This early, dramatic death shaped Ader’s posthumous reputation as a tragic daredevil and an anachronistic, poetic wanderer.445
In de voorgaande paragrafen hebben we gezien dat Bas Jan Ader niet in zijn tijd paste. Zowel in Californië, waar hij woonde en werkte, als in zijn geboorteland ne- derland werd hij in de jaren zestig en zeventig als buitenstaander beschouwd. Aders werk paste niet in het kunstklimaat van Europa en evenmin in dat van de Verenigde Staten. In de jaren tachtig verdwijnen de stromingen van het minimalisme en con- ceptualisme naar de achtergrond. Een opleving van de schilderkunst manifesteert zich in het neo-expressionisme. Mede daardoor is de aandacht in Californië voor de nederlandse kunstenaar na zijn verdwijning zeer gering. De eerste stappen naar meer interesse voor Ader worden in nederland gezet. De publicatie van paul Andriesse en de solotentoonstelling over Ader in het Stedelijk Museum Amsterdam in 1988 hebben tot gevolg dat Aders naam eind jaren tachtig en begin jaren negentig in kunstenaars- kringen begint rond te zoemen. We kunnen spreken over het begin van een proces van cultvorming; een selecte groep van ingewijden in de kunstwereld heeft aandacht voor Aders werk, waardoor de interesse van een groter publiek wordt gewekt. In deze paragraaf zal ik laten zien hoe dit proces vanaf 1988 tot aan 2013 overgaat in
441 Stedelijk Museum Amsterdam 1978.
442 Belgrado 1980, Warschau 1981, Reykjavik 1982.
443 Stedelijk Museum Amsterdam 1982.
444 Wolfs 2006: 160-163; zie bijlage II tentoonstellingsoverzicht Bas Jan Ader.
popularisering en hoe er een brede toe-eigening van Aders oeuvre plaatsvindt. De kunstkritiek is vanaf de jaren tachtig sterk van karakter veranderd. Destijds werden beschrijvingen in technische termen gedaan binnen nauwgezette kaders. Vanaf de jaren negentig zien we dat de strikte regels van de kunstoptiek langzaamaan verruimen. Daarmee komt er ook ruimte om naar autobiografische aspecten te kijken. De versoepeling van de benaderingswijze heeft tot gevolg dat de scheiding tussen werk en leven kleiner is geworden. De laatste decennia kunnen we zelfs spreken over het verdwijnen van deze distantie. Werk en persoon zijn één geworden in het be- spreken van het oeuvre van een kunstenaar.446 Dit heeft grote gevolgen. In het geval
van Bas Jan Ader is het resultaat dat de visie op zijn werk tegenwoordig in het teken is komen te staan van zijn persoonlijke tragiek. Zijn verdwijning vormt een dwingend kader om zijn oeuvre te bekijken. Criticus Jan Tumlir omschrijft dat kader als volgt:
The point is not so much to guess at the artist’s private inten- tions – although this will be partly unavoidable – but to deter- mine, from this particular standpoint, just what it is we are left with. What do we lose or gain in the event of the artist’s sudden death or disappereance? What parts of the work go with him, and what parts live on? (…) Somewhere between the shores of the New World and the Old, his life and work are frozen together into an intricate pattern, so that what we are left with is a se- ries of moments or acts, each now charged with a dark anticipa- tory import, and building steadily toward their fatal climax.447
Tegenwoordig vormt het boek van Aders moeder een belangrijke bron tot meer inzicht in het werk van de kunstenaar. Deze publicatie werd lange tijd buiten beschouwing gelaten. Deze manier van kunst duiden paste niet binnen de formele kaders van de kunstkritiek in de jaren zeventig en tachtig. In het eerste grondige onderzoek naar de kunstenaar uit 1988 maakt paul Andriesse geen gebruik van het boek van Adriana Ader-Appels om Aders werk te duiden. In de beknopte biografie die achter in het boek is opgenomen, wijdt Andriesse één zin aan de publicatie: ‘De oorlogservaringen van het gezin worden later door zijn moeder beschreven in het boek Een Groninger pastorie in de storm (1947), een aangrijpend verslag met het karakter van een streekroman’.448
Andriesse vindt het blijkbaar afdoende om het boek in deze bewoordingen te typeren. Ook criticus Brad Spence vermijdt in 1999 het boek van Adriana Ader-Appels. Wel is er in deze publicatie aandacht voor de filosofische grondslag van Aders werken. Spence kijkt bijvoorbeeld naar de verhouding tussen de slapstickelementen in Aders werk en het gedachtegoed van Charles Baudelaire.449 Christopher Müller volgt het voorbeeld
van Andriesse en Spence. In de Duitse tentoonstellingscatalogus uit 2000 gebruikt Mül- ler het boek van Aders moeder alleen in een eindnoot om te vertellen over de jeugd van
446 Beenker in Wolfs 2006: 22 447 Tumlir in Spence 1999: 23. 448 Andriesse 1988: 84. 449 Spence 1999: 35, 36.
Bas Jan. Hij vermeldt het volgende: ‘Aders Mutter J. A. Ader-Appels berichtet in ihrer Familienchronik Een Groninger pastorie in de storm über das heldhafte Leben ihres Mannes, der im zweiten Weltkrieg im Widerstand gegen die Besetzung der niederlande durch die nazis verhaftet und 1944 exekutiert worden war’.450
Museum Boijmans Van Beuningen doorbreekt dit patroon met de royale publicatie uit 2006, onder redactie van Rein Wolfs. Er komen verschillende verwijzingen naar Groninger pastorie in de storm aan bod en criticus Erik Beenker noemt het boek: ‘(…) de sleutel tot een beter inzicht in het werk van Bas Jan Ader’.451 De vraag rijst
zelfs of er niet te veel verbindingen worden gelegd tussen de kunstenaar en het boek van zijn moeder. Beenker gaat in de publicatie onder andere in op de volgende verbanden: ‘Zijn valwerken staan in relatie tot het vallen van zijn vader en tot het feit dat zijn moeder wilde dat hij in de voetsporen van zijn vader zou treden. En in zekere zin heeft hij dat gedaan, zoals met zijn valprojecten en zijn ‘onmogelijke’ reis over de oceaan.452 Tegelijkertijd onderging hij ook de invloed van zijn moeder, haar taligheid,
haar hang naar het spirituele en mystieke, haar voorkeur voor blauw’.453
Ook voor de existentiële en filosofische grondslag van Aders werken is tijdens zijn leven en in de jaren daarna maar beperkte aandacht. Hoewel Bas Jan Ader na zijn opleiding aan de verschillende kunstacademies filosofie gaat studeren, wordt er pas vanaf de jaren negentig gekeken naar de invloed daarvan op zijn werk.454
Vooral in het buitenland zoals de Verenigde Staten en Duitsland kijken critici naar de invloed van filosofen op het werk van Ader. Francis Stark bijvoorbeeld verbindt het werk van Ader in haar bijdrage aan de catalogus van Christopher Müller met het gedachtegoed van nietzsche: ‘And Zarathustra spoke thus: “I love him who makes his virtue his addiction and his catastrophe: for his virtue’s sake he wants to live on and live no longer”.’455 En de studie van de in Berlijn werkzame kunstcriticus Jan
Verwoert uit 2006 gaat in op de vraag hoe Ader zich verhoudt ten opzichte van de romantiek. De criticus wijst erop dat Bas Jan juist de noties van de romantiek
onderzocht, terwijl de kunstenaar nu zelf een romantische held is geworden.456
Verwoert verwoordt zijn doelstelling als volgt: ‘This book is an attempt to find con- cepts that might describe the intimate ties between the conceptual and existential that characterise Ader’s approach’.457
Het beoordelen van kunst is achteraf altijd eenvoudiger. Dit komt onder meer doordat er afstand bestaat tot de kunstenaar en de tijdsperiode. Het zien van verbanden, het scheiden van waardevol en onbeduidend werk gaat beter wanneer we niet in het geheel staan, maar er van een afstand naar kijken. Bij Bas Jan Ader lijkt er daarnaast nog wat anders aan de hand te zijn. De kracht van Aders werk
450 Müller 2000: 74. 451 Beenker in Wolfs 2006: 20.
452 Ik ben van mening dat Ader niet in de voetsporen van zijn vader is getreden zoals zijn moeder dat voor ogen had. Aders vader
was dominee. Bas Jan heeft deze geloofsovertuiging op geen enkele manier voortgezet of uitgedragen.
453 Beenker in Wolfs 2006: 20. Het grote belang dat Bas Jan Ader aan taal hechtte, komt naar mijn idee meer door de erkenning
van taal binnen de kunsten en binnen de stroming van het conceptualisme. Aders voorkeur voor de kleur blauw heeft in mijn op- tiek meer te maken met zijn inspiratiebron Yves Klein dan met zijn moeder.
454 Beenker in Wolfs 2006: 22.
455 nietzsche geciteerd in Stark in Müller 2000: 8. 456 Verwoert 2006: 8, 9.
ontvouwt zich pas in zijn totaliteit in de tweede beschouwing. Criticus Erik Been- ker verwoordt dit als volgt: ‘het [de groeiende belangstelling] heeft ook te maken met de kracht van zijn beelden en statements. Ze weten zich in één keer in het geheugen te nestelen en ontvouwen zich vervolgens als werken met een grotere complexiteit en inhoudelijkheid dan je op basis van hun eerste bescheiden, ja bijna fragiele verschijning zou kunnen vermoeden’.458 Hoewel Beenker zich uitspreekt
over de directe kracht van de beelden, is het van belang dat hij benadrukt dat je de grote complexiteit van het werk in eerste instantie niet zou verwachten. Aders werk is als goede muziek; naarmate je er vaker naar luistert, wordt het beter en gelaagder dan je op het eerste gezicht had kunnen vermoeden. Aders ogenschijnlijk achteloze, minimale beeldtaal ontsluit pas bij de tweede beschouwing de complexi- teit en intensiteit van zijn werk.459
Halverwege de jaren 2000 wordt Ader omarmd door de gevestigde orde van kunstmusea. Dit blijkt onder meer uit de positionering van Aders werk I’m too sad to tell you in het Rijksmuseum Amsterdam. In 2013 doet een anonieme schenker het schilderij Het laatste avondmaal van Marlene Dumas (1953) cadeau aan het Rijksmu- seum.460 De schenker vindt dat het schilderij ‘tussen de grote nederlandse schilders
hoort te hangen’.461 Maar Ludo van Halem, conservator twintigste eeuw van het
Rijksmuseum, beslist anders. Het doek van Dumas komt naast Aders I’m too sad to tell you te hangen, op de afdeling Twintigste eeuw. Op deze afdeling brengt het Rijksmu- seum kunst, geschiedenis en persoonlijke verhalen samen.462 Ludo van Halem stelt:
‘Het laatste avondmaal krijgt een plaats naast het aangrijpende werk I’m too sad to tell you van de jong overleden kunstenaar Bas Jan Ader. Daarin heeft Ader zichzelf gefilmd terwijl hij minutenlang huilt. Hij lijkt ontroostbaar en dat leidt tot compassie maar ook ongemak bij de kijkers. Onmiskenbaar roept zijn pose ook associaties op met eeuwenoude iconen en schilderijen van Jezus als Man der Smarten. (…) We waren al op zoek naar een bruikleen van Marlene Dumas, omdat haar werk goed past naast dat van Ader. Met deze schenking viel alles op z’n plek’.463
De grote doorwerking van Aders oeuvre blijkt duidelijk uit een aantal initiatieven. In 2012 is het precies zeventig jaar geleden dat Bas Jan Ader in Winschoten werd gebo- ren. Op verschillende manieren worden er eerbetonen aan de kunstenaar opgezet. Academie Minerva in Groningen organiseert een expositie waarbij zeventien kunste- naars werk maken dat geïnspireerd is op Bas Jan Ader. De opzet is een drieluikten- toonstelling; net zoals Ader beoogde met het werk In Search of the Miraculous. De manifestatie is verspreid over de kerk van nieuw Beerta, waar Aders vader predikte en waar Bas Jan opgroeide, Galerie Waalkens in Finsterwolde en het oude Groninger Museum.464 De tentoonstelling trekt veel publiek. De journalist van Het Dagblad van
458 Beenker in Wolfs 2006: 12. 459 Beenker in Wolfs 2006: 22, 23.
460 Marlene Dumas is de bestverkochte nederlandse kunstenaar van dit moment. Het Stedelijk Museum Amsterdam wijdt in het
najaar van 2014 een solotentoonstelling aan haar oeuvre.
