2.3 Corpus 36
3.1.8 Toevoeging (nieuw tekstueel materiaal): niets> woordspeling 59
bevatten en waarvoor het niet mogelijk is om de bijbehorende tekst in de brontekst te vinden. Anders dan bij strategie zeven toont de vertaler de wil nog verder af te wijken van zo veel mogelijk equivalentie om een speelse doeltekst te creëren. Ook hier is de behoefte tot compensatie vaak de reden van toevoeging.
Deze strategie komt niet voor in ons corpus door een duidelijke reden. Bij ondertiteling is vaak al niet genoeg ruimte om alle fragmenten uit de brontekst te vertalen, laat staan nog extra tekst toe te voegen.
3.1.9 Redactionele technieken
Redactionele technieken zijn de mogelijkheden tot compensatie die voortvloeien uit het feit dat de vertaler een tweede niveau van compensatie kan creëren (Delabastita 1993: 218). Zo kunnen ze over hun keuzes reflecteren en ze becommentariëren. Het zijn technieken die zijn gebaseerd op het onderscheid tussen de tekstuele en metatekstuele dimensie van teksten. Deze technieken maken geen deel uit van de hoofdtekst, maar zijn secundair en doen zich op andere plekken voor zoals in voetnoten, inleiding, de
inrichting en presentatie van een tekst, etc. Het zijn secundaire aspecten in de zin dat ze ondergeschikt zijn aan de hoofdtekst en er een vorm van reflectie op zijn.
Er zijn twee redenen waardoor het succes van deze compensatie wordt beperkt, ten eerste is verbale communicatie lineair: primaire teksten en metatekst kunnen niet simultaan en volledig geïntegreerd gelezen worden, waardoor de metatekst dus altijd enigszins vreemd zal blijven van de primaire tekst. Ten tweede verbindt een
woordspeling de referentiële en metalinguale modus van taal: het geeft tegelijkertijd informatie over de wereld en het linguïstische medium. Redactionele technieken willen ook beide typen informatie geven, maar slagen er niet in beide functies te versmelten (Delabastita 1993: 218)
3.2 Analyse corpus
3.2.1 Statistieken
We hebben hierboven de mogelijke vertaalstrategieën uitgeschreven en geïllustreerd met voorbeelden. Nu zullen wij het corpus gaan analyseren. Het volledige corpus kan gevonden worden in Bijlage 1, waarin de originele en de vertaalde woordspelingen staan, samen met de gebruikte vertaalstrategie. In grafiek 1 hebben we vastgelegd welke strategieën gebruikt zijn en ook hoe vaak. Ten eerste kunnen we zien dat strategieën 6 t/m 9, transferentie, twee vormen van compensatie en redactionele technieken, niet voorkomen. Dat compensatie en redactionele technieken niet aangewend zijn in ons corpus ligt in de lijn der verwachting. Zoals al vaker is aangegeven heeft een
ondertitelaar te maken met ernstige ruimtebeperking, waardoor er geen plek is om te compenseren en er is zeker geen plaats voor een metatekstuele dimensie die met redactionele technieken gecreëerd wordt. Transferentie zou theoretisch gezien voor
kunnen komen in ondertiteling, dus het zou hier simpelweg toeval kunnen zijn dat het in ons corpus niet voorkomt.
Als gevolg zien we in grafiek 1 in dus de verdeling van de voorbeelden uit The Big Bang Theory over strategie 1 t/m 5. Wat er als eerste uitspringt is dat strategie 1 veruit het vaakst is aangetroffen, zestig procent van het totaal, wat betekent dat het grootste deel van de woordspelingen ook daadwerkelijk met een woordspeling zijn vertaald. Het is zeer positief om te zien dat de vertaler ondanks de beperkingen die er bestaan bij ondertitelen er toch in de meeste gevallen in slaagt om equivalente woordspelingen te vinden en zo voor minimaal betekenisverlies weet te zorgen. Daarnaast is voornamelijk strategie 2 gebruikt, hieronder valt zesentwintig procent van de voorbeelden. Dit zijn de gevallen waarin de vertaler geen mogelijkheid heeft gezien om de dubbelzinnigheid over te brengen in een woordspeling, maar het heeft gedaan door dan wel één, dan wel twee van de betekenissen naar de doeltaal te vertalen op een andere wijze.
