Vitens Waterbedrijf Groningen (WBG) Waterleidingmaatschappij Drenthe (WMD) Waterleiding Maatschappij Limburg (WML) Brabant Water Oasen PWN Waterleidingbedrijf Noord-Holland Dunea Evides 0 20 40 60 80 duizend hectare Bron: WUR; PBL pbl.nl Behoud
Natuurlijk kapitaal op orde
Ontwikkeling van natuurlijk kapitaal voor duurzame drinkwaterwinning Combinatie mogelijk met andere ecosysteemdiensten Alleen voor duurzame drinkwaterwinning
Behoud en ontwikkeling van natuurlijk kapitaal per drinkwaterbedrijf, 2016
30 procent van het totale drinkwaterwingebied (paars) is er een kans dat het ontwikkelen van het natuurlijk kapitaal ook positief uitpakt voor andere ecosysteemdiensten dan voor drinkwaterwinning, zoals koolstofvastlegging, waterberging en groene recreatie. Deze plekken liggen vooral in gebieden waar Vitens, Brabant Water en WML drinkwater winnen. Voor circa 15 procent van het areaal van het drinkwaterwingebied is er geen meekoppeling met andere ecosysteemdiensten (blauw). Hier leidt het ontwikkelen van natuurlijk kapitaal alleen tot winst voor duurzame drinkwatervoorziening.
Een deel van de grondwaterwinningen is extra kwetsbaar omdat in deze gebieden de drinkwaternormen worden overschreden voor bijvoorbeeld gewasbeschermingsmiddelen of nitraat (zie figuur 4.2). In deze gebieden is de urgentie het hoogst om te investeren in behoud en ontwikkeling van natuurlijk kapitaal.
79
4 Duurzaam ondernemen |
VIER
VIER
4.4 Besluitvorming bij duurzaam ondernemen
In de praktijkprojecten hebben de betrokken bedrijven aanknopingspunten gevonden om natuurlijk kapitaal een belangrijkere plek te geven in hun businessmodel. Dit geldt zowel voor producenten van primaire producten als voor bedrijven hogerop in de keten die grondstoffen verwerken en producten aanbieden aan consumenten. Karakteristiek aan de bedrijfsprojecten is dat alle bedrijven op de een of andere manier deel uitmaken van een keten en dat de grootste effecten op het natuurlijk kapitaal in de keten optreden bij de productie van grondstoffen. Die effecten beperken zich niet tot het lokale niveau. Terugdringen van CO2-emissies gebeurt op lokaal niveau
maar is van wereldbelang, watergerelateerde diensten hebben vaak invloed op het Figuur 4.2 Vitens WMD WBG PWN WML Brabant Water Oasen Evides Dunea Waternet
Grondwaterkwaliteit drinkwaterwingebieden per drinkwaterbedrijf, 2014
Normoverschrijding (gewasbeschermingsmiddelen, nitraat, nikkel of sulfaat) Geen normoverschrijding gemeten of bekend
pbl.nl
VIER
stroomgebiedsniveau. Figuur 4.3 schetst deze karakteristieken. De wijze waarop de ketens zijn vormgegeven – lengte keten, macht in de keten, vervlechting van ketens – verschilde tussen de praktijkprojecten. Deze verschillen gebruiken we om te kijken wat verschillende typen bedrijven en ketens van elkaar kunnen leren voor wat betreft de problemen die ze tegenkomen of de oplossingen die mogelijk zijn.
De praktijkprojecten laten zien dat er meerdere mogelijkheden zijn hoe de bedrijven het natuurlijk kapitaal en zijn ecosysteemdiensten kunnen meenemen in hun besluit vorming. Uit het project internationale handelsketens (Van Oorschot et al. 2016) komt naar voren dat dergelijke ketens vaak lange ketens zijn met verschillende schakels tussen primaire producent en consument. Keurmerken en standaarden, gekoppeld aan grondstoffen, eindproducten of bedrijven spelen een belangrijke rol in het maken van afspraken tussen de ketenpartijen onderling. Bedrijven gebruiken standaarden en keurmerken ook voor transparantie richting consument, aandeelhouders, financiers en andere stakeholders om te laten zien hoe duurzaam een bedrijf is. Op gebiedsniveau werken sommige bedrijven samen met andere stakeholders zoals regionale overheden en andere bedrijven omdat duurzaam ondernemen op één bedrijf soms beperkt effect heeft als anderen het niet doen. Ook zoeken bedrijven naar samenwerking of financiering uit het gebied, als aanvulling op hun verdienmodel in de keten. Tabel 4.1
Overzicht van effecten van de projecten op biodiversiteit en ecosysteemdiensten
Biodiversiteit Productiediensten Regulerende diensten Culturele diensten
Brabant Water + Een robuuster landbouwsysteem heeft meer biodiversiteit en heeft minder impact op biodiversiteit in de omgeving + Drinkwater 0 Voedsel, vezels, siergewassen + Bodemvruchtbaarheid + Plaagonderdrukking + Reinigend vermogen bodem + Natuurlijk erfgoed Internationale Handels-ketens + Minder ontbossing leidt tot minder biodiversiteitsverlies
0/- Voedsel, vezels + Koolstofopslag + Waterzuivering + Bodemvruchtbaarheid + Bodemerosie + Bestuiving + Natuurlijk erfgoed Biobased zeewier + Kansen voor biodiversiteit in en om locaties van zeewierproductie + Vezels + Plaagonderdrukking + Waterzuivering + Waterveiligheid Innovatieve voedsel- bedrijven + Een robuuster landbouwsysteem heeft meer biodiversiteit en minder impact op biodiversiteit in de omgeving. 0 Voedsel + Bodemvruchtbaarheid
+ Plaagonderdrukking + Gezondheid+ Beleving
81
4 Duurzaam ondernemen |
VIER
VIER
Uit de casestudy met innovatieve voedselondernemers blijkt een aantal strategische keuzes in de ketenopzet en samenwerking in de keten essentieel om de richting van duurzaam kwalitatief voedsel in te slaan. Deze keuzes zijn te herleiden tot elementen van vernieuwende businessmodellen (Van Lienen & Veldhuis 2016). Het gaat dan om de volgende keuzes:
– Inkoop van lokale, kwalitatief hoogwaardige en duurzaam geproduceerde grondstoffen, waarbij telers niet onder de kostprijs worden betaald;
– Zelf verwaarden van ruwe grondstoffen en directe verkoop aan consumenten, gebruikmakend van nieuwe technologieën;
– Werken op basis van vertrouwen en persoonlijk contact in de keten in relatief korte ketens.
Figuur 4.3
Duurzaam ondernemen en natuurlijk kapitaal
Bron: PBL
Producten en diensten (uit natuurlijk kapitaal) Betaling en invloed Natuur Recreatie CO2-opslag Waterbeheer Consument Retailer Producent Handelaar Primaire producent Landschapsniveau Regionaal of nationaal niveau Verticaal
georganiseerde productieketens
Horizontale organisatie van productiesystemen en natuurlijk kapitaal Transporteur Regionale bevolking en bedrijven Lokale bevolking en bedrijven Bijvoorbeeld boeren, plantages en waterbedrijven pbl.nl
VIER
De innovatieve voedselondernemers maken hun keuzes niet volgens de gangbare rationele bedrijfseconomische benadering van efficiëntie en lage kostprijs. Ze maken keuzes waarbij ze ook nadrukkelijk maatschappelijke waarden op de lange termijn willen toevoegen aan de voedselproductie, zoals gezondheid van mensen en eco- systemen. Op het moment dat de bedrijven willen opschalen moeten ze hun werkwijze wat aanpassen, omdat ze anders niet voldoende kunnen produceren. Hier zijn meerdere mogelijkheden voor. Ze kunnen de keten langer maken en gebruik maken van
standaarden in plaats van direct contact met de producent – zoals bij de internationale handelsketens. Een ander mechanisme is het dupliceren van het kleinschalige model, maar dan op een andere locatie, zoals bij een franchisemodel. Deze aanpak biedt ook mogelijkheden voor locatiespecifieke keuzes, zoals het meenemen van de culturele en natuurlijke diversiteit van de productielocatie in de productiewijze en de verwaarding van het product.
Het project over biobased zeewier laat zien dat de partijen in de zeewierketen zoeken naar een businesscase voor grootschalige toepassing, zoals bij diervoer (Van den Burg et al. 2016). In Nederland vindt zeewierteelt tot nog toe plaats op relatief kleine schaal voor het hogere voedingssegment of in kleinschalige pilots. In het project is gezocht naar mogelijkheden om zeewierteelt te combineren met het leveren van ecosysteem- diensten om zo zicht te krijgen op een levensvatbare businesscase. De producenten zijn nog ketens en afzetmarkten aan het opbouwen en staan voor de keuze in welke markten, met welke productieprocessen, en met welk bedrijfs- en verdienmodel zij hun bedrijf opzetten.
Drinkwaterbedrijf Brabant Water ten slotte heeft een heel korte keten (Van Lienen en Schuerhoff 2015). Het bedrijf onttrekt drinkwater uit een gebied en zuivert na voordat het water aan consumenten en bedrijven wordt geleverd. De kwaliteit van de grondstof wordt echter bepaald door het landgebruik boven de drinkwaterbronnen, vandaar dat zij kiezen voor duurzaam landgebruik samen met de gebiedspartijen. Daarmee is de keten vervlochten met verschillende ketens waar grondstoffen of eindproducten voor worden geteeld. Drinkwaterbedrijf Brabant Water probeert door samenwerking en kennisontwikkeling de keuzes die in die ketens gemaakt worden te beïnvloeden.
In Nederland wordt gezocht naar mogelijkheden voor meer grootschalige zeewierproductie. Een optie is om zeewierteelt te combineren met het leveren van ecosysteemdiensten zoals waterzuivering, golfdemping en tegelijkertijd natuur te ontwikkelen.
83
4 Duurzaam ondernemen |
VIER
VIER
In deze praktijkprojecten hebben de betrokken ondernemers een aantal strategische keuzes gemaakt die de relatie tussen hun businessmodel en natuurlijk kapitaal versterken. Met die keuzes onderscheiden zij zich van wat gangbaar is in de sector. Met deze keuzes en het groeiend marktaandeel voor nieuwe duurzame producten, dat vernieuwende ondernemers gezamenlijk bemachtigen, dagen zij andere bedrijven uit. De grote bedrijven, die werken in globale ketens en voedingsnetwerken met
grootschalige productieprocessen, zien dat de kleine ondernemers sneller kunnen inspelen op de vraag naar duurzame producten. Deze verschillende richtingen in bedrijfsstrategieën hebben ieder hun mogelijkheden en hun beperkingen. Zo kunnen de vernieuwende ondernemingen radicale keuzes maken die een positief effect hebben op natuurlijk kapitaal, maar door hun beperkt marktaandeel is hun impact vooralsnog beperkt. Grote bedrijven hebben een groter marktaandeel, maar zijn minder flexibel in het aanpassen van hun werkwijze. Grote bedrijven houden elkaar vaak in de greep en pleiten daarom regelmatig bij (Europese) overheden voor maatregelen om een gelijkwaardig level playing field te bewerkstelligen. Vernieuwende productiemethoden zijn voor hen vaak in eerste instantie kostprijsverhogend. Verandering gaat hierdoor langzaam en in kleine stapjes.
4.5 Belemmeringen bij duurzaam ondernemen
Uit het onderzoek zijn verschillende aangrijpingspunten naar voren gekomen om duurzaam te ondernemen met natuurlijk kapitaal. Dit is echter nog geen gemeengoed. De meest in het oog springende belemmeringen komen in deze paragraaf aan bod (zie ook tabel 4.2).