Steeds minder academic

Opvallend is dat het aantal De Winter-critici zonder universitaire betrekking, maar mét vaste aanstelling bij dag- of weekblad tijdens zijn schrijverscarrière aanzienlijk is toegenomen. In de tabel is te zien hoe deze groep critici (aangegeven met geel) steeds meer terrein winnen: ten tijde van De Winters debuut in 1976 waren het vooral critici mét universitaire achtergrond en vaste aanstelling die zijn werk bespraken, maar geleidelijk werd hun plek steeds meer overgenomen door collega’s zonder universitaire bagage.

Die overname wordt duidelijk in de volgende vergelijking. De Winter is nu veertig jaar actief als schrijver. De eerste twintig jaar van zijn carrière, van 1976 tot 1996, werd het werk van Leon de Winter door in totaal 34 verschillende recensenten besproken. Van hen hadden in totaal 28 een vaste aanstelling als criticus bij een dag- of weekblad. 12 van die vaste krachten had daarnaast ook een universitaire aanstelling, en 14 niet. Dat verschil lijkt op het eerste gezicht niet heel groot, maar als je nog meer inzoomt, zie je dat er wel degelijk sprake is van een

omslag. Tot aan het uitkomen van zijn verhalenbundel “Een Abessijnse woestijnkat” in 1992 – De Winter was toen vijftien jaar bezig als schrijver – was zijn werk voor het grootste deel door deze critici besproken: 12 van de in totaal 26 recensenten van zijn werk tot dan toe had een universitaire betrekking en een vaste aanstelling als ciritcus: dat is bijna de helft, terwijl de verhouding wel/niet universitair in de vijf jaar die daarop volgen dus al verschuift naar 12 op de 34: ongeveer een derde.

De laatste twintig jaar zijn de critici zonder universitaire betrekking, met vaste aanstelling bij krant of weekblad sterk oververtegenwoordigd in de bespreking van Leon de Winter. Sterker nog: de afgelopen twintig jaar is zijn werk door in totaal vijftien verschillende recensenten besproken, en niet één van hen had een aanstelling aan de universiteit. Een enkeling heeft wel een relevantie studie genoten (Daniëlle Serdijn, Marja Pruis, Jeroen Vullings).

Opvallend is dat juist de critici die heden ten dage gelden als (relatief) gezaghebbend allemaal geen universitaire betrekking hebben. Arjan Peters, Arie Storm, Arjen Fortuin - de chefs van de boekenbijlages van respectievelijk de Volkskrant, Het Parool en NRC Handelsblad - hebben allemaal geen relevante studie genoten en geen universitaire betrekking. Jeroen Vullings, chef boeken bij Vrij Nederland heeft wel Nederlands gestudeerd, maar verder geen universitaire werkzaamheden verricht naast zijn baan als recensent. Joost de Vries, vast criticus bij De Groene Amsterdammer, is weleens gastdocent literaire kritiek geweest op de universiteit maar heeft verder geen relevante studie gedaan.

4.3.3 Geen toename in eendagsvliegen

En hoe zit het met de zogeheten eendagsvliegen, de critici zonder vaste aanstelling? De opkomst van freelancers die in de theorie naar voren is gekomen, doet vermoeden dat hun aantal in de ontvangst van Leon de Winter steeds talrijker moet zijn geworden.

Opvallend genoeg zijn in de eerste twintig jaar van De Winters schrijfcarrière de critici zonder vaste aanstelling een stuk sterker vertegenwoordigd dan in de laatste twintig jaar. Van de recensenten die in de eerste twintig jaar van Leon de Winters boeken bespraken, kunnen van de 34 critici 8 worden gekenmerkt als ‘eendagsvlieg’, ofwel als freelancer zonder vaste aanstelling en zonder universitaire betrekking. In de laatste twintig jaar komen daar slechts 2 bij. De ontvangst van het werk van Leon de Winter doet dus vermoeden dat de veronderstelde wildgroei aan “mensen die incidenteel hun mond opendoen”, niet zo alomtegenwoordig is als verondersteld.

De informalisering die Schnabel veronderstelt lijkt zich in de ontvangst van het werk van Leon de Winter dus vooral te manifesteren in een steeds kleiner wordend aantal critici met een ‘officiële’ opleiding en universitaire betrekking. Het aantal ‘vaste krachten’ neemt nauwelijks af ten opzichte van dertig jaar geleden. Kanttekening hierbij is wel dat Leon de Winter gedurende zijn carrière steeds bekender en dus ‘belangrijker’ wordt als schrijver: hiermee wordt de kans vermoedelijk kleiner dat een krant of tijdschrift zijn boeken laat bespreken door ‘zomaar een freelancer’.

4.3.4 ‘Vaste’ recensenten staan op

Wat verder in het oog springt bij het onderzoeken van het criticibestand van De Winter, is dat het aantal verschillende recensenten dat zijn boeken bespreekt gedurende zijn carrière afneemt. Dat wil zeggen: De Winter wordt in toenemende mate besproken door steeds dezelfde recensenten.

Naam boek Recensenten Waarvan ‘vast’

Over de leegte van de wereld (1976) 4 0

Verwording van jonge Dürer (1979) 8 1

Zoeken naar Eileen W. (1981) 6 1

Place de la Bastille (1981) 3 1

Kaplan (1986) 7 3

Hoffmans honger (1990) 5 3

Supertex (1991) 6 4

De ruimte van Solokov (1992) 7 5

Serenade (1995, boekenweekgeschenk) 6 4

Zionico (1995) 4 2

De hemel van Hollywood (1997) 6 3

God’s Gym (2002) 6 2

Het recht op terugkeer (2004) 7 3

VSV of Daden van onbaatzuchtigheid (2012) 8 3

Geronimo (2015) 5 5

In bovenstaande tabel is te zien hoe vanaf De Winters debuut steeds vaker dezelfde recensenten zijn werk oppakken. Tot aan het uitkomen van De ruimte van Solokov (1992) neemt het aantal recensenten dat zijn werk herhaaldelijk bespreekt alleen maar toe. Critici als Carel Peeters, Reinjan Mulder en Jaap Goedegebuure verzorgen

telkens in de dag- en weekbladen weer een bespreking van het werk van Leon de Winter. Bij het de bespreking van Solokov komt het aantal ‘vaste’ critici tot een hoogtepunt met vijf op zeven.

Opvallend genoeg zakt het aantal recensenten dat De Winter ‘vast’ bespreekt na De ruimte van Solokov een beetje in. Bij Zionico (1995) bijvoorbeeld ligt het percentage nog maar op de helft van de recensenten zie het boek bespreken, het als bij De Hemel van Hollywood (1997). Bij God’s Gym (2002) is zelfs nog maar op dertig procent van de recensenten ‘vast’, en bij VSV (2012) ook maar 3 op de 8.

In de praktijk is dit vermoedelijk het geval omdat rond de periode na het uitkomