88
4.3. Gevolgen
Dat het leesvaardigheidsniveau nog steeds daalt is in IJsland ook niet onopgemerkt gebleven. Uit reacties op het laatste PISA-onderzoek in 2015 blijkt ook dat ze er alles aan willen doen om het tij te keren. In december 2016 reageert de minister van Onderwijs, Wetenschap en Cultuur Illugi Gunnarsson in een interview met de publieke omroep RÚV op de wederom tegenvallende resultaten. Hij zegt dat er opnieuw hervormingen in het
onderwijssysteem doorgevoerd zijn naar aanleiding van de PISA-resultaten, maar benadrukt dat het lange termijnoplossingen betreffen en dat het effect daarom misschien nog niet zichtbaar zal zijn in het onderzoek van 2015.195
In Hvítbók, een onderwijsplan gepresenteerd in 2014, staan verschillende
doelstellingen voor het onderwijs. Eerst worden de problemen geschetst: de leesvaardigheid is in de periode 2000-2012 met 24 punten gedaald. Dat betekent dat 15-jarige scholieren in 2012 een halfjaar achterlopen ten opzichte van de 15-jarigen in 2000.196 Het onderwijs is er
grof gezegd dus een halfjaar op achteruit gegaan. Ook is het percentage scholieren dat zich niet goed kan redden met lezen gestegen van 15% in 2000 naar 21% in 2012.197
De twee hoofddoelstellingen die in Hvítbók gepresenteerd worden zijn dat in 2018 90% van de middelbare scholieren aan het einde van de leerplicht het minimum leesniveau, dat wil zeggen PISA niveau 2, moet halen, nu is dat 78%. Daarnaast moet 60% van de
scholieren hun middelbare school op tijd afronden tegenover 44% nu.198
Een van de maatregelen die genomen wordt om het leesniveau te verbeteren, is het aantal lesuren van het vak IJslands verhogen. Zo wordt in IJsland maar zo’n 17% van de lestijd besteed aan de moedertaal, terwijl dit bijvoorbeeld in Noorwegen 26% en in de EU 27%.199
Uit recente cijfers blijkt dat dit hard nodig zal zijn aangezien het percentage IJslandse
195 Eysteinsson, Ægir Þór. “PISA mælir ekki allt skólakerfið.” RÚV, 6 december 2016, op:
http://www.ruv.is/frett/pisa-maelir-ekki-allt-skolakerfid. Laatst geraadpleegd op 18 maart 2019.
196 Ministry of Education, Science and Culture (IJsland). “White Paper, on education reform.” Reykjavík: 2014:
12. (NB Dit is de Engelse versie van Hvítbók. Aangezien ik van alles de IJslandse naam gebruik, heb ik besloten het in de lopende tekst Hvítbók te noemen).
197 Ibidem: 15.
198 Ibidem: 3.
89 kinderen dat moeite heeft met het lezen in hun eigen taal gestegen is van 15% in 2000 naar liefst 22% in 2015.200
Daarnaast wordt het Engels als probleem gezien in IJsland. In een open brief naar de krant Fréttablaðið uitte een logopediste al haar zorgen dat ze steeds meer IJslandse
kinderen op haar spreekuur krijgt die moeite hebben met het vinden van het IJslandse woord terwijl ze het Engelse woord wel weten.201 Ook Bryndís Loftsdóttir, co-directeur van
de IJslandse Uitgeversbond, sprak hierover haar zorgen uit. Volgens haar praten IJslandse jongeren onderling ook steeds vaker Engels en zijn de Engelse boeken veel goedkoper dan de IJslandse.202 Toch zijn deze ‘zorgen’ niet uniek voor IJsland, ook in Nederland praten
jongeren onderling Engels, of gebruiken in ieder geval meer Engelse woorden dan oudere generaties, en ook Nederlandse boeken zijn duurder dan Engelse boeken. Wellicht is men in IJsland sneller ‘bang’ voor bedreigingen van het IJslands: met 350.000 IJslanders is de taalgroep niet heel groot.
De directeur van de IJslandse Leraren Unie Ragnar Þór Pétursson stelt dan ook dat de oplossing voor het leesprobleem en het tegengaan van het Engels digitaal gezocht moet worden. Uit verschillende onderzoeken in 2011 en 2014 is gebleken dat de
computervaardigheden en het computer- en internetgebruik in IJsland tot het hoogste van heel Europa behoren.203 Pétursson pleit dan ook voor meer digitaal lesmateriaal in het
IJslands om zo een nieuwe digitale IJslandse maatschappij op te bouwen.204
Tot slot ziet de IJslandse regering in het verbeteren van het leesprobleem een belangrijke taak weggelegd voor ouders. Ouders zouden meer aandacht moeten besteden aan het lezen en meer tijd vrij moeten maken om hun kinderen voor te lezen. Want alleen leesuren op school is niet genoeg: kinderen moeten thuis ook gestimuleerd worden om te lezen. Het Ministerie van Onderwijs heeft naast de nieuwe doelstellingen in Hvítbók dan ook meteen
200 Demurtas, Alice. “22% Of Icelandic Children Show Difficulties In Reading Their Own Language.” The Reykjavík
Grapevine, 13 februari 2018, op: https://grapevine.is/news/2018/02/13/increasingly-harder-for-icelandic- children-to-understand-their-own-language/. Laatst geraadpleegd op 18 maart 2019.
201 “Icelandic children have better comprehension of English than Icelandic, says speech pathologist.” Iceland
Magazine, 16 april 2015, op: https://icelandmag.is/article/icelandic-children-have-better-comprehension- english-icelandic-says-speech-pathologist. Laatst geraadpleegd op 18 maart 2019.
202 Gesprek Loftsdóttir, 12 oktober 2018, Frankfurter Buchmesse.
203 “Computer and Internet usage in Iceland the highest in Europe.” Hagstofa Íslands (Statistics Iceland), 27
januari 2014, op: https://www.statice.is/publications/news-archive/science-and-technology/computer-and- internet-usage-in-iceland-the-highest-in-europe/. Laatst geraadpleegd op 18 maart 2019. En: White Paper: 10.
90 een project voor het volk gelanceerd: Þjóðarsáttmáli um læsi (lett. volksafspraak om te lezen). Voor dit project wordt samengewerkt met Heimili og skóla, de nationale
oudervereniging, om ouders zoveel mogelijk te stimuleren hun kinderen het plezier in lezen bij te brengen.205 Dat ouders belangrijk zijn voor de leesbevordering bleek ook al in
Nederland. Huysmans concludeerde in zijn onderzoek ‘Van woordjes naar wereldliteratuur’ dat van alle leesbevorderende middelen, de belangrijkste de rol van de ouders is. Wat nog meer zou helpen dan campagnes als onder andere de Boekenweek en Kinderboekenweek, is dat ouders het lezen in de vrije tijd stimuleren. Niet alleen door middel van voorlezen, maar bijvoorbeeld ook door over boeken te praten en samen naar de bibliotheek te gaan.206
Het tweede belangrijke doel uit Hvítbók was het stimuleren van scholieren om hun middelbare school binnen de daarvoor gestelde tijd af te ronden. Het gaat hierbij om de ‘upper secondary school’, die in IJsland niet verplicht is. Tussen de leeftijden 6 en 16 zijn IJslanders leerplichtig en zitten ze op de Grunnskóli, wat in Nederland overeenkomt met de basisschool en de onderbouw van de middelbare school. De bovenbouw is dus niet verplicht en wordt door velen ook niet op tijd afgerond, zo toont de statistiek. Daarnaast heeft IJsland te maken met een relatief hoog percentage leerlingen dat niet doorleert, zoals te zien is in onderstaande grafiek.
205 Mennta- og menningarmálaráðuneytið. “Þjóðarsáttmáli um læsi.“ Op:
https://www.stjornarradid.is/verkefni/menntamal/thjodarsattmali-um-laesi/. Laatst geraadpleegd op 8 februari 2019.
206 Huysmans, Frank. Van Woordjes Naar Wereldliteratuur: De Leeswereld Van Kinderen Van 7-15 Jaar. Stichting
91
Afbeelding 26. Percentage vroegtijdige schoolverlaters, leeftijd 18-24.207
Relatief veel IJslanders leren dus niet of maar deels door na het afronden van de verplichte schoolperiode. Wel is te zien dat dit aantal afneemt, al blijft het percentage in IJsland hoog vergeleken met de andere landen. Waar dit precies aan ligt kan ik in deze scriptie niet onderzoeken. Een oorzaak zou het onderwijs kunnen zijn maar het kan ook breder liggen: cultureel of maatschappelijk, zoals arbeidsparticipatie.
In IJsland was men na het PISA-onderzoek in 2015 echt geschrokken over met name het leesniveau van de 15-jarigen. De doelstellingen in de grote onderwijshervorming waren allemaal op 2018 gezet. De uitkomsten van het PISA-onderzoek van 2018 worden daarom zeer interessant: hebben alle maatregelen geholpen?
207 Grafiek van Eurostat. Variabelen te selecteren op:
https://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&plugin=1&language=en&pcode=sdg_04_10. Laatst geraadpleegd op 8 februari 2019.
92
5. Conclusie
De vraag die als uitgangspunt voor deze scriptie diende was wat Nederland kan leren van IJsland op het gebied van leesgedrag. De uitspraak van voormalig CPNB-directeur Eppo van Nispen lag aan de basis van deze vraag, hij stelde immers dat IJsland op Nederland voorlag waar het op het lezen van boeken aankomt.208
We hebben gezien dat er vraagtekens bij de uitspraak van Van Nispen geplaatst kunnen worden. Zo lukte het op basis van het opgevraagde CPNB-materiaal niet om tot eenzelfde soort uitspraak te komen. Dus waar komt deze beeldvorming over het zo belezen IJsland dan eigenlijk vandaan en bovendien, klopt het dat IJsland zo’n grote leescultuur heeft?
Om tot een antwoord te komen heb ik de IJslandse leescultuur vanaf het ontstaan van de natie IJsland tot vandaag de dag onderzocht. Zo zagen we dat de wortels van
IJslandse cultuur en leescultuur teruggaan tot de manuscripten uit de dertiende eeuw. Door de eeuwenoude sagen, die eerst mondeling overgeleverd werden en later overgeschreven werden omdat de enige drukpers van het land niet vrij toegankelijk was, heerste er zo’n grote verhalencultuur dat veel IJslanders al vroeg konden lezen en schrijven.
Op de vraag of klimaat en afstanden een rol speelden bij de geletterdheid van de IJslanders geeft de kvöldvaka-traditie deels antwoord. Boerenfamilies zaten op de lange winteravonden bij elkaar en lazen elkaar verhalen voor tijdens de werkzaamheden. Vaak mochten de kinderen voorlezen, die daardoor al vroeg interesse hadden in lezen en schrijven. We moeten bedenken dat de rituelen rondom de kvöldvaka en hoe dit in de nationale tradities is ingebed, wel een mogelijk geromantiseerde traditie is, vergelijkbaar met de door Leerssen genoemde nationale imagologie. In IJsland worden tradities in elk geval in ere gehouden, denk aan de jólabókaflóð, al is nog maar de vraag voor hoe lang.
In Nederland zagen we dat de geletterdheid gedurende de negentiende eeuw steeds verder toenam, onder andere door verbeteringen in het onderwijs. Daarnaast werd ook het aanbod steeds groter. Boeken werden in de negentiende eeuw goedkoper door een combinatie van verschillende factoren, waaronder concurrentie onder drukkers en boekhandelaren. In het begin van de twintigste eeuw zette de groei van het aantal geletterden, boekhandels en
93 bibliotheken door. Aan het einde van de twintigste eeuw begint de negatieve trend die doorzet in de eenentwintigste eeuw: het aantal boekhandels en bibliotheken daalt en boeken moeten wat betreft vrije tijdsbesteding de concurrentie aangaan met opkomende media als televisie en internet. Opvallend in Nederland is wel dat het aantal gekochte boeken per persoon redelijk stabiel is: de laatste jaren schommelt dat aantal tussen de 2 en 3.
De landen zijn al met al dus best verschillend in leescultuur de afgelopen twee eeuwen. Hoe het met de huidige situatie zit, zagen we in de paragrafen 2.3.4. en 3.3.2. De opvallendste conclusie was dat, ook al is het op basis van maar één set IJslandse gegevens, IJslanders nog steeds twee keer zoveel boeken kopen en lezen als Nederlanders.
Alles wat in de hoofdstukken over de leescultuur langs is gekomen in het achterhoofd houdend, kan niet anders geconcludeerd worden dan dat de PISA-resultaten hoogst
opmerkelijk zijn. De leesprestaties van de IJslandse leerlingen lijken alleen maar slechter te worden, terwijl Nederlandse leerlingen relatief stabiel presteren. Een duidelijke oorzaak is hiervoor niet te geven, wel lijkt de alom geroemde IJslandse leescultuur dus in elk geval sinds 2000 niet een lichtend voorbeeld te kunnen zijn. Het is natuurlijk mogelijk dat dit vooral op het verleden berust.
In IJsland neemt men de PISA-resultaten zeer serieus en daarom zijn er de laatste jaren onderwijshervormingen doorgevoerd. In het grootste plan van de regering, Hvítbók, zijn enkele doelstellingen bepaald die in 2018 gehaald zouden moeten worden. De
uitkomsten van PISA-2018 zijn dan ook zeer interessant: hebben de hervormingen geholpen of is er meer nodig om de IJslandse leescultuur uit het slop te halen. Helaas verschijnen de resultaten van PISA-2018, waarin leesvaardigheid wederom het hoofddomein is, pas op 3 december 2019, waardoor ze niet meer meegenomen konden worden in deze scriptie. Voor de geïnteresseerde lezer is dit in elk geval de plek waar de resultaten bekend gemaakt zullen worden: http://www.oecd.org/pisa/.
Al met al kunnen we concluderen dat Nederland zich, zeker vandaag de dag, niet hoeft op te trekken aan IJsland: zo slecht doet Nederland het namelijk helemaal niet. IJsland daarentegen lijkt, als we de media moeten geloven, nog te teren op de grote leescultuur die het eiland in het verleden had, maar ook daar hebben mensen te maken met alle moderne afleidingen en uitdagingen die de leestijd terugdringen. Desondanks zijn de IJslanders
94 vastbesloten om de huidige negatieve trend om te draaien of zoals het nationale motto luidt
þetta reddast209.
Deze scriptie is zoals gezegd pionierswerk. Het is te hopen dat het onderzoek wordt voortgezet, hier of in IJsland. Ik beveel dan aan om onder andere meer onderzoek te doen naar sociale omstandigheden, zoals arbeidsparticipatie van jongeren en het verschil in onderwijssystemen, om eventueel tot een verklaring te kunnen komen waarom de IJslandse leesvaardigheid zo achteruit is gegaan. Daarnaast zouden meer cijfers over het IJslandse leesgedrag en bijvoorbeeld social mediagedrag kunnen helpen hier een beter beeld van te krijgen. Daarnaast kan het interessant zijn de rol van ‘verengelsing’ te onderzoeken, in zowel Nederland als IJsland. Als er over, met name, IJsland meer bekend is, kunnen de landen nog beter vergeleken worden om zo eventueel iets van elkaar te kunnen leren op het gebied van leesbevordering.
95
6. Bibliografie
Boekholt, P.Th.F.M., en E.P. de Booy. Geschiedenis Van De School in Nederland Vanaf De
Middeleeuwen Tot Aan De Huidige Tijd. Assen: Van Gorcum, 1987.
Brouwer, Han. Lezen En Schrijven in De Provincie : De Boeken Van Zwolse Boekverkopers,
1777-1849. Leiden: Primavera Pers, 1995.
Brugmans, I.J. De Arbeidende Klasse in Nederland in De 19e Eeuw (1813-1870). 2e druk.
's-Gravenhage: Nijhoff, 1929.
Ciklamini, Marlene. Snorri Sturluson. Boston: Twayne, 1978.
Cunningham, Jack. "Jón Arason, ‘the Last Icelander’ and the Coming of the Reformation to Iceland." Reformation & Renaissance Review 11.3, 2009: 245-73.
Einarsdóttir, Ólafia. Studier I Kronologisk Metode I Tidlig Islandsk Historieskrivning. Lund: CWK Gleerup, 1964.
