Met deze studie is geprobeerd meer inzicht te krijgen in de manier waarop de Duitsers omgingen met de gebouwde omgeving op bezet grondgebied. De nadruk lag hierbij op de vraag in hoeverre de nationaal-socialisten de gebouwde omgeving in Nederland inzetten bij hun poging tot nazificatie van de Nederlandse bevolking. Uit het onderzoek is naar voren gekomen dat dit tijdens de bezetting nauwelijks het geval lijkt te zijn geweest. De Duitsers besteedden wel aandacht aan het realiseren van enkele representatieve bouwprojecten, maar deze waren slechts bedoeld voor eigen gebruik, ze werden niet ingezet als nazificatiemiddel voor de Nederlandse bevolking. De openbare ruimte werd ook nauwelijks benut als decor voor het uitdragen van de nationaal-socialistische ideologie. Er werden wel manifestaties gehouden, maar uit het beeldonderzoek blijkt dat deze doorgaans in besloten ruimten werden georganiseerd. Toch wijzen de gegevens er op dat de Duitsers wel degelijk van plan waren verregaande aanpassingen te maken aan de gebouwde omgeving van Nederland. Dit zou echter pas gebeuren nadat Duitsland met de verwachte Endsieg Nederland succesvol in haar continentale rijk had geïncorporeerd. Wat de concrete verdere plannen waren, is echter moeilijk te achterhalen, omdat veel van de archiefstukken direct na de capitulatie werden vernietigd. Om die reden is het interessant om eens te kijken naar de manier waarop de nazi’s in andere bezette gebieden omgingen met de gebouwde omgeving. Door te onderzoeken of in bijvoorbeeld België, Frankrijk of Denemarken op een vergelijkbare manier met de gebouwde omgeving werd omgegaan, kan ook meer licht worden geworpen op de Nederlandse situatie. Überhaubt is een internationaal onderzoek naar het gebruik van de gebouwde omgeving door de Duitsers op bezet grondgebied interessant, omdat het meer inzicht biedt in in de langetermijnambities van nazi-Duitsland en de manier waarop zij het nationaal-socialisme in Europa op de kaart wilden zetten.
Een ander aspect dat de moeite waard is om verder te onderzoeken is hoe de financiering van de wél geplande en gerealiseerde bouwwerken in Nederland is verlopen. Aangezien de Abteilung
Siedlung und Bauten zich naast bouwkunst ook bezig hield met de zogenaamd wetmatige onteigening
van joodse eigendommen, is het interessant om te kijken waar de financiering voor de bouwprojecten precies vandaan kwam. Ook over de aankleding van de openbare ruimte is nog lang niet alles gezegd. Aangezien het beeldmateriaal schaars is, biedt dit geen volledig beeld van de manier waarop de Duitsers zich de publieke ruimte toeëigenden. Interviews met ooggetuigen zouden dit beeld kunnen bijstellen, danwel aanvullen. Ook zou deze vorm van oral history een betere indruk kunnen geven van de impact die de veranderingen van hun leefomgeving op mensen hadden.
BIBLIOGRAFIE
Agricola, Esther ‘Een modelwijk voor kinderrijke gezinnen. De Maria Christinawijk in Heerlen’. In: Bosma, Koos, Cor Wagenaar. Een geruisloze doorbraak. De geschiedenis van architectuur en
stedenbouw tijdens de bezetting en de wederopbouw van Nederland. Rotterdam: NAi uitgevers, 1995.
Blz. 72 – 79.
Barnouw, David. Van NIVO tot Reichsschule: Nationaal-Socialistische onderwijsinstellingen in
Nederland; Nederlandse meisjes in Duitse vakantiekampen, zomer 1940. ’s Gravenhage:
Staatsuitgeverij, 1981.
Behrenbeck, Sabine. Der Kult um die toten Helden : nationalsozialistische Mythen, Riten und
Symbole 1923 bis 1945. Vierow bei Greifswald, 1996.
Berghaus, Günter. Fascism and theatre: comparative studies on the aesthetics and politics of
performance in Europe, 1925-1945. Providence: Berghahn, 1996.
Berkel, Anne Benien van. Dr. Tobie Goedewagen(1895-1980): een leven lang nationaal-socialist. Amsterdam, 2012.
Boom, van der, Bart, Den Haag in de Tweede Wereldoorlog. Den Haag: Seapress, 1995.
Bosma, Koos. Shelter city: protecting citizens against air raids. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2012.
Bosma, Koos, Wagenaar, Cor (red.). Een geruisloze doorbraak: de geschiedenis van architectuur en
stedebouw tijdens de bezetting en wederopbouw van Nederland. Rotterdam: Nai Uitgevers, 1995.
Bosma, Koos. ‘Chaos of gevangenis? Europa tussen liberalisme en dictatuur.’ In: Bosma, Koos, Wagenaar, Cor (red.). Een geruisloze doorbraak: de geschiedenis van architectuur en stedebouw
tijdens de bezetting en wederopbouw van Nederland. Rotterdam: Nai Uitgevers, 1995. Blz. 41-46.
Bosma, Koos. ‘Rivaliserende instanties: Duitse planning in bezet Nederland.’ In: Bosma, Koos, Wagenaar, Cor (red.). Een geruisloze doorbraak: de geschiedenis van architectuur en stedebouw
tijdens de bezetting en wederopbouw van Nederland. Rotterdam: Nai Uitgevers, 1995. Blz.48-53.
Bosma, Koos. ‘De Stuttgarter Schule. Alledaagse architectuur voor het nationaal-socialisme.’In: Bosma, Koos, Wagenaar, Cor (red.). Een geruisloze doorbraak: de geschiedenis van architectuur en
stedebouw tijdens de bezetting en wederopbouw van Nederland. Rotterdam: Nai Uitgevers, 1995. Blz.
Breloer, Heinrich. Speer und Er: Hitlers Architekt und Rüstungsminister. Berlijn: Propyläen Verlag, 2005.
Bülteman, Manfred. Architektur für das Dritte Reich: Die Akademie für Deutsche Jugendführung in
Braunschweig. Berlijn: Verlag für Architektur und technische Wissenschaften, 1986
Cohen, Jean-Louis. Architecture in uniform: designing and building for the Second World War. Cohen, Jean-Louis. The future of architecture, since 1889. Londen, New York: Phaidon, 2012.
Dierker, Wolfgang. Himmlers Glaubenskrieger: der Sicherheitsdienst der SS und seine
Religionspolitik 1933-1941. Bonn, 2000.
Donath, Matthias. Architektur in Berlin 1933-1945 : ein Stadtführer. Berlijn, 2004.
Dülffer, Jost,Thies, Jochen, Henke, Josef. Hitlers Städte : Baupolitik im Dritten Reich : eine
Dokumentation. Keulen, 1978.
Etlin, Richard A. Art, culture and media under the Third Reich. University of Chicago Press, 2002.
Flap, H.D., Arts, W.A. De organisatie van de bezetting. Amsterdam: Amsterdam University Press, 1997.
Gentile, Emilio. Politics as religion. Princeton: Princeton University Press, 2006. Gieling, Wilco. Seyss-Inquart. Soesterberg: Aspekt, 2011.
Golsan, Richard J. Fascism, aesthetics and culture. Hanover: University Press of New England, 1992.
Griffin, Roger. Modernism and fascism : the sense of a beginning under Mussolini and Hitler. Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2007.
Haerendel, Ulrike. Kommunale Wohnungspolitik im Dritten Reich: Siedlungsideologie, Kleinhausbau
und ‘Wohnraumarisierung am Beispeil Münchens. München: Oldenbourg, 1999.
Heijningen, van, René. De Muur van Mussert : NSB-hagespraken in Lunteren, 1936-1940. Scriptie ter afsluiting van de Master Nieuwste Geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam, 2012.
Hewitt, Andrew. Fascist modernism: aesthetics, politics and the avant-garde. Stanford: Stanford University Press, 1993.
Huener, Jonathan. The arts in Nazi Germany : continuity, conformity, change. New York: Berghahn Books, 2006.
Jaskot, Paul. B, The architecture of oppression: the SS forced labor and the Nazi monumental
building economy. Londen: Routledge, 2000.
Jong, de, Loe. Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Den Haag, 1969-1991. Kallis, Aritsotle (red.) The fascism reader. Londen: Routledge, 2003.
Katz, Eric. Death by design: science, technology and engineering in Nazi Germany. New York: Pearson Longman, 2006.
Keizer, Madelon de en Middelaar, Luuk Johannes van. Utopie: utopisch denken, doen en bouwen in
de twintigste eeuw. Zutphen: Walburg Pers, 2002.
Klemann, Hein. Nederland 1938-1948: economie en samenleving in jaren van oorlog en bezetting. Amsterdam: Boom, 2002.
Kostof, Spiro. A history of architecture: settings and rituals. New York enz., 1985
Krämer, Steffen. ‘Asschen für den Aufmarsch: Zur politischen Inszenierung des urbanen Raumes im Dritten Reich’ In: Kunst und Politik: Jahrbuch der Guernica-Gesellschaft. Vol.11 (2009), p.87-98. Kuder, Ulrich. Architektur und Ingenieurwesen zur Zeit der nationalsozialistischen Gewaltherrschaft
1933-1945. Berlijn: Mann, 1997.
Lange, Eric de. Sober en solide: de wederopbouw van Nederland 1940-1965. Rotterdam: NAi Uitgevers, 1995.
Laurentius, Victor. Seyss-Inquart: van Wenen tot Clingendael. Doctoraalscriptie Vaderlandse geschiedenis, RU Leiden, 1997.
Lehrer, Steven. The Reich Chancellery and Führerbunker complex : an illustrated history of the seat
of the Nazi regime. Jefferson: McFarland & Co, 2006.
Michaud, Eric. The cult of art in Nazi Germany. Stanford: Stanford University Press, 2004.
Miller Lane, Barbara. Architecture and Politics in Germany, 1918-1945. Cambrdige, Massachusetts: Harvard University Press, 1968.
Minor, Heather. “Ritual and Cartography in Public Art During the Second Roman Empire.”Imago Mundi, Vol.51 (1999): 147-162.
Nerdinger, Winfried. ‘Vorwort’ In M. Roser, Paul Bonatz Wohnhäuser, Stuttgart, 1992. Blz. Nerdinger, Winfried en Blohm, Katharina. Bauen im Nationalsozialismus: Bayern 1933-1945. München: Klinkhardt und Biermann, 1993.
Neuman, Henk. Arthur Seyss-Inquart : het leven van een Duits onderkoning in Nederland. Utrecht: Veen, 1989.
Painter, Borden, W. Mussolini’s Rome: rebuilding the Eternal City. New York: Palgrave Macmillan, 2005.
Pawly, Ronald. Hitler’s chancellery. Ramsbury: Crowood, 2009.
Petropoulos, Jonathan. Art as politics in the Third Reich. Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1996.
Petsch, Joachim. Baukunst und Stadtplanung im Dritten Reich: Herleitung,Bestandsaufnahme,
Entwicklung, Nachfolge. München: Carl Hanser Verlag, 1976.
Pollmann, Tessel. Van Waterstaat tot Wederopbouw: het leven van dr. ir. J.A. Ringers (1885-1965). Amsterdam: Boom, 2006.
Roth, Leland. Understanding architecture : its elements, history and meaning. Londen: Herbert, 1994. Schirmer, Dietmar. State, Volk and monumental architecture in Nazi-era Berlin. Cambridge:
Cambridge University Press, 2005.
Schulze, Karin. ‘Architekt Paul Bonatz: Der Stuttgarter Bahnhofsbaumeister’. In: Der Spiegel Online. 22-1-2011.
Sinke, Onno. Loyaliteit in verdrukking : de Technische Hogeschool Delft tijdens de bezetting. Amsterdam, 2012.
Spotts, Frederic. Hitler and the power of aesthetics. Londen: Hutchinson, 2002.
Steen, van der, Paul. Keurkinderen. Hitlers eliteschool in Nederland. Amsterdam: Balans, 2009. Taylor, Brandon. The nazification of art : art, design, music, architecture and film in the Third
Reich.Whinchester: The Whinchester Press, 1990.
Taylor, Robert Ratcliffe. The word in stone: the role of architecture in the National Socialist
Thies, Jochen. ‘Hitler’s European Building Programme.’ Journal of Contemporary History, jrg. 13, nr.3 (1978): p. 413-431.
Vree, van, Frank & van der Laarse, Rob (red.). De dynamiek van de herinnering: Nederland en de
Tweede Wereldoorlog in internationale context. Amsterdam, 2009.
Watkin. David. A History of Western Architecture. Londen, 2005
Weihsmann, Helmut. Bauen unterm Hakenkreuz: Architektur des Untergangs. Wenen: Promedia, 1998.
Wendt, Dave. Academie van Bouwkunst Amsterdam 1908-2008. Rotterdam, 2008. Werckmeister, O.K. ‘Hitler the Artist.’ Critical Inquiry, jrg. 23, nr. 2 ( 1997): p. 270-297.
Wesselink, Claartje. Kunstenaars van de Kultuurkamer : geschiedenis en herinnering. Amsterdam: Prometheus, 2014.
ARCHIEVEN
NIOD, archief Generalkommissariat für Finanz und Wirtschaft (039), inv.nr. 2255: stukken betreffende de ver- en nieuwbouw van de Deutsche Schulen te Rotterdam, 1941.
NIOD, archief Generalkommissariat für Finanz und Wirtschaft (039), inv.nr. 2256: stukken betreffende de verbouwingen aan de Deutsche Schulen te Den Haag, 1941-1942.
NIOD, archief Generalkommissariat für Finanz und Wirtschaft (039), inv.nr. 2257: stukken
betreffende plannen voor de bouw na de oorlog van Reichsschulen te Soest en te Baarn, 1942-1943. NIOD, archief Generalkommissariat für Finanz und Wirtschaft (039), inv.nr. 2258: stukken
betreffende verbouwingen aan het St. Elizabeth's gesticht te Heythuizen ten behoeve van de aldaar te vestigen Reichsschule, 1942-1943.
NIOD, archief Generalkommissariat für Finanz und Wirtschaft (039), inv.nr. 2259: stukken betreffende verbouwingen ten behoeve van de Reichsschule te Valkenburg, gevestigd in het St. Ignatiuscollege, 1942-1944.
NIOD, archief Generalkommissariat für Finanz und Wirtschaft (039), inv.nr. 2273: stukken betreffende de verbouw van drie dienstwoningen te Wassenaar, 1940-1942.
NIOD, 400:4045. 'Aanwijzingen betreffende de houding, aan te nemen door bestuursorganen van het Rijk, de Provinciën, Gemeenten, [....] in geval van een vijandelijken inval', 1937.
Rijckheyt Centrum voor Regionale Geschiedenis, archief bouwdossiers gemeente Heerlen, 1919-1981 (016), inv.nr. 1973/028: Stichting A. Z. L.; Maria Christinawijk, Heerlen; Wijzigen plan 1972/107. Rijckheyt Centrum voor Regionale Geschiedenis, archief bouwdossiers gemeente Heerlen, 1919-1981 (016), inv.nr. 2629.
Rijckheyt Centrum voor Regionale Geschiedenis, archief bouwdossiers gemeente Heerlen, 1919-1981 (016), inv.nr. 2643.
WEBSITES
Auteur onbekend. ‘Dossier wederopbouw’. 13 maart 2014. Cultureel Erfgoed. 13 januari 2015. http://www.cultureelerfgoed.nl/dossiers/wederopbouw
Auteur onbekend. ‘Trots op Molenberg’. 28 oktober 2013. Gemeente Heerlen. 13 januari 2015. http://www.heerlen.nl/Pub/Home/Home-Nieuwsberichten/Home-Nieuwsberichten-
Stadsplanning/nieuwsberichten-SP-2013/Trots-op-Molenberg.html
Brugsma, Carolien. ‘De Reichsschule voor jongens.’ NPO Geschoedenis. 13 januari 2015. http://www.npogeschiedenis.nl/andere-tijden/afleveringen/2008-2009/De-Reichsschule-voor- jongens.html
Auteur onbekend. ‘Binnenhof 20’. Monumentenzorg Den Haag. 13 januari 2015. http://www.monumentenzorgdenhaag.nl/monumenten/binnenhof-20