In 1961 zorgt een uitwisselingsprogramma voor Aders eerste kennismaking met het land waar hij zich twee jaar later zal vestigen.344 In Washington volgt hij kunstlessen.
De figuratieve pentekeningen die hij hier maakt, bezitten potentie. Hij krijgt de mo- gelijkheid om zijn werk tentoon te stellen en hij weet zelfs wat werk te verkopen. Dit vroege succes wordt opgepikt door de Washington Post en ook enkele nederlandse kranten schrijven er een artikel over.345 Bas Jan, die op dat moment negentien jaar
oud is, doet boude uitspraken over zijn schilderwerk: ‘painting is like making love’, en hij voegt hier aan toe: ‘Vertaal het niet met vrijen want dat heeft een veel te ordinaire
343 Ader geciteerd in nahuisen 1961: 9; Beenker in Wolfs 2006: 14. 344 Beenker in Wolfs 2006: 14.
betekenis’.346 Over zijn kleurgebruik is hij ook heel stellig: ‘Ik houd niet van die bedrie-
gerij met mooie kleurtjes. Ik wil zo eerlijk mogelijk zijn en heb geen kleuren nodig om mijn impressie weer te geven’.347 De interviewer vindt hem arrogant en stelt: ‘Hij is zo
zelfbewust geworden dat hij bijna een zelfgenoegzame indruk maakt’.348 Het zal de
jonge Bas Jan Ader weinig hebben uitgemaakt dat hij de nodige irritatie opwekte. Hij kreeg wat hij wilde: een plek om zijn werk te exposeren en aandacht van de pers.
Halverwege de jaren zestig, wanneer Ader naar Los Angeles emigreert en daar zowel zijn bachelor- als mastergraad in de kunsten behaalt, laat hij het schilderen achter zich. Hoewel er op zijn afstudeerproject Implosion nog een paar figuratieve werken te zien zijn, krijgt zijn werk al snel een andere vormgeving en uiterlijk. Ader ontwikkelt zich tot conceptueel kunstenaar.
Ofschoon Bas Jan Ader zich definitief in de Verenigde Staten heeft gevestigd, blijft hij op verschillende manieren verbonden met nederland. Deze verbondenheid zien we terug aan de keuze om zich te laten vertegenwoordigen door een in Amsterdam gevestigde galerie, aan het aantal tentoonstellingen in zijn geboorteland en aan de regelmatige bezoeken aan nederland en andere landen van Europa om opnames van werk te maken.
In het begin van de jaren zeventig heeft Ader meer erkenning in nederland dan in Californië. Maar ook in nederland blijft zijn bekendheid beperkt tot een groep van ingewijden rond de galerie Art & project.349 Ger van Elk introduceerde Ader in 1970
bij deze Amsterdamse galerie.350 Van Elk was verbonden aan Art & project en hij was
destijds al internationaal doorgebroken.351 Hij nam deel aan internationale manifes-
taties en tentoonstellingen en het is aannemelijk dat Ader zo’n doorbraak ook voor zichzelf in gedachten had.352
Galerie Art & project geeft Bas Jan de mogelijkheid om werk te ‘exposeren’ in het bulletin dat zij regelmatig verspreidt. Op 8 oktober 1971 komt bulletin nummer 44 uit met het opschrift: ‘bas jan ader, broken fall, westkapelle (holland), 1972’.353
Het bulletin is voor nederland de tweede kennismaking met werk van Ader. Een jaar eerder werden de werken Fall 1, Los Angeles en Fall 2, Amsterdam opgenomen in het filmprogramma van de tentoonstelling Sonsbeek buiten de perken in Arnhem.354 In
1971 mag Ader zijn werk laten zien op de tentoonstelling Prospect ’71: Projektion in de Städtische Kunsthalle in Düsseldorf, maar hij wordt niet benaderd om deel te nemen
346 Ader geciteerd in nahuisen 1961: 9; Beenker in Wolfs 2006: 14.
347 Daar voegt Ader nog aan toe: ‘Ik ben van mening dat beperking van materiaal mij tot een eerlijker expressie aanspoort’. Ader
geciteerd in nahuisen 1961: 9; Beenker in Wolfs 2006: 14.