Einarsson, Ágúst. “The Economic Impact of Writing, Printing and Publishing – An Example from Iceland.” Een artikel gebaseerd op een jaarlijkse bijeenkomst van de Nordisk Forfatter og Oversætter Råd (NFOR). Reykjavík, 2015: 1-10.
Gíslason, Magnús. Kvällsvaka : En Isländsk Kulturtradition Belyst Genom Studier I
Bondebefolkningens Vardagsliv Och Miljö under Senare Hälften Av 1800-talet Och Början Av 1900-talet. Stockholm: Almqvist & Wiksell International, 1977.
Hannesdóttir, Sigrún Klara. "Books and Reading in Iceland in a Historical Perspective."
Libraries & Culture 28.1, 1993: 13-21.
Huysmans, Frank. Van Woordjes Naar Wereldliteratuur: De Leeswereld Van Kinderen Van 7-
15 Jaar. Stichting Lezen, 2013
Jóhannesson, Jón. Islands Historie I Mellomalderen : Fristatstida. Oslo: Universitetsforlagets, 1969.
Knulst, Wim, Kraaykamp, Gerbert L.M, and Broek, Andries Van Den. Leesgewoonten : Een
Halve Eeuw Onderzoek Naar Het Lezen En Zijn Belagers. Rijswijk: Sociaal En Cultureel
Planbureau, 1996.
Kristjánsdóttir, Steinunn, Inger Larsson en Per Arvid Åsen. "The Icelandic Medieval Monastic Garden - Did It Exist?" Scandinavian Journal of History 39.5, 2014: 560-79.
Kuitert, E.A. Het Ene Boek in Vele Delen: De Uitgave Van Literaire Series in Nederland, 1850-
96
Gezichtspunten En Overwegingen Met Betrekking Tot De Geschiedenis Van Het Nederlandse Literaire Boek in De Tweede Helft Der Negentiende Eeuw: Waaraan Toegevoegd Een Lijst Van Literaire Series Die in De Jaren 1850-1900 in Nederland Zijn Uitgegeven. Amsterdam: De Buitenkant, 1993.
Kuitert, E.A. Het Boek En Het Badwater : De Betekenis Van Papieren Boeken. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2015.
Leerssen, Joep. "Stranger/Europe." Acta Universitatis Sapientiae, Philologica 9.2, 2017: 7-25.
Lente, Dick van. “Drukpersen, papiermachines en lezerspubliek: de verhouding tussen technische en culturele ontwikkelingen in Nederland in de negentiende eeuw.” In:
Bladeren in andermans hoofd. Over lezers en leescultuur. Eds. Theo Bijvoet, Paul J.
Koopman, Lisa Kuitert, Garrelt Verhoeven. Nijmegen: SUN, 1996: 246-264.
Lubbers, Arnold. 'Een Republiek in Het Klein' : Noord-Nederlandse Leesgezelschappen En Hun
Lectuurkeuze in Het Verenigd Koninkrijk Der Nederlanden, 1815-1830. Amsterdam:
Universiteit van Amsterdam, 2014.
Magnússon, Sigurður A. Northern Sphinx : Iceland and the Icelanders from the Settlement to
the Present. London: C. Hurst, 1977.
Magnússon, Sigurður G. Wasteland with Words : A Social History of Iceland. London: Reaktion, 2010.
Magnússon, Sigurður G. en Davíð Ólafsson. Minor Knowledge and Microhistory : Manuscript
Culture in the Nineteenth Century. New York: Routledge, Taylor & Francis Group,
2017.
Ministry of Education, Science and Culture (IJsland). “White Paper, on education reform.” Reykjavík: 2014. (Dit is de Engelse versie van Hvítbók, gepubliceerd door Mennta- og menningarmálaráðuneytið).
Neijmann, Daisy L. A History of Icelandic Literature. Lincoln, NE: University of Nebraska Press, 2006.
Nordic Council of Ministers. “Northern Lights on PISA 2009 – focus on reading.” Ed. Niels Egelund. Kopenhagen: 2012.
O'Donoghue, Heather. Old Norse-Icelandic Literature : A Short Introduction. Malden, MA: Blackwell, 2004.
97 Ólafsson, Davíð. “Handwritten books in the 19th Century Iceland.” Ennen & Nyt, Vol. 1: The
Papers of the Nordic Conference on the History of Ideas, Helsinki, 2001: 1-15.
Ólafsson, Davíð. “Vernacular Literacy Practices in Nineteenth-Century Icelandic Scribal Culture.” In: Att läsa och att skriva. Två vågor av vardagligt skriftbruk i Norden 1800–
2000. Ed. Ann-Catrin Edlund. Umeå: Umeå Universitet & Kungl. Skytteanska
Samfundet, 2012: 65-85.
Scudder, Bernard, Gísli Sigurðsson, Vésteinn Ólason, and Culture House Reykjavik. The
Manuscripts of Iceland. Reykjavik: Árni Magnússon Institute in Iceland, 2004.
Stichting Speurwerk betreffende het Boek. Boekenvakboek : Cijfergids Voor De
Informatiesector / Stichting Speurwerk Betreffende Het Boek. Edities: 1980, 1988.
Stichting Speurwerk betreffende het Boek, and Nederlands Bibliotheek en Lektuur Centrum.
Gids Voor De Informatiesector : Cijfers En Trends / Stichting Speurwerk Betreffende Het Boek, Nederlands Bibliotheek En Lektuur Centrum. Edities: 1990, 1995/1996,
2005.
Swaan, A. de, en ASSR. “Bedreigde Talen, Sociolinguïstiek En Taalsentimentalisme.” 2003. Vries, Boudien de. Een Stad Vol Lezers : Leescultuur in Haarlem 1850-1920. Nijmegen:
Vantilt, 2011.
PISA-rapporten
CITO. “Resultaten PISA-2003. Praktische kennis en vaardigheden van 15-jarigen.” Arnhem: 2004.
CITO. “Resultaten PISA-2006. Praktische kennis en vaardigheden van 15-jarigen.” Arnhem: 2007.
CITO. “Resultaten PISA-2009. Praktische kennis en vaardigheden van 15-jarigen.” Arnhem: 2010.
CITO. “Resultaten PISA-2012. Praktische kennis en vaardigheden van 15-jarigen.” Arnhem: 2013.
CITO. “Resultaten PISA-2015. Praktische kennis en vaardigheden van 15-jarigen.” Arnhem: 2016.
CITO. “Resultaten PISA-2015 in vogelvlucht. Praktische kennis en vaardigheden van 15- jarigen.” Arnhem: 2016.
98 Ministry of Education, Children and Youth (Luxemburg). “Information about the PISA study
2018.”
OECD. “Reading for Change. Performance and Engagement across Countries, Results from PISA 2000.” Parijs: OECD Publishing, 2002.
OECD. “Learning for Tomorrow’s World. First Results from PISA 2013.” Parijs: OECD Publishing, 2004.
OECD. “PISA 2006 (Volume I): Science Competencies for Tomorrow’s World.” Parijs: OECD Publishing, 2007.
OECD. “PISA 2009 Results: What Students Know and Can Do – Student Performance in Reading, Mathematics and Science (Volume I).” Parijs: OECD Publishing, 2010. OECD. “PISA 2012 Results: What Students Know and Can Do – Student Performance in Mathematics, Reading and Science (Volume I, Revised edition, February 2014).” Parijs: OECD Publishing, 2014.
OECD. “PISA 2015 Results (Volume I): Excellence and Equity in Education.” Parijs: OECD Publishing, 2016.
Enkele veelgebruikte websites en/of websites voor meer verdieping (overige websites: zie voetnoten):
IJsland
- IJslandse uitgeversbond (Félag íslenskra bókaútgefenda): fibut.is. - IJslandse regering: https://www.government.is/.
- Ministry of Education, Science and Culture (Mennta- og menningarmálaráðuneytið): https://www.government.is/ministries/ministry-of-education-science-and-culture/. - Online inzage van de meeste IJslandse manuscripten: handrit.is.
- Voor statistieken (Hagstofa Íslands): https://www.hagstofa.is/ of https://www.statice.is/. - Online woordenboek van het IJslands naar de andere Scandinavische talen (en andersom): http://islex.is/islex.
Nederland
- Leesmonitor: https://www.leesmonitor.nu/nl.
- Stichting Lezen en Schrijven: https://www.lezenenschrijven.nl/. - KVB Boekwerk: https://www.kvbboekwerk.nl/.