In de cellenbarak van de strafgevangenis in Scheveningen zat Kotalla met 21 terdoodveroordeelden vast op vleugel e. De gevangenen waren door de ge- vangenisdirecteur bij elkaar gezet zodat ze troost aan elkaar konden bieden, in afwachting van wat komen ging. De 41-jarige Kotalla deelde zijn cel met vier lotgenoten, drie Nederlanders en een Duitser. Alle vijf waren ze ervan overtuigd dat ze te zwaar waren gestraft. Aan de wanden van de grauwe, sobere strafcel hingen familiefoto’s, Bijbelteksten en een schilderij van een jonge, lachende blonde vrouw in een bloeiend korenveld dat door een van de celgenoten was gemaakt. Toen op een zonnige wintermiddag in februari 1950 een journalist van Elseviers Weekblad een bezoek bracht aan de ter- doodveroordeelden in Scheveningen trof hij Kotalla in een hoekje van zijn cel aan. Hij werkte aan kartonnen mappen. Toen de journalist hem aan- sprak, ging Kotalla in de houding staan en vertelde nerveus dat de cassatie was verloren. ‘Maar nu wacht ik nog op de gratie van de Koningin. Och als Zij het mij schenken kon.’1 Hij leefde tussen hoop en vrees.
Het Bijzonder Gratie-adviesbesluit, een van de vier besluiten die het fun- dament vormden van de naoorlogse Bijzondere Rechtspleging, bepaalde dat de Kroon (de Koning en de ministers) een veroordeelde gratie kon verlenen. Voorwaarde was wel dat advies moest worden ingewonnen bij het rechtscol- lege dat de straf had opgelegd. Voor gratie van de doodstraf moest ook de Bijzondere Raad van Cassatie worden geconsulteerd.2 Nadat de niet-binden-
de adviezen waren ingewonnen, deed de minister van Justitie een voorstel aan de koningin. Zij kon zijn voorstel overnemen of verwerpen. De minister bleef in alle gevallen verantwoordelijk en kon in het parlement ter verant- woording worden geroepen.3
Kotalla had zijn vrouw en schoonmoeder al voor de uitspraak van de Bij- zondere Raad van Cassatie laten weten zelf geen gratieverzoek in te willen dienen. Hij gaf daarvoor twee redenen: hij voelde zich niet schuldig en wilde anderen niet het plezier gunnen een oordeel over hem te mogen vellen.
Zur persönlichen Angelegenheit Falls ich die Todesstrafe behalte ma- che ich meine lieben kein Gnadengesuch an die Königin ersten ich füle mich nich schuldig und zweitens will anderen die in der Kommission sitzen und entscheiden haben über Leben und Tod nicht die Freude machen das ein Gesuch von mir einlauft.
Kotalla beweerde ook dat voor het proces tegen de Amersfoortse verdachten in Amsterdam al was afgesproken dat gratieverzoeken zouden worden afge- wezen. Bewijs leverde hij hiervoor niet. Desondanks spoorde hij zijn vrouw en schoonmoeder aan vanuit Duitsland meerdere gratieverzoeken voor te bereiden. Het eerste verzoek moest binnen tien dagen na de uitspraak worden ingediend, dicteerde Kotalla. Annerose zou het eerste gratieverzoek moeten schrijven. De rest van de familie moest volgen. Verzoeken van een hoogge- plaatste geestelijke en van een vooraanstaand politicus waren ook gewenst. Als de doodstraf eenmaal was afgewend, kon zijn gevangenschap niet lang meer duren, schreef Kotalla. ‘Eins steht fest wenn ich nicht kaputt gehe ich in einem Jahr oder höchsten 2 bei meinem Goldschatz bin.’4
Zijn oproep aan zijn familie vond gehoor. Annerose richtte zich een dag na het arrest van de Bijzondere Raad van Cassatie vanuit het grotendeels ver- woeste grensstadje Kleve in haar moedertaal tot koningin Juliana. De 26-jari- ge Annerose was ten einde raad. ‘Mein Mann ist kein Verbrecher, er ist ein guter Mensch.’ Haar man was veroordeeld voor het opvolgen van bevelen, schreef ze. Maar als hij de bevelen van zijn meerderen niet had opgevolgd, zou hij zwaar zijn gestraft en misschien wel ter dood zijn gebracht, vervolgde ze, ‘wie es auch heute noch bei allen Militärs in allen Ländern üblich ist’. Annerose sloot niet uit dat Josef zijn dienstbevelen te strikt had uitge- voerd. Maar sinds zijn arrestatie in mei 1945 had hij volgens haar daarvoor geboet. Aan de oorlog en de nasleep daarvan had hij zowel geestelijk als li- chamelijk geleden. ‘Heimat und Elternhaus, Vater und Bruder hat ihm der Krieg genommen.’ Aan het eind van het gratieverzoek wees Annerose de koningin op haar slechte gezondheid. Het enige wat haar nog op de been hield, was de hoop dat haar man gauw naar huis terugkeerde.5
Voor de 63-jarige Agnes Kotalla was de veroordeling van haar zoon Josef ‘ganz unfassbar’. Haar oudste zoon zou haar steun en toeverlaat moeten zijn, nu haar man en jongste zoon waren omgekomen in de oorlog en haar op één na oudste zoon kreupel was geraakt, schreef ze de koningin. De daden waar- aan haar zoon schuldig werd geacht, kon hij volgens haar niet anders dan onder dwang hebben gepleegd. Kotalla’s moeder eindigde haar verzoek met een dramatisch beroep op de koningin.
Allergütigste Königin, ich hoffe, dass meiner letzter Schrei aus tiefster Not bei Ihnen nicht ungehört bleiben wird und Sie einer Mutter mit blutendem Herzen ihr Letztes, das Leben ihres geliebten Sohnes schen- ken werden.6
Kotalla’s schoonfamilie betoogde dat schoonzoon, zwager, oom en neef Jo- sef een plichtsgetrouwe soldaat was. ‘Was er getan hat, war das, was jeder kleine Soldat im Kriege tun muβte.’ Dat hij hiervoor ter dood was veroor- deeld, noemden ze onbegrijpelijk. De schoonfamilie schuwde grote woor- den niet. Het ten uitvoer brengen van het doodvonnis was volgens hen niet minder dan een misdaad tegen de menselijkheid.7 De hoge geestelijke waar
Erna en Annerose een beroep op deden was kardinaal en aartsbisschop van München Michael von Faulhaber. De kardinaal liet het gratieverzoek over aan zijn hulpbisschop. Weihbischof Johannes Neuhäusler schreef dat hij vier jaar in een concentratiekamp had gezeten en te hebben gehoord hoeveel on- recht Nederland in de oorlog was aangedaan. Hij erkende niet te weten of Kotalla zich schuldig had gemaakt aan misdaden.
Aber wenn auch der Gerechtigkeit Genüge geleistet werden muss, so ist es doch das Vorrecht der Könige, Gnade zu üben und so der Wie- derbefriedung der Welt den Weg zu bahnen.8
Niet alleen familieleden en hulpbisschop Neuhäusler deden een laatste po- ging het leven van Kotalla te redden. Vrienden en kennissen uit Duitsland wendden zich ook tot de koningin. In totaal kwamen er in december 1949 en januari 1950 dertien gratieverzoeken binnen. Een van de verzoeken was on- dertekend door maar liefst 34 inwoners van Kleve, waar Kotalla sinds zijn huwelijk met Annerose in 1943 officieel woonde. De Klevenaren noemden Kotalla ‘ehrenvoll’ en ‘anständig’:
Er war stets aufrichtig und hilfsbereit und hat unseres Wissens niemals einem Menschen von sich aus etwas Schlechtes getan.9
Een oud-klasgenoot van Kotalla op de rooms-katholieke Volksschule in Bis- marckhütte was ‘Erschüttert’ door de veroordeling van zijn jeugdvriend. Volgens hem had niemand in zijn kennissenkring ooit enige aanwijzing ge- zien dat Kotalla tot strafbare feiten in staat was. Hij kende hem alleen als een ‘sehr ordentlichen Menschen’. De oud-klasgenoot gaf toe dat hij de bijzon- derheden die tot de veroordeling hadden geleid, niet kende. Maar hij kon
zich niet voorstellen dat Josef, die als goed katholiek was opgevoed, zijn ge- weten had kunnen belasten met de misdrijven waarvan hij werd beschul- digd.
Nie hat er durch sein Verhalten in seinem Bekanntenkreis die Vermu- tung aufkommen lassen, dass er zu einen strafbaren Handlung fähig ware und ich kenne ihn – wie gesagt – nur als sehr ordentelichen mensch.10
Ein Atom in der Kriegsmaschine
Ondanks zijn aanvankelijke weigering had Kotalla op 16 december 1949 een gratieverzoek op papier staan. Hij had zich niet door zijn vrouw of schoon- moeder laten overtuigen, maar door pater Hoeke, een Nederlander die na- mens het Deutsche Caritasverband krijgsgevangenen bijstond.11 Het vier
kantjes tellende verzoek, dat in het Duits was opgesteld, begon met een schuldbekentenis. Het hoefde volgens Kotalla geen betoog dat zijn vader- land door het ontketenen van de oorlog de gehele wereld schade had aange- daan. Dat het hard getroffen Nederland schreeuwde om genoegdoening (‘Schrei nach Sühne’) begreep hij wel. ‘Doch zu dieser Erkenntnis habe ich mich auch erst während meiner haftzeit durchgerungen.’
Kotalla ging in het gratieverzoek in op zijn eigen rol tijdens de oorlog. Hoewel hij zich slechts zag als ‘ein Atom in der deutschen Kriegsmaschine’, erkende hij schuld aan een deel van de onheil en ellende die waren aange- richt in Nederland. Hij was bereid daar straf voor te ondergaan, maar alles in hem verzette zich tegen het accepteren van de doodstraf. Kotalla:
Jedoch sträubt ungeachtet sich meiner dürftigen laienhaftigen Kennt- nis der Prozeduren von den holl.besonderen Gerichtshöfen, rein intui- tiv, alles in mir dagegen, Todesurteil als verdient und gerechtfertigt zu acceptieren.
Kotalla toonde zich in het vervolg van zijn verzoek strijdbaar. Hij zette om- standig uiteen wat er allemaal mis was gegaan tijdens zijn proces bij het Bij- zonder Gerechtshof in Amsterdam. Hij had om te beginnen zijn proces niet goed kunnen volgen, omdat hij de Nederlandse taal niet machtig was. Voor positieve getuigenissen, zoals die van pastoor Tepe, was nauwelijks aandacht tijdens het proces. Zijn rol in Kamp Amersfoort was gering geweest, bena- drukte hij. Aanvankelijk had hij niet van doen gehad met de gevangenen in
het kamp. Volgens Kotalla had het hof uiteindelijk ook minder zaken bewe- zen dan waarvan hij aan het begin van het proces werd beschuldigd door de advocaat-fiscaal en de tendentieuze en hatelijke pers.
Kotalla betoogde dat hij te zwaar was gestraft en zette de straffen van een aantal andere in Nederland veroordeelde oorlogsmisdadigers op een rij. Hij stelde dat de Bijzondere Gerechtshoven, net als het internationale oorlogstri- bunaal in Neurenberg, de ‘kleine man’ relatief zwaar hadden bestraft. Kotal- la voerde aan dat zijn hoogste baas, Befehlshaber der Sicherheitspolizei und des sd Wilhelm Harster, tot twaalf jaar gevangenisstraf was veroordeeld. De commandant van kamp Westerbork, Albert Gemmeker, was er eveneens met twaalf jaar afgekomen. De plaatsvervangend commandant van het con- centratiekamp Vught was tot tien jaar gevangenisstraf veroordeeld. En ie- dereen die betrokken was geweest bij het bunkerdrama in Vught tussen de acht en vijftien jaar, somde Kotalla op.12 Dat de voormalige commandant
van Kamp Amersfoort Johann Friederich Stöver tot levenslang was veroor- deeld en zijn opvolger Karl Peter Berg tot de doodstraf, deugde volgens hem niet.13 Onder Stöver hadden de gevangenen het veel zwaarder dan onder
Berg, beweerde Kotalla.
Aan het slot van zijn gratieverzoek kwam hij nog een keer terug op on- waarheden die in zijn ogen in de pers over hem waren geschreven. Kotalla stelde ‘der “dupe” einer betrügerische Presse Kampagne zu geworden sein’. De uitspraak van het Bijzonder Gerechtshof kon volgens hem niet los wor- den gezien van de berichtgeving.
Um nun der öffentlichen Meinung genüge zu tun und das dürfte der wahrhiet am nächsten kommen – sah das Gericht keinen anderen Aus- weg aus den Dilemna als mich dem Namem ‘Amersfoort’ zu opfern.14
Net als in zijn verdedigingsrede voor het Bijzonder Gerechtshof in Amster- dam maakte Kotalla in zijn gratieverzoek het leed dat hem was aangedaan groter dan dat van zijn slachtoffers. Hij had gelijk dat er opmerkelijke ver- schillen waren tussen de straffen van de veroordeelde Duitsers. En dat er onwaarheden over hem waren geschreven in de dag- en weekbladen klopte. Maar kritiek op zijn rechtsgang was niet verstandig, aangezien zowel het Bij- zonder Gerechtshof als de Bijzondere Raad van Cassatie over zijn gratiever- zoek moest oordelen. Als beide instanties al genegen waren waarde te hech- ten aan zijn schuldbekentenis, plaatste zijn kritiek hen voor een dilemma. Als ze gratie zouden adviseren, kon dat worden uitgelegd als erkenning van Kotalla’s verweer.
kvp-minister van Justitie Th.R.J. Wijers besloot eind december 1949 twee van de dertien ingediende gratieverzoeken aan te merken als officiële ver- zoeken om gratie. Hij vroeg het Bijzonder Gerechtshof in Amsterdam en de Bijzondere Raad van Cassatie te adviseren over het verzoek van Kotalla en dat van zijn vrouw Annerose. In de loop van januari 1950 lagen de adviezen over de twee gratieverzoeken op het bureau van minister Wijers. Zowel het Bijzonder Gerechtshof als de Bijzondere Raad van Cassatie wees de verzoe- ken af.
Het hof had zich op zijn beurt laten adviseren door Kotalla’s toenmalige aanklager, advocaat-fiscaal Besier. Hij ging uitgebreid in op de argumenten die Kotalla in zijn gratieverzoek aanvoerde. Volgens Besier, die inmiddels was opgeklommen tot advocaat-generaal van het Gerechtshof in Leeuwar- den, had Kotalla zijn proces goed kunnen volgen. Hij sprak destijds voldoen- de Nederlands en er was doorlopend een tolk aanwezig.15 Dat er geen ruimte
was voor de verdediging, wees Besier resoluut van de hand. Volgens de aan- klager had Kotalla het laatste woord tijdens de zitting en ging hij daarbij in op alles wat tijdens zijn proces werd behandeld.
Van meerdere getuigenverklaringen ten gunste van Kotalla was geen sprake, stelde Besier. Tepe verklaarde positief over de verdachte, erkende de toenmalige aanklager, maar de pastoor ging voorbij aan de ‘bewezen hoofd- zaken’, de mishandelingen en executies. Dat Kotalla niet of nauwelijks van doen had met de gevangenen in Kamp Amersfoort, was volgens Besier een onjuiste voorstelling van zaken. Hij trad op als plaatsvervangend comman- dant en was voortdurend aanwezig bij appels, vervolgde de aanklager. Besier draaide Kotalla’s poging zichzelf vrij te pleiten om in zijn nadeel.
Immers nu vaststaat naar zijn eigen verklaring, dat hij met deze politie- ke gevangenen eigenlijk niets van doen had, betekent dit dat de bewe- zen verklaarde mishandelingen uit eigen initiatief zijn gepleegd.
Op Kotalla’s kritiek op de strafmaat in de processen tegen andere Duitse oorlogsmisdadigers ging de aanklager niet in omdat hij de details van deze zaken niet kende.
Het Bijzonder Gerechtshof ging op één punt uit het gratieverzoek van Annerose zelf nader in. Zij stelde dat Josef alleen zijn plicht deed als soldaat. Het hof wilde daar niets van weten.
Wanneer de ingediende rekesten ervan gewagen, dat Kotälla bij zijne strafbare gedragingen zijn ‘Soldatenpflicht’ zou hebben vervuld, zoo is
dat blijkens de tegen hem gevelde sententie geheel onjuist, aangezien zijne handelingen voor het grootste deel uit volkomen persoonlijke misdragingen, welke geheel zijn eigen aansprakelijkheid betroffen, be- staan.16
De Bijzondere Raad van Cassatie ging eveneens in op de ‘Soldatenpflicht’ en noemde dit een ‘volkomen onware’ voorstelling van zaken: ‘Hij deed véél meer en voor die talloze onmenselijke, volkomen nodeloze, wreedheden, is hem de doodstraf opgelegd en is die doodstraf in cassatie bevestigd.’ Dat Kotalla vroeger in Duitsland als een fatsoenlijk mens bekendstond, vermin- derde volgens de raad ‘zijn schuld aan de bewezen beestachtigheden hier ten lande echter allerminst’.17 De adviezen waren duidelijk. Toch liet een voor-
stel van de minister richting de koningin op zich wachten.
Door een wisseling van bewindspersonen op het ministerie van Justitie lag de afhandeling van Kotalla’s gratieverzoek enige tijd stil. Minister Wijers was op 15 mei 1950 afgetreden wegens oververmoeidheid. Zijn taken werden tijdelijk vervuld door minister van Binnenlandse Zaken Van Maarseveen. Op 10 juli trad kvp’er A.A.M. Struycken aan als nieuwe minister van Justi- tie.18 Struycken werd niet alleen geconfronteerd met het gratieverzoek van
Kotalla. De Duitsers Ferdinand aus der Fünten en Franz Fischer hadden gra- tie gevraagd nadat de Bijzondere Raad van Cassatie ze voor hun aandeel in de Jodenvervolging ter dood had veroordeeld. Het Bijzonder Gerechtshof veroordeelde beiden eerder tot levenslang.19
De verzoeken van Aus der Fünten en Fischer werden door minister Struyc- ken afgewezen, maar koningin Juliana weigerde hieronder haar handteke- ning te zetten. De vorstin was niet principieel tegen de doodstraf – in het begin van haar regering werden negentien vonnissen voltrokken – maar ver- zette zich daar wel in toenemende mate tegen. Besluiten bleven daardoor vaak uit.20 Struycken ging op zoek naar een oplossing om uit de impasse te
komen. Aus der Fünten en Fischer zouden gratie kunnen krijgen omdat ze niet door twee gerechtelijke instanties ter dood waren veroordeeld en omdat er geruime tijd was verlopen sinds hun veroordeling. Wat de minister betrof zou het tijdsargument ook kunnen gelden voor andere slepende dossiers, zoals dat van Kotalla.21
Fischer en Aus der Fünten kregen in januari 1951 gratie van de doodstraf. In hun kielzog werd de doodstraf van voormalig kampcommandant Stöver en Hubert Köhler, een tot Nederlander genaturaliseerde Duitser die was ver- oordeeld voor hulpverlening aan de vijand, omgezet in levenslang.22 Gene-
den, zag zijn straf wegens gezondheidsredenen teruggebracht van twaalf naar acht jaar.23
De tot Nederlander genaturaliseerde Duitser Julius Herdtmann ontliep begin 1951 de doodstraf niet. Herdtmann, die in 1939 de Bond van Natio- naal-Socialistische Nederlanders in Duitsland aanvoerde, was door zowel het Bijzonder Gerechtshof als de Bijzondere Raad van Cassatie ter dood veroordeeld voor hulpverlening aan de vijand bij de inval in mei 1940.24
Volgens Struycken stond niets Herdtmanns executie in de weg omdat hij tot twee keer toe ter dood was veroordeeld. ‘Ik had er wat moeite mee om- dat ik de bewijsconstructie in beide instanties niet erg sterk vond,’ herin- nerde de minister zich later. ‘Ik was echter geen rechter en een vergissing of grove fout was er ook niet.’ Koningin Juliana maakte echter opnieuw be- zwaar, onder meer vanwege de leeftijd van de terdoodveroordeelde. Herdt- mann was ruim zestig jaar oud en omdat hij van geboorte een Duitser was, kon hem verraad tegenover Nederland minder worden toegerekend, aldus de vorstin. De minister hield voet bij stuk. Struycken was van mening dat hij de koningin met gratie voor Fischer en Aus der Fünten voldoende tege- moet was gekomen. Herdtmann gratie verlenen was politiek niet verdedig- baar.25 Juliana legde zich daarbij neer. Julius Herdtmann werd op 26 janua-
ri 1951 geëxecuteerd.26
De opeenvolging van gratiebesluiten begin 1951 leidde tot verontwaardi- ging. Met name de mildheid jegens de Jodenvervolgers Fischer en Aus der Fünten zette kwaad bloed. Het verenigd verzet en de joodse kerkgenoot- schappen roerden zich. In dag- en weekbladen verschenen commentaren in ingezonden brieven. Een groep intellectuelen, verenigd in ‘Actie antigratie- verlening oorlogsmisdadigers’, stelde in een open brief dat de gratie indruis- te tegen hun rechtsgevoel. Door een kabinetscrisis over het regeringsbeleid inzake Nieuw-Guinea volgde er eind mei, vier maanden na de gratieverle- ningen, pas een debat in de Tweede Kamer. De kvp’er Struycken was toen niet meer op zijn post. Hij was vervangen door Hendrik Mulderije van de chu. Met name de kleine fracties hadden kritiek op het gratiebeleid van Mulderijes voorgangers. cpn-Kamerlid Benno Stokvis oordeelde vernieti- gend over het gevoerde beleid. Hij sprak van een smadelijke devaluatie van het begrip gerechtigheid. Mulderije constateerde in zijn verdediging van het gevoerde gratiebeleid dat de Nederlandse bevolking niet op ruime schaal de