348 nahuisen 1961: 9.
349 Beenker in Wolfs 2006: 18; Andriesse 1988: 47.
350 Beenker in Wolfs 2006: 19. Vanaf de zomer van 1970 gaat Ader via kaarten en brieven corresponderen met de eigenaren van
galerie Art & project, Adriaan van Ravesteijn en Geert van Beijeren. Andriesse 1988: 87.
351 Samen met Jan Dibbets en Marinus Boezem vormde Ger van Elk de kern van de conceptuele kunst in nederland. Hij nam aan
belangrijke exposities deel, zoals de tentoonstellingen Rassegna d’Arti Figurative 3: Arte povera + Azioni povere in 1968 in Amalfi, Italië en Op Losse Schroeven / situaties en cryptostructuren in 1969 in het Amsterdamse Stedelijk Museum. Borzo publicatieda- tum onbekend.
352 Beenker in Wolfs 2006: 20. 353 Andriesse 1988: 47.
354 Geert van Beijeren is aanwezig bij de opname van Fall 2, Amsterdam. De tentoonstelling Sonsbeek buiten de perken wordt
georganiseerd door Wim Beeren. Beeren was van 1985 tot en met 1993 directeur van Stedelijk Museum Amsterdam. Andriesse 1988: 47, 87.
aan de toonaangevende kunstbeurs Documenta 5 in 1972 van Harald Szeemann.355 Van
een echte doorbraak is daardoor geen sprake.356
De positie van Ader tussen Europa en de Verenigde Staten zien we duidelijk terug in het tentoonstellingsoverzicht van de kunstenaar. Hoewel Ader in Los Angeles woont en werkt, is de lijst met tentoonstellingen waar hij in Europa aan deelneemt vergelijkbaar in lengte met die in Amerika. Dit zien we bijvoorbeeld in 1972. In de zomer voert Ader zijn performance The boy who fell over Niagara Falls op in het Kabinett für Aktuelle Kunst in Bremerhaven in Duitsland.357 Eerder dat jaar toonde hij werk op
de tentoonstelling Bas Jan Ader, William Leavitt, Ger van Elk in de pomona College Gallery in Claremont, Californië.358
Bas Jan Aders werk wordt aan het begin van de jaren zeventig een aantal keer in nederlandse kranten en tijdschriften besproken. Een enkele keer wijdt de Ameri- kaanse pers een artikel aan de kunstenaar. De interpretaties van de media pakken vaak niet uit zoals Ader had gewild. naar aanleiding van de vertoning van zijn werk op de tentoonstelling Sonsbeek buiten de perken wordt Ader geïnterviewd door journalist Betty van Garrel van de Haagse Post. Het artikel draagt de titel ‘Bas Jan Aders tragiek schuilt in een pure val’. Er wordt een afbeelding van het werk I’m too sad to tell you afgedrukt, waarbij het onderschrift luidt: ‘Val-kunstenaar Ader: potje grienen’.359 Ader voelt zich door deze duiding niet serieus genomen en vindt dat zijn
werk tot een grap wordt gereduceerd. Het is niet de eerste keer dat hem zoiets overkomt.360 Doordat Ader in zijn werk zijn eigen lichaam inzet, brengen verschillende
critici zijn werk in verband met de kunststroming bodyart, zowel in Europa als de Ver- enigde Staten.361 Dit is bijvoorbeeld in 1971 het geval wanneer Willoughby Sharp in het
tijdschrift Avalanche het werk I’m too sad to tell you bespreekt.362 Ader was het hier
totaal niet mee eens en wilde niet dat zijn werk met deze kunststroming werd geas- socieerd.363 Wanneer Bas Jan Ader zijn lichaam inzet, is dit een middel en geen doel
op zich.364 De misvattingen zorgen ervoor dat Ader besluit vervolgens geen verdere
uitspraken meer te doen over zijn werk.365
Hoewel Bas Jan Ader in meerdere opzichten verbonden bleef met zijn geboorte- land, paste zijn werk niet in het klimaat van nederland. Wanneer we kijken naar het kunstenveld in de jaren zestig en zeventig in West-Europa, domineert de popart- stroming.366 nederlandse kunstenaars weken hier voor een deel van af en zetten een
ander beeld neer.367 Het ging hierbij om typisch nederlandse ironie, die raakvlakken
vertoonde met de Fluxusbeweging.368 Documentairemaker Rene Daalder stelt: ‘the
355 Ger van Elk en Jan Dibbets nemen wel deel aan Documenta 5.
356 Andriesse 1988: 8.
357 Wolfs 2006: 98, 99. De eerste vertoning van het werk vond eerder dat jaar plaats in galerie Art & project. 358 Wolfs 2006: 161, 162. 359 Van Garrel 1972. 360 Andriesse 1988: 47. 361 Andriesse 1988: 42. 362 Sharp 1971: 2. 363 Andriesse 1988: 47. 364 Beenker in Wolfs 2006: 21, 22. 365 Andriesse 1988: 47. 366 Beenker in Wolfs 2006: 20. 367 Andriesse 1988: 22.
netherlands invented a brand of its own’.369 Kunstenaars als Wim T. Schippers en Wil-
lem de Ridder vormden het boegbeeld van deze beweging.370 Iconisch voor deze tijd
werd Schippers’ werk Manifestatie Aan Het Strand Te Petten (1961 en 1963). De kun- stenaar leegt onder toeziend oog van de pers een flesje Green Spotlimonade in de zee bij petten (zie bijlage III afb. 7).371 Kunstcriticus Erik Beenker typeert Bas Jan Ader
als ‘een loner, een buitenstaander waarvan het werk niet echt aansluit bij de typische nederlandse ironie en lulligheid, zoals de a-dynamische kunst van Wim T. Schippers en Willem de Ridder’.372 Hij vervolgt zijn verhaal met deze woorden:
Wie zou hem toen getipt hebben als een van de belangrijkste kun- stenaars van zijn tijd? Hij was vooral een van de vele kunstenaars die filmpjes maakten en ze vielen niet direct op. Dat hij ze vanuit een heel andere achtergrond maakte werd later pas duidelijk. Toen leken films als die van de val met fiets in een Amsterdamse gracht of het hangen aan een tak boven een sloot naar de geest van de tijd in Nederland vooral ironisch bedoeld. Nu weten we beter. Zijn val- len is existentieel van aard, zijn overgave aan de zwaartekracht filosofisch onderbouwd en bovendien komt het voort uit zijn per- soonlijke leven. Het is daarom niet zomaar een artistiek statement, maar diep gemeend en vanuit een innerlijke noodzaak gedaan.373
Het werk van Bas Jan Ader valt ook uit de toom in Californië.374 Aan het eind van de
jaren zestig en begin jaren zeventig werden het minimalisme en conceptualisme in dit gebied dominant. Aanhangers van deze stromingen wilden kunst bevrijden van het uit de romantiek geërfde gedachtegoed van de ‘cultus van de persoonlijkheid’. Een meer objectieve, wetenschappelijke benadering moest het subjectief maken van kunst vervangen. Het gevolg was dat een empirische en analytische aanpak gangbaar werd. Kunstenaars zoals Allen Ruppersberg, John Baldessari en Jack Goldstein waren belangrijke aanhangers van deze stromingen.375
Het conceptualisme en minimalisme kwamen ook op als reactie op de gevestigde kunstmarkt en het kapitalistische systeem dat hier een grote rol in speelde. Kunst- werken moesten verkocht worden, maar een deel van de jonge avant-gardekunste- naars wilde niet meegaan in dit systeem. Zij hield het kapitalisme verantwoordelijk voor de Vietnamoorlog en weigerde daarom kunst te maken die geschikt was voor verkoop. In plaats daarvan maakte zij ‘gedematerialiseerde’ kunstwerken.376 Vluch-
tige en immateriële kunstvormen zoals performances, bodyart en landart doen hun
Een belangrijk streven is het bijeen brengen van kunst en dagelijks leven. Een van de bekendste vertegenwoordigers van deze beweging is de Duitse kunstenaar Joseph Beuys.
369 Uitspraak via voiceover van Daalder: ‘The netherlands invented a brand of its own, that was irony.’ Daalder 2006.
370 Daalder 2006. 371 Ibidem. 372 Beenker in Wolfs 2006: 20. 373 Ibidem. 374 Ibidem. 375 Spence 1999: 36. 376 Johnson 2012: 25.
intrede. De werken worden vastgelegd met film of foto, waardoor zij de plaats gaan innemen van het eigenlijke kunstwerk. Het resultaat is dat het idee op zichzelf zo beeldend is dat materiële visualisatie overbodig is.377
Een van de eerste critici die de processen van dematerialisering en het conceptu- alisme herkende en een naam wist te geven, was de invloedrijke Amerikaanse critica Lucy Lippard (1937).378 In 1973 publiceerde zij haar boek Six years: the dematerializati-
on of the art object from 1966 to 1972.379 Lippard onderzoekt hierin de ontwikkelingen
die hebben bijgedragen aan het ontstaan van het conceptualisme en de demateriali- sering van het kunstwerk. Ze bespreekt het werk van diverse kunstenaars, maar Bas Jan Ader wordt alleen in de index van het boek opgenomen.380
Bas Jan Ader werd geschoold in het minimalisme en conceptualisme en in zijn werk is de invloed van deze dominante, Amerikaanse bewegingen duidelijk terug te zien. Dit blijkt bijvoorbeeld uit zijn keuze voor een sobere zwart-wit beeldtaal, het minimale kleurgebruik en zijn gebruik van media als foto en film. Toch werkte de nederlandse kunstenaar niet volledig volgens de regels van deze kunststromingen. Inhoudelijk gezien sluit zijn werk niet aan bij het conceptualisme of minimalisme. Zijn werk grijpt terug op noties uit de romantiek en het existentialisme. Het filosofische fundament waaruit zijn werken voortkomen is niet op een vergelijkbare manier terug te zien bij tijdgenoten of andere conceptualistische kunstenaars.381 Ook de objecten waar Ader
in zijn werk voor kiest, zoals bloemen, zonsondergangen en tranen, passen niet in de optiek van het minimalisme en conceptualisme.382
Ader beschouwde zichzelf niet als een Californische, conceptuele kunstenaar. Volgens collega-kunstenaar William Leavitt nam Bas Jan jonge Californische ‘hipster’ kunstenaars zoals Allen Ruppersberg en Jack Goldstein ook bepaald niet serieus.383
Maar helemaal zonder hen kon hij ook niet. Hij exposeert bijvoorbeeld in 1971 het werk I’m too sad to tell you op een groepstentoonstelling die gehouden werd in het atelier van Jack Goldstein in Los Angeles. naast Ader namen ook Ger van Elk, William Leavitt, paul Drake, Allen Rupersberg, Stephen Sher en Wolfgang Stoerchle aan deze ten- toonstelling deel.384
Vanaf 1974 begint Ader met de voorbereidingen van In Search of the Miraculous. Eind april toont hij in de Claire Copley Gallery het eerste deel van het werk.385 Het
tweede deel van het drieluik moet een registratie worden van de solozeiltocht over de Atlantische Oceaan. De schaal van het werk en de ruimtelijke opzet ervan zijn niet ongebruikelijk voor de tijd. Het is de tijd van de eerste mens op de maan en er heerst een sterk geloof in de maakbaarheid van de mens.386 De reis is niet zonder gevaar,
377 Beenker in Wolfs 2006: 19.
378 Sinds 1966 heeft Lucy Lippard meer dan twintig boeken gepubliceerd over onder andere feminisme en beeldende kunst.
379 Lippard, Lucy. Six years: the dematerialization of the art object from 1966 to 1972. Londen/ new York: 1973.
380 Jonhson 2012: 25. 381 Beenker in Wolfs 2006: 20. 382 Spence 1999: 36. 383 Leavitt in Daalder 2006. 384 Müller 2000: 63. 385 Andriesse 1988: 56.
