Visuele toevoegingen

Naast tekstuele toevoegingen zijn ook visuele toevoeging gevonden, oftewel beelden die geen correspondentie vormen met tekst maar los daarvan een bijdrage vormen aan de inhoud van de instructie. Zoals te zien was in tabel 12 zijn de visuele toevoegingen in de minderheid: in totaal zijn er 10 gevonden. Hoewel het medium een uitgelezen kans biedt om het visuele kanaal een grote rol te geven, gebeurt dit dus nauwelijks op de inhoud van de instructie.

De gevonden visuele toevoegingen hebben verschillende functies. Vijf van de gevallen zijn illustraties. In de vijf gevallen vindt tevens een co-referentie plaats, maar wordt de boodschap daarnaast nog eens visueel getoond. Dit is qua functie dus geen verduidelijking aangezien de extra informatie niet een aanvulling op de co-referentie is en werd daarom Illustratie gedoopt. De informatie wordt via insets getoond. Een inset is een visueel effect waarbij een klein shot bovenop

52 het lopende shot getoond wordt, welke meer detail laat zien (Chandler 2005: 5). In fragment 18 zien we een voorbeeld van een inset die een deel van de longen gedetailleerder uitbeeldt:

(Film 10, sequentie 12)

Fragment 18: Voorbeeld visuele toevoeging Illustratie via een Inset

In drie gevallen betreft de functie van de visuele toevoeging een samenvatting. Na het benoemen van verschillende voorwerpen of handelingen worden deze in één overzicht getoond zonder de samenvatting uit te spreken. Een samenvatting is een soort herhaling. Zoals in het theoretisch kader benadrukt werd, is het medium film een vluchtig medium. Het inbouwen van herhaling in de vorm van een samenvatting zorgt ervoor dat de informatie opnieuw toegankelijk wordt gemaakt voor de kijker. Zo wordt de kijker beter in staat gesteld de instructies op te volgen. De visuele toevoeging die tenslotte nog twee keer gevonden werd, is de toevoeging van geschreven tekst die verder niet uitgesproken wordt. De functies daarvan kunnen verschillen maar beide bleken de functie waarschuwing te hebben.

4.2.4.4 Problemen

In het corpus geven de visuele toevoegingen zelf geen problemen. Dit kan betekenen dat het fenomeen visuele toevoeging geen mogelijkheid laat voor problemen, maar kan ook betekenen dat er te weinig voorbeelden zijn om hier goede conclusies uit te trekken.

Wel wordt geconstateerd dat de keuze voor een visuele toevoeging in de plaats van tekst-beeldcorrespondentie of een tekstuele toevoeging problematisch kan zijn. In het volgende fragment doet zich een visuele toevoeging voor in plaats van een co-referentie:

(Film 6, sequentie 1)

Fragment 19: Probleemgeval betreft gemaakte keuze voor visuele toevoeging in plaats van co-referentie Er wordt roodgekleurde tekst in beeld gebracht: “Contactlenzen moeten vóór het druppelen worden uitgedaan”.Deze wordt aangevuld met een waarschuwingsteken: een driehoek met uitroepteken. De rode tekst en de waarschuwingdriehoek duiden erop dat het om een belangrijke mededeling gaat. Desondanks wordt deze dus niet uitgesproken maar alleen visueel gebracht. Eventuele slechtziende kijkers of kijkers die even afgeleid zijn zullen de waarschuwing misschien niet meekrijgen. Dit kan een probleem vormen.

53 4.2.5 Verbale en visuele structureringen

Naast tekst-beeldcorrespondenties en tekstuele en visuele toevoegingen, werd er ook losse tekst- en beeldinvulling gevonden die helpen bij het vormen van de structuur. Deze werden verbale en visuele structureringen genoemd. In tabel 12 konden we al zien dat de totale groep kleiner is dan de

toevoegingen, maar dat de verhouding visueel en verbaal meer gelijk liggen. In de analyse is bekeken wat voor soorten structureringen er binnen een sequentie structuur aanbrengen. Dit resulteerde in het volgende overzicht:

Soort Structurering Aantal Visuele Structureringen Aantal Verbale Structureringen Totaal In Procenten Aankondiging 3 17 20 27% Focus 19 2 21 29% Schakeling 9 3 12 16% Alg. Structurering 3 8 11 15% Vraag 0 6 6 8% Samenvatting 0 1 1 1% Manipulatie Tijd 3 0 3 4% Totaal 37 37 74 100% In Procenten 50% 50% 100%

Tabel 16: Overzichtstabel soorten visuele structureringen per kanaal binnen het corpus

De totaalverhouding voor het visuele kanaal ten opzichte van het verbale kanaal zoals gezegd gaat gelijk op, maar de verhoudingen binnen de verschillende soorten structureringen vertonen juist voorkeur voor één van de twee kanalen. De Aankondiging en (het leggen van) Focus zien we het meest in het corpus. De Aankondiging wordt voornamelijk als verbale structurering gevonden, terwijl Focus vooral visueel wordt ingezet. Dit verschil is verklaarbaar. Een aankondiging is in tekst

makkelijker te bewerkstelligen dan visueel en het tegenovergestelde geldt voor het aanbrengen van focus.

Zoals gezegd komt de structurering aankondiging in het corpus het meeste voor via het verbale kanaal. De verbale aankondigingen vinden plaats zoals we die in een geschreven

instructietekst ook zien. Een voorbeeld uit film 13, sequentie 3: “Om OneTouch UltraEasy te gaan gebruiken, moet u eerst zorgen voor een bloeddruppeltje”. In de rest van de sequentie zie we de instructies voor hoe we de prikpen moeten prepareren om een bloeddruppeltje te verkrijgen. De aankondiging geeft ons geen instructies, maar geeft ons wel voorbereidende informatie op hoe de sequentie bijdraagt aan de instructie(film). Deze informatie stelt de kijker daarom beter in staat de instructies die volgen uit te voeren.

Een visuele aankondiging is lastiger voor te stellen, maar kwam tevens voor. Om daar een beeld van te vormen, wordt het volgende voorbeeld uitgelicht:

54

(Film 10, sequentie 6)

Fragment 20: Voorbeeld visuele structurering aankondiging

In sequentie 6 van film 10 wordt astmapatiënte Ikram geïnstrueerd hoe ze een inhalator moet gebruiken. De instructie wordt in verschillende stappen gepresenteerd in een rond kader. Elke stap wordt voorgegaan door een cijfer binnen het ronde kader. Het cijfer wordt niet in tekst uitgesproken en werkt dus als visuele aankondiging; het geeft aan dat een volgende stap in de instructie begint. De structurering Focus is de andere, meest vertegenwoordigde structurering en werd hoofdzakelijk als visuele structurering gevonden. De Focus vinden we vooral in de vorm van de cameratechniek ‘zoom in’, waardoor de aandacht van de kijker actief op dat beeldmateriaal wordt gevestigd. Een andere vorm van Focus, een additioneel kader binnen het scherm, is zichtbaar in het zojuist besproken fragment 20. Het cirkelvormige kader zorgt ervoor dat de kijker extra wordt gefocust op hetgeen zich binnen dat kader afspeelt.

De enige verbale vorm van Focus die in het corpus aanwezig bleek, is de tekst: “Dat doet u zo” (Film 24, sequentie 3). De functie van de verbale structurering heeft veel weg van een

aankondiging, maar door het woord “zo” wordt de kijker extra gefocust op de handelingen die in beeld komen. Daarom is er in de analyse voor gekozen deze verbale structurering als Focus aan te merken. Dat dit de enige is, geeft aan dat verbale focus uiterst zeldzaam is. Vanwege het

aankondigende karakter van de structurering zou overwogen kunnen worden om een dergelijke structurering in een eventueel vervolgonderzoek of soortgelijk onderzoek toch onder de noemer Aankondiging te plaatsen.Voor een overzicht van deze en de andere structureringen verwijs ik naar Bijlage D.

Als we kijken naar het aandeel van de structureringen vergeleken met de co-referenties en tekstuele toevoegingen, blijken structureringen maar een klein aandeel in de instructiefilms op zich te nemen. Ze spelen dus een kleine rol. Maar als we kijken naar de herkomst, zien we dat de structureringen vooral in de langere films voorkomen (film 10, film 14 en film 15). Waar de kortere films voldoende structuur in de instructie aan kunnen brengen door sequentieschakelingen, is dat voor de langere films blijkbaar niet altijd voldoende. Door de extra structureringen binnen de sequenties worden de langere films beter inzichtelijk en wordt de instructie daarin behapbaar voor de kijker. Dit helpt de kijker om de instructies op te volgen. Overigens moet daarbij gezegd worden dat dit in de lange film 15 niet opgaat. Deze film maakt geen gebruik van sequentieschakelingen waardoor de structureringen de enige structuur bieden.

55 4.2.5.1 Problemen

Uit de analyse komt naar voren dat de visuele structurering problemen kan opleveren. Voor een visuele structurering worden vaak cameratechnieken gebruikt, bijvoorbeeld inzoomen of wipes. Aangezien deze middelen ook voor andere doeleinden, zoals sequentieschakelingen, worden ingezet, ontstaan er soms inconsequenties die verwarrend voor de kijker kunnen zijn.

Eén inconsequentie zien we in film 21, sequentie 3. In film 21 worden wipes ingezet om van sequentie te schakelen. Nadat er een voorbereiding wordt gegeven, wordt er via een wipe een instructiesequentie gestart. De instructie begint met het apparaat gereed te maken. Daarna wordt zonder tussenkomst van een wipe direct doorgegaan met het gebruik van het apparaat; de

instructies sluiten naadloos op elkaar aan, dus dit is niet verwarrend. Maar vervolgens wordt er gekozen voor het invoegen van een wipe om de afrondingsinstructie van het apparaat voor opbergen in beeld te brengen. De afrondingsinstructie duurt maar enkele seconden. Daarna komt de volgende wipe die een nieuwe sequentie inleidt, namelijk afronding van de instructiefilm. Naar aanleiding van de start van de instructiesequentie zou men verwachten dat het onklaar maken van het apparaat naadloos aan de andere instructies toegevoegd zou worden. Bovendien is het verwachtingspatroon van de kijker dat een wipe een volgende sequentie inleidt. Echter, in dit geval is een wipe binnen de instructiesequentie geplaatst die geen nieuwe sequentie inleidt en dus als visuele structurering is aangeduid. Hoewel kijkers in staat worden gesteld de hele instructie op te volgen, kan het afwijken van het gecreëerde verwachtingspatroon verwarring veroorzaken en leiden tot een moment van minder aandacht. Dit komt de toegankelijkheid van de instructie niet ten goede.

Verder is er een geval gevonden waar een visuele structurering geen enkele functie lijkt te hebben. Film 23 geeft een instructie voor de cyclohaler, een inhalator. In deze film wordt de cameratechniek wipe uiterst inconsequent ingezet. De wipe zonder functie spant daarin de kroon:

(Film 23, sequentie 3)

Fragment 21: Voorbeeld van visuele structurering wipe zonder aanwijsbare functie

Fragment 21 toont een deel van de instructiesequentie, namelijk de voorbereiding van het apparaat. Halverwege de voorbereiding wordt opeens een wipe ingebracht. Deze wipe brengt ons van het medium shot van de man naar een close-up van de capsule. Dergelijke wisselingen van camera-afstand komen vaker voor in instructiefilms (en films in het algemeen) en worden conventioneel niet ingeleid door een wipe. Daarnaast wordt de wipe gedurende deze film verder juist ingezet om van sequentie te schakelen, wat de betreffende wipe niet doet. De wipe is daarom aangemerkt als visuele structurering, maar heeft geen (duidelijke) functie en is vanwege genoemde redenen uiterst verwarrend.

56 Verder is de cameratechniek wipe inconsistent gebruikt aan het eind van dezelfde

instructiesequentie. Daar zien we een exemplaar van in het hiervoor besproken probleemgeval: een wipe die wordt gebruikt voor een subsequentie, terwijl er voor een eerder subdeel van de instructie geen wipe werd ingezet. Dit leidt tot verwarringen die goed te voorkomen zijn; het is onduidelijk waarom toch op deze manier gemonteerd is.

Een andere cameratechniek die binnen de visuele structurering Focus soms een probleem vormt, is de ‘zoom in’. Dit probleem zien we in fragment 11, dat eerder al besproken is in de paragraaf ‘Overige correspondenties’. Ter herinnering:

(Film 15, sequentie 1)

Herhaling Fragment 11: Probleemgeval beelduitleg door camera-afstand

Wanneer de tekst “Je ziet dan de ventieltjes op en neer bewegen” start, wordt er door de camera ingezoomd. Deze zoom is ter focus op de ventieltjes, maar er wordt niet genoeg ingezoomd om ze daadwerkelijk te kunnen zien. De structurering zou dus een toegevoegde waarde hebben, maar slaagt hier niet in door een matige uitvoering.

Dat de visuele structurering ook positief gebruikt kan worden voor het toegankelijk maken van de instructie, zien we in film 25. Film 25 maakt veelvuldig gebruik van fades en zooms om de aandacht op bepaald beeldmateriaal te vestigen. Dit geeft soepele overgangen tussen verschillende delen van de instructie. Een voorbeeld daarvan is het volgende:

(Film 25, Sequentie 2)

57 Er wordt eerst gebruik gemaakt van de visuele structurering fade om binnen de instructiesequentie over te schakelen naar een samenvatting van de instructie tot dan toe. De herhaling van de vijf eerdere handelingen verschijnt in de vorm van een overzicht van zes schermpjes naast elkaar. Na de samenvatting wordt er wederom gebruik gemaakt van een visuele structurering om de instructie te hervatten: via een zoom in op het zesde schermpje, gaan we naar de laatste, nog niet getoonde handeling. Zodra het ingezoomde beeld het volledige scherm beslaat, wordt die laatste handeling getoond. De visuele structureringen hebben zo een ingevoegde samenvatting mogelijk gemaakt zonder verwarring te creëren.