit) als belangrijkste wapenfeit. Vanaf midden jaren tachtig ontstond er een snelgroeiende Idoof tussen theorie en praktijk. De partij begon (ook) op het terrein van vrede en veiligheid de bakens te verzetten en met het einde van de Koude Oorlog in 19 8 9 was het beginselprogram inzake vrede en veiligheid definitief door de fei ten ingehaald.
EEN D U B I E U Z E T RADI T I E ?
Velen hebben er op gewezen dat het beginselpro gramma uit 1977 inmiddels wel erg gedateerd is. Dat geldt zeker voor het terrein van vrede en vei ligheid. Het program is zowel door het einde van de Koude Oorlog als door de aanslagen van 11 74 september (en de daarop volgende ‘oorlog tegen
het terrorisme’) tot een anachronisme verwor den. Dat er nu een nieuw (concept-)beginselpro- gramma voorligt, moet dan ook van harte wor den toegejuicht. Jammer is alleen dat het thema vrede en veiligheid er in het program bekaaid vanaf komt. Bovendien blinkt de summiere tekst vooral uit in gemeenplaatsen en algemeenhe den, een paar punten daargelaten (pressie op on democratische regimes en noodzaak van volken rechtelijk mandaat voor militair ingrijpen).
In het thans voorliggende concept-program wordt alle heil verwacht van verdergaande inter nationale samenwerking c.q. van versterking van internationale kaders. Zo acht het program voor de bestrijding van terrorisme ‘hechte inter nationale samenwerking’ essentieel, wordt een verdergaande Europese samenwerking op het terrein van het buitenlands en veiligheidsbeleid bepleit en is ‘versterking en democratisering van internationale kaders (zoals de Verenigde Na ties)’ nodig om de principes van de democrati sche rechtsstaat te beschermen en te
verbreiden.’ * Het is echter volstrekt onduidelijk hoe een en ander precies vormt dient te krijgen en op welke manier het tot de oplossing van internationale vraagstukken kan leiden.
In het onderstaande is een poging onderno men om op het terrein van veiligheid een aantal doelstellingen te formuleren en die vervolgens ' te verbinden met uitgangspunten voor politiek handelen. Voor de doelstellingen is teruggegre pen op het beginselprogram van 19 5 9. In de toe lichting daarop stelde de partij dat een socialisti sche buitenlandse politiek zich op niets minder zou moeten richten dan het tot stand brengen van de wereldvrede, de vrijheid van alle volkeren en een internationale rechtsorde.’ ^ Deze zouden ook nu weer een plaats kunnen krijgen. De vol gende stap is uitgangspunten te formuleren die deze (utopische) idealen ook daadwerkelijk dich terbij kunnen brengen. Dat zouden bijvoorbeeld de volgende uitgangspunten kunnen zijn: > Het Atlantisch bondgenootschap blij ft de
hoeksteen van ons defensiebeleid. De bij drage van Nederland zou gericht moeten zijn op versterking van deze militaire samenwer king teneinde zo doelmatig en effectief moge lijk te opereren.
> De aanmaak en verspreiding van nucleaire, biologische en chemische wapens (a bc-wa- pens) vormen nog altijd een grote bedreiging voor de vrede en veiligheid in de wereld. Der halve dient de aanmaak en de verdere ver spreiding van ABC -wapens met kracht te wor den bestreden.
> De strijd tegen het terrorisme vergt een
Sociaal-democratie anno 2004 Frank Zuydam Vrede, ueiligheid en beginselen
dergaande samenwerking en coördinatie tus sen de verschillende nationale veiligheids diensten. Deze samenwerking mag echter niet leiden tot afbraak van bestaande burger rechten.
Via allerhande vormen van pressie zou op on democratische regimes druk moeten worden uitgeoefend om de rechten van de mens en de principes van de democratische rechtsstaat re erkennen en toe te passen.
Als vreedzame initiatieven tekortschieten om de internationale rechtsorde te herstellen of te verdedigen, kan het geweldsinstrument worden ingezet. Militaire interventie vereist echter altijd een volkenrechtelijk mandaat. Nederland is bereid een actieve bijdrage te le