Strategie 3 is slechts in vier procent van de voorbeelden aangetroffen, dit komt zeer waarschijnlijk omdat strategie 1 en 2 verkozen worden boven 3 en aangezien de vertaler deze strategieën zo vaak kon gebruiken was het niet nodig om de derde strategie aan te wenden. Ook zien we dat strategie 4 maar in drie procent van de
voorbeelden is gebruikt, wat betekent dat de vertaler nauwelijks woordspelingen heeft weggelaten. Als laatste kunnen we zien dat strategie 5 in 11 procent van de vertaalde woordspelingen is gebruikt. Dit is op zich niet heel hoog, maar als we bedenken dat bij deze strategie de originele taal wordt behouden is het toch een aanzienlijk percentage.
Grafiek 1: gebruik vertaalstrategieën 3.2.2 Verdere opmerkingen
Naast ons onderzoek naar het gebruik van de strategieën zijn bij het bestuderen van het corpus ook andere dingen opgevallen, die we in deze paragraaf zullen bespreken. Ten eerste is ons opgevallen dat wanneer een woordspeling met een woordspeling wordt vertaald in bijna alle gevallen de woordspeling dezelfde soort blijft (homonymie, paronymie, etc.) en dat dezelfde structuur behouden wordt. Dit is opvallend, omdat het te verwachten is dat het soms nodig zal zijn om een andere structuur of ander soort woordspeling te gebruiken bij een vertaling. Daarnaast was het ook interessant om op te merken dat de vertaler bij sommige vertalingen heeft gerekend op de bijbehorende beelden. Wanneer we alleen de tekst zouden lezen lijkt het geen goede vertaling, maar in combinatie met de beelden wordt de humor toch goed overgebracht.
Behalve kijken naar welke strategie de vertaler heeft gebruikt hebben we ook gekeken naar de kwaliteit van de vertalingen. Over het algemeen zijn deze goed, er staan weinig grammaticale fouten in en heel af en toe zijn we spelling-‐ en interpunctiefouten
tegengekomen. Wel zijn er een aantal voorbeelden te noemen waar we ons af kunnen vragen of dit echt de bedoeling was, er een fout is gemaakt of valt het te betwijfelen of de vertaling correct Nederlands is. Zo zien we uit seizoen één bijvoorbeeld deze vertaling:
SHELDON: How exactly would one measure a sense of humor? A humourmometer? (seizoen 1, aflevering 15-‐2) 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Strategie 1 Strategie 2 Strategie 3 Strategie 4 Strategie 5
SHELDON: Hoe zou je humor willen meten? Met een humometer?
Wat hier opvalt is de vertaling ‘humometer’ voor het niet bestaande woord
‘humourmometer’. In het Engels is de gehele term ‘humour’ en het grootste deel van het woord ‘thermometer’ erin verwerkt, wanneer we dan vervolgens naar de vertaling kijken zien we een veel korter woord, waar van het woord ‘humor’ de letter –r is
weggelaten en van thermometer slechts –meter is overgebleven. De meest voor de hand liggende verklaring voor deze nogal korte vertaling is ruimtegebrek in de ondertiteling, maar als dat het geval is dan vragen we ons nog wel af waarom de vertaler niet in ieder geval voor ‘humormeter’ heeft gekozen, want ‘humometer’ verwijst niet direct heel duidelijk naar ‘humor’. Een andere verklaring kan zijn dat hier simpelweg een typefout is gemaakt.
Ook hebben we een voorbeeld waar geen grammatica-‐ of spellingsfouten in zitten, maar waarbij de vertaling de tekst op dergelijke wijze heeft aangepast dat het niet meer klopt met bepaalde aspecten uit de serie:
HOWARD: So I’m almost done writing the song for Bernadette. Are you cool playing the cello?
LEONARD: If by cool you mean willing to, yes. If by cool you mean cool, clearly you’ve never seen me play the cello. (seizoen 7, aflevering 6-‐1)
HOWARD: Ik heb het liedje voor Bernadette bijna af. Kun jij cello spelen?
LEONARD: Als je bedoelt of ik daartoe bereid ben, ja. Als je bedoelt of ik er goed in ben heb je me dus nog nooit cello horen spelen.