461 Het parool 2013: 22. 462 Ibidem.
463 Van Halem geciteerd in De Lange 2013: 1. 464 Van der Laan 2012: 18.
het Noorden concludeert: ‘De mythe rond de in 1975 verdwenen performancekunste- naar Bas Jan Ader is nog altijd groeiende’.465
Een ander initiatief dat in 2012 wordt georganiseerd, is de Bas Jan Aderprijs- vraag.466 Kunstenaars wordt gevraagd werk in te zenden dat de geest van Ader
oproept.467 De eerste winnaar is beeldend kunstenaar paula Stam. Haar inzending
betreft een drie minuten durend filmpje waarin ze zichzelf vacuüm zuigt (zie bijlage III afb. 8). Volgens de jury is het beangstigend om te zien hoe Stam net als Ader haar eigen lichaam inzet en daarbij de grenzen opzoekt.468
In 2006 wordt de Stichting Bas Jan Ader opgericht. Een van de eerste doel- stellingen die zij realiseert is de lancering van de officiële website over Bas Jan Ader, www.basjanader.com. De belangrijkste werken van Ader zijn hierop te zien. Tevens staan er een aantal verdiepende teksten op de site, waaronder van critici Brad
Spence en Elbrig de Groot en documentairemaker Rene Daalder.469
De waardetoekenning aan Bas Jan Ader zien we ook terug in de hoge bedragen die voor zijn werk worden gevraagd. Mede doordat zijn oeuvre bescheiden in omvang is, zijn zelfs de prijzen voor werken in oplage aanzienlijk.470 Aders werk wordt onder
andere verkocht door veilinghuis Christie’s in Londen. In 2013 is de richtprijs voor een gezeefdrukt affiche van Broken fall (organic) tussen de 2.400 en 3.600 euro.471
Het bescheiden oeuvre van Ader is de laatste jaren echter aan het uitdijen. In 1993 besluit de weduwe van Ader, Mary Sue, de nalatenschap van Bas Jan over te dragen aan de Amerikaanse kunsthandel patrick painter Editions. Dit heeft grote gevolgen voor de omvang van het oeuvre van de kunstenaar. Kunstcriticus Sandra Smallenburg wijst in haar artikel ‘Bas Jan Adertje spelen’ (2006) op een dubieuze ontwikkeling; ‘Sinds die tijd [1988] lijkt het oeuvre langzaam meegegroeid met de populariteit van zijn schepper. Er kwamen postume edities uit van al bestaande foto’s, installaties werden opnieuw geïnstalleerd, en er werden nieuwe werken ontdekt’.472 Al deze toegevoegde werken zijn niet door Ader geautoriseerd. Hoewel
er zorgvuldig naar deze werken is gekeken, rijst de vraag welke belangen zwaarder wegen; Aders werk in stand houden zoals de kunstenaar zelf voor ogen had of geld verdienen door zijn oeuvre uit te breiden. In de biografie van paul Andriesse uit 1988 telt de kunsthistoricus 36 werken van de hand van Bas Jan. De uitgave van Museum Boijmans Van Beuningen uit 2006 rekent maar liefst zestig werken tot het oeu- vre van de kunstenaar.473 Er wordt hierbij aangegeven welke werken postuum zijn
toegevoegd, maar je kunt je afvragen of het museum er goed aan doet om in deze ontwikkeling mee te gaan.
Bas Jan Ader is zowel nationaal als internationaal een grote inspiratiebron voor een nieuwe generatie kunstenaars. Voor de doorwerking van zijn werk is dit nog veel
465 nederkoorn 2012: 50.
466 De prijsvraag wordt geïnitieerd en georganiseerd door het Dagblad van het noorden.
467 Dagblad van het noorden 2012: 3.
468 Dagblad van het noorden 2012: 2. 469 Bas Jan Ader Estate 2006. 470 nRC Handelsblad 2013: sectie: cultuur. 471 Ibidem.
472 Smallenburg 2006. 473 Ibidem.
belangrijker dan de prijzen die voor zijn werk betaald worden. Het laat namelijk de he- dendaagse waarde van zijn werk zien. Daarnaast houdt het Aders werk levend, geeft het er een nieuwe dimensie aan en versterkt het Aders positie in de kunstgeschiede- nis. Ook kunnen we deze doorwerking als een vorm van toe-eigening opvatten.
Deze inspiratie zien we bijvoorbeeld terug bij de nederlandse singer-songwriter Lucky Fonz III. In een interview met de Volkskrant in 2009 zegt hij het volgende over de kunstenaar: ‘Bas Jan Ader maakte heel intiem en minimal werk, helemaal niet psychedelisch of glamoureus, wat je toch zou verwachten bij die periode, de jaren zeventig. Die soberheid streef ik ook na. Ik was toen ik de tentoonstelling bezocht [in 2006 in Museum Boijmans Van Beuningen] ver gevorderd met mijn tweede album, Life Is Short (2007). Dat museumbezoek heeft echt invloed op dat album gehad. (…) Het was heel maf, op die tentoonstelling stuitte ik op allemaal bewijzen dat het goed was waar ik mee bezig was. Dat had tot gevolg dat ik alles nog minimaler ben gaan opnemen. Ik heb alle tweede stemmen weggehaald en arrangementen versoberd. Ik had dankzij Bas Jan Ader het lef gekregen de liedjes minimaler te maken dan carrière- technisch verstandig was’.474
Ook de Turks-nederlandse beeldend kunstenaar Ahmet Ögüt werd geraakt door Aders werk. Ögüt won in 2011 de Volkskrant Beeldende Kunst prijs (VKBK) met een werk getiteld A Bas Jan Ader Experience.475 Hij zegt hierover: ‘Ader, wiens films ik
waardeer om de ongebruikelijke combinatie van het ironische en romantische, is in nederland een icoon. Veel mensen kennen zijn werk beter dan ik. Het voelde een beetje brutaal om daarmee aan de haal te gaan’.476 Maar de jury van de VKBK nam het
hem niet kwalijk. Ögüt won de prijs en dat leverde hem de nodige bekendheid op, ook buiten de gevestigde kunstwereld.
De nederlandse kunstenaar Marc Bijl maakt eveneens een werk dat geïnspireerd is door Ader. In 2002 presenteert hij het werk I’m too sad to kill you (zie bijlage III afb. 9). De verwijzing naar Aders werk I’m too sad to tell you is overduidelijk aanwezig. Ge- zien het anarchistische oeuvre van Bijl is de referentie aan Aders adres waarschijnlijk spottend bedoeld. Bijl, die al jaren in Berlijn woont en werkt, toont het werk onder meer in 2012 op zijn solotentoonstelling in het Groninger Museum.477
De officiële website van Bas Jan Ader heeft een aparte afdeling Hommages. Er zijn verschillende filmpjes te vinden, onder andere van Fernando Sanchez en David Horvitz, die sterk verbonden zijn met het werk van de verdwenen kunstenaar. Onder aan de lijst met eerbetonen biedt de site tevens de mogelijkheid eigen werk in te sturen.478 Ook op Youtube zien we duizenden filmpjes die geïnspireerd zijn door werk
van Ader, zowel van amateurs als professionals. Het is fascinerend om te zien hoeveel mensen er in navolging van Ader met fiets en al de gracht in rijden, aan bomen boven
474 Otto Wichers [artiestennaam Lucky Fonz III] geciteerd in Kamer en Eisenmeier 2009: 22. Wichers maakt zelfs een lied naar
aanleiding van het zien van I’m too sad to tell you, getiteld Ik kan niet zeggen waarom.
475 Deze prijs wordt jaarlijks uitgereikt aan jonge kunstenaars onder de vijfendertig jaar. Aan de prijs is een geldbedrag verbonden
van 10.000 euro.
476 Ögut geciteerd in Kuiper 2012: 11.
477 nRC Handelsblad 2012; Dagblad van het noorden 2012.
sloten hangen of zichzelf huilend close-up in beeld brengen.479 Ondanks de veelal
serieuze pogingen in de buurt van de geest van Ader te komen, vallen de filmpjes in het niet naast het werk van Bas Jan. In feite bevestigen ze de kwaliteit van het werk van de kunstenaar.
Waarom vormt het werk van Bas Jan Ader voor zoveel jonge kunstenaars een inspiratiebron? Er zijn verschillende critici die zich over deze vraag hebben gebogen. Documentairemaker Rene Daalder denkt dat Aders werk niet in zijn eigen tijd paste om de volgende redenen: ‘The reasons why his work strikes such a strong chord today may well be the very same ones that caused him not to be enitrely understood in his own time’.480 Hij doelt hierbij onder andere op de zelfreferentiële en verhalende
kwaliteit van Aders werk.481 Criticus Elbrig de Groot is van mening dat Aders werk
‘steeds nieuwe concepten genereert en hij zich daarmee bij een bijzondere reeks kunstenaars voegt, die de kunst van nieuwe impulsen voorziet’.482 Criticus Jan Tumlir
kijkt naar andere elementen van Aders werk en ziet een belangrijke rol weggelegd