386 De schaal van de onderneming van Ader kan bijvoorbeeld vergeleken worden met de plannen van de Amerikaanse kunstenaar
Walter de Maria. Die wilde in 1969 een tekening maken die in India zou beginnen, in de Sahara verder zou gaan en in de woestijn in Amerika voltooid zou worden. Door deze schaal zou de tekening alleen vanuit een satelliet in zijn totaliteit waarneembaar zijn.
maar het risico dat Ader zich op de hals haalt, is vrijwel inherent aan de grootse concepten van kunstenaars van dat moment.387 Bas Jan vertrekt op 9 juli 1975 met zijn
zeilboot uit de haven van Cape Cod. Galerie Art & project kondigt in bulletin nummer 89 het werk In Search of the Miraculous aan.388 En in het Groninger Museum wordt
uitgekeken naar de nederlandse kunstenaar die naar schatting over 67 dagen het derde deel van zijn trilogie in het museum zal vertonen.389
Met het werk In Search of the Miraculous wilde Bas Jan Ader Amerika en Europa met elkaar verbinden.390 Ader paste niet in het klimaat van Californië, omdat zijn werk
daar niet conceptueel genoeg voor was. Zijn werk werd in de Verenigde Staten als ironisch bestempeld. Maar in nederland, waar de ironie in de kunsten nagenoeg een nieuw genre vormde, was zijn werk lang niet ironisch genoeg. Daar beschouwden kunstenaars en critici zijn werk als conceptueel. De spot in Aders werk viel in het niet naast werken van kunstenaars als Wim T. Schippers en Willem de Ridder.391 Het
maakte niet uit waar Bas Jan Ader zich bevond; de Verenigde Staten of Europa, het spanningsveld tussen deze werelden maakte dat zijn werk nergens thuishoorde, en de kunstenaar zelf ook niet. Bas Jan Ader zocht naar een manier om de tradities van de verschillende continenten met elkaar te verenigen. Criticus Brad Spence is van mening dat Ader vanuit een artistieke noodzaak handelde:
It was the ultimate extreme gesture, giving prescient shape to the artistic imperative that California and Europe be joined, that the two centers complete themselves through knowledge of one another. The personal tragedy of his career was that he could find no other medium for his project than his own fragile body, dwarfed and lost in a global span that had not yet surrendered its immensity.392
We kunnen concluderen dat Bas Jan Ader niet in zijn tijd paste. Hij was de buiten- staander, ongeacht waar hij zich bevond. Het balanceren tussen verschillende werel- den is typerend voor zijn leven en werk. In de volgende paragraaf zal ik laten zien hoe de verdwijning van Ader zowel in Californië als in nederland wordt ontvangen. Wat schrijven de kranten hierover en hoe wordt er gereageerd in de kunstwereld? Op welke manier verandert de perceptie van zijn werk? En welke elementen dragen bij aan de groeiende cultvorming rond het werk en leven van Bas Jan Ader?
Beenker in Wolfs 2006: 22.
387 Beenker in Wolfs 2006: 22. 388 Beenker in Wolfs 2006: 9.
389 Andriesse 1988: 63. De opening van Aders tentoonstelling in het Groninger Museum staat voor 6 december 1975 gepland.
Beenker in Wolfs 2006: 10.
390 Heiser in Wolfs 2006: 28. 391 Beenker in Wolfs 2006: 20. 392 Spence 1999: 15.