In de originele versie komt de grap voort uit de dubbele betekenis van het woord ‘cool’, wat zowel cool als ‘ben je daartoe bereid?’ kan betekenen. De vertaler heeft geprobeerd de dubbelzinnigheid te behouden door twee betekenissen toe te kennen aan ‘kun’: ‘daartoe bereid zijn’ en ‘het kunnen bespelen van een cello’. Als gevolg komt er uit de vertaling naar voren dat Leonard slecht is in het spelen van cello. Dit is echter niet waar, aangezien hij dat wel degelijk kan en kijkers die het programma met regelmaat volgen weten dit ook. Het is begrijpelijk dat de vertaler een woordspeling heeft willen
behouden, maar of dat hier een verstandige keuze is geweest kunnen we betwijfelen, aangezien vele kijkers zullen denken dat wat er staat niet klopt.
Met onze theoretische basis wat betreft ondertiteling en humorvertaling in ons achterhoofd hebben we ook de vertalingen bestudeerd en zijn er gevallen gevonden waar andere suggesties voor vertalingen mogelijk zijn. Het is niet ons doel om de
vertalingen te verbeteren, maar wel om aan te geven dat er meerder mogelijkheden zijn en dat er soms misschien wel makkelijker oplossingen mogelijk zijn. Een voorbeeld hiervan hebben we gevonden in seizoen drie:
HOWARD: Okay, you were right about Wolverine and bone claws, but you’re wrong about the cricket.
SHELDON: Howard, don’t embarass yourself, the science chirps for itself. Humourous word play. (seizoen 3, aflevering 2-‐1)
HOWARD: Je had gelijk over Wolverine en de klauwen, maar met die krekel zit je fout. SHELDON: Doe toch normaal. De wetenschap fluit z’n eigen deuntje. Leuke woordspeling.
In de originele versie zien we de woordgrap ‘the science chirps for itself’, in plaats van ‘speaks for itself’. Voor het zien van de vertaling verwachten we in de vertaling de uitdrukking ‘tjirpt voor zich’ te vinden, aangezien de uitdrukking in het Nederlands ook bestaat en dus het beste equivalent zou zijn. In de vertaling staat echter ‘de wetenschap fluit z’n eigen deuntje’. Wanneer we dat bestuderen valt af te vragen of dat wel hetzelfde uitdrukt als ‘chirps for itself’ en wanneer we redenen proberen te bedenken voor de keuze valt er geen verklaring te vinden. De meest voorkomende reden is ruimtegebrek, maar in dit geval zou ‘tjirpt voor zich’ zelfs een bondigere optie zijn.
Als laatste hebben we ons corpus bestudeerd en gekeken of er bepaalde ontwikkelingen te zien zijn in het gebruik van strategieën. Wat dit betreft zijn er eigenlijk niet veel opvallende dingen te noemen, we zien in de latere seizoenen wel dat eigenlijk nauwelijks andere strategieën worden gebruikt dan de eerste en de tweede. Dit zou kunnen betekenen dat de vertalers er steeds beter in worden om equivalente woordspelingen in de doeltaal te vinden en er anders voor kiezen om één of beide betekenissen op andere wijze over te brengen en zo andere strategieën niet meer
hoeven te gebruiken. Het zou echter ook aan het Engelse corpus kunnen liggen, het is natuurlijk goed mogelijk dat in een bepaald seizoen toevallig dergelijke woordspelingen worden gebruikt die het beste met strategie één of twee vertaald kunnen worden. Daarnaast hebben we gekeken of er een toename is van strategie vijf, de directe kopie, aangezien het aannemelijk is dat het gebruik van Engels in Nederland toeneemt. Dit was echter niet het geval. Het gebruik van deze strategie is redelijk verdeeld over de
verschillende seizoenen. Wij hebben in dit onderzoek echter alleen naar de vertaling van woordspelingen gekeken en voor een dergelijk onderzoek naar de toename van Engels in de Nederlandse ondertitels zou het corpus misschien de gehele scripts van The Big Bang Theory moeten bevatten om daar een goed overzicht van te krijgen.
4 Conclusie
We zijn nu aan het einde gekomen van ons onderzoek naar de vertaling van
woordspelingen in The Big Bang Theory. We zijn begonnen door een theoretisch kader te schetsen dat uit drie delen bestond: de theoretische en technische aspecten van ondertiteling, humorvertaling en woordspeling en een beschrijving van ons corpus. In het eerste deel zijn we begonnen met een overzicht van de status van ondertiteling binnen de vertaalwetenschap, de belangrijkste termen die door de jaren heen zijn geïntroduceerd hebben we genoemd en we hebben kunnen zien dat ondertiteling binnen de vertaalwetenschap lange tijd is achtergebleven als studiegebied. Pas in de laatste jaren wordt er uitgebreid onderzoek naar gedaan. Vervolgens zijn we ingegaan op ondertiteling zelf, de technische en linguïstische aspecten, waarbij we de extra moeilijkheden van de ondertitelaar hebben beschreven, zoals tijd-‐ en
ruimtebeperkingen. Om de theorie te illustreren hebben we ook een aantal mogelijke vertaalmethodes voor ondertiteling uitgelegd. Dit eerste deel zijn we vervolgens geëindigd met de discussie nasynchronisatie vs. ondertiteling, de belangrijkste argumenten voor en tegen beide zijn gepasseerd, als mede de ideeën van belangrijke theoretici op dit gebied.
In het tweede deel van het theoretisch kader hebben we ons verdiept in het concept humor, allereerst hebben we de belangrijkste humortheorieën kort besproken aan de hand van het werk van Carroll (2014). Vervolgens hebben we dit concept gekoppeld aan vertaling, de moeilijkheden en uitdagingen ervan besproken en de theorie voor
humorvertaling van Attardo (2002) besproken. Als laatste hebben we ons verdiept in het soort humor dat van belang is voor dit onderzoek, woordspeling. We hebben een definitie gegeven van het concept, de structuur uitgelegd en de verschillende soorten opgesomd, zoals homofonie en paronymie. Daarnaast hebben we uitgelegd dat een woordspeling gebaseerd is op min of meer gelijke vormen en betekenissen.
In het derde deel van het theoretisch kader ging het om het gebruikte corpus. We hebben eerst kort de achtergrond van de serie beschreven, waarna we een
hebben we nog de belangrijkste thema’s die in de serie voorkomen uitgewerkt. Hiermee is het theoretisch kader afgerond.
In de analyse hebben we de vertaalstrategieën van Delabastita (1993) uitgewerkt en voorbeelden uit The Big Bang Theory ter illustratie gebruikt. Ook hebben we de vertaalstrategie ‘directe kopie’ uitgebreid met subcategorieën, omdat wij dit nodig achtten door technologische en linguïstische ontwikkelingen, als mede voor ons corpus. In de analyse van het corpus hebben we vervolgens kunnen zien dat bijna twee derde van de Engelstalige woordspelingen met Nederlandse equivalente woordspelingen zijn vertaald en dat de vertaler er dus vaak in slaagt om de humor over te brengen. Wanneer er geen Nederlandse woordspeling voor handen is, slaagt de vertaler er vaak in om de humor alsnog over te brengen door een directe kopie te gebruiken of door de
beelden/geluiden die bij de tekst horen aan te wenden.
Nu zijn we in staat om een antwoord te geven op onze onderzoeksvraag: ‘Hoe worden de woordspelingen uit The Big Bang Theory vertaald en wat zijn de gevolgen wanneer ze vertaald worden voor de Nederlandse ondertiteling?’
Uit de analyse is gebleken dat in zestig procent van de gevallen een woordspeling met een woordspeling is vertaald. Dit betekent dat het voor een groot deel van de gevallen mogelijk is om een equivalente woordspeling te vinden en het betekenisverlies op deze manier minimaal blijft. Daarnaast is duidelijk geworden dat bij de andere veertig procent van de gevallen er weliswaar geen equivalente woordspeling gevonden kon worden, maar de vertaler er toch vaak in slaagt om met andere strategieën de humor over te brengen. Wanneer strategie twee werd gebruikt, werden of alleen b1 of b2 of beide betekenissen vertaald, maar niet in een woordspeling. Het voordeel van
ondertiteling is echter dat de vertaler kan rekenen op de beelden, waardoor de grap toch nog duidelijk kan worden. We hebben hier in ons corpus meerdere voorbeelden van gezien en niet alleen bij strategie twee. Ook bleek dat strategie drie en vier in totaal in slechts zeven procent van de gevallen voorkwamen, soortgelijke retorische middelen zijn waarschijnlijk nauwelijks gebruikt aangezien strategie één en twee erboven
verkozen werden en vaak gebruikt konden worden. Verder waren er slechts enkele omissies te vinden van woordspelingen, en zelfs waar de woordspelingen in de
ondertitels weg werden gelaten is het nog mogelijk dat ze uit de context van de beelden begrepen werden. Daarnaast hebben we kunnen zien nadat we strategie vijf van
Delabastita (1993) naar eigen inzicht hadden uitgebreid dat dit een goede strategie kan zijn om woordspelingen te kunnen behouden wanneer een equivalente Nederlandse vertaling niet voorhanden is. Het zal bij deze strategie echter altijd zo blijven dat een bepaalde kennis van de brontaal voorondersteld wordt die waarschijnlijk niet elke kijker bezit, maar het is wel een strategie die waarschijnlijk steeds vaker aangewend zal worden.
Behalve de strategieën die de vertaler heeft gebruikt, hebben we ook andere aspecten van de vertaling bekeken en kunnen concluderen dat ze over het algemeen van goede kwaliteit waren. Soms waren er spelling-‐ of interpunctiefouten en een heel enkele keer een grammaticale fout. Ook waren er maar enkele gevallen waar we dachten dat een andere vertaling misschien beter was geweest of waar de vertaler inconsistent was met directe kopieën of gekozen vertalingen.
Uiteindelijk kunnen we zeggen dat de gevolgen voor de woordspelingen wanneer ze vertaald worden naar het Nederlands zo beperkt mogelijk zijn gebleven. Veranderingen zijn onvermijdelijk bij interlinguale vertalingen, aangezien een equivalent niet altijd voorhanden is. Bij woordspeling is deze uitdaging nog veel groter, omdat het gaat om ambiguïteit van één woord of woorden die erg op elkaar lijken, de kans dat er een woord is in een andere taal met dezelfde dubbele betekenis is logischerwijs veel kleiner dan een equivalent voor een woord met één betekenis. In The Big Bang Theory is de ondertitelaar erin geslaagd om in meer dan de helft van de gevallen een equivalente woordspeling te vinden en verder zoveel mogelijk de humor te bewaren door andere strategieën te gebruiken. We kunnen dus ook concluderen dat het goede vertalingen zijn.
Doelstellingen
In onze inleiding onder het kopje doelstellingen hebben wij kort onze verwachtingen en objectieven besproken. Zo hadden we verwacht dat lang niet alle woordspelingen met een equivalent zouden worden vertaald door de ruimtelijke beperkingen waar een ondertitelaar mee te maken heeft. Aan het eind van ons onderzoek weten we dat veertig
procent van de woordspelingen niet met een woordspeling zijn vertaald, maar we zijn positief verrast doordat de vertaler er onder andere door de beelden en directe kopieën te gebruiken er toch in veel meer gevallen in is geslaagd om de grap goed over te
brengen in het Nederlands. Daarnaast zijn het aantal fouten wat betreft grammatica, spelling en interpunctie ook veel minder dan dat we bij aanvang van dit onderzoek hadden verwacht. Wat betreft de strategieën zijn onze verwachtingen uitgekomen. De meeste strategieën waren al met veel precisie uitgewerkt met subcategorieën en waren 22 jaar later nog steeds toepasbaar, de strategie van directe kopie hebben we echter uitgebreid met subcategorieën, omdat deze strategie in de huidige tijd veel vaker wordt aangewend op verschillende manieren. Wij achtten het nodig om subtypes toe te
voegen, omdat het plaatsen onder één simpele noemer ‘directe kopie’ niet precies genoeg is.
5. Bibliografie
Primaire bronnen
! (2009) The Big Bang Theory Transcripts. Internet: 18-‐05-‐2015; <https://bigbangtrans.wordpress.com/about/ >
! Warner Bros. Entertainment Inc. (2014). The Big Bang Theory season 1-‐7. Entertainment UK Ltd.
Secundaire bronnen
! Asimakoulas, D. (2004). ‘Towards a Model of Describing Humour Translation: A Case Study of the Greek subtitled Versions of Airplane! and Naked Gun’. In: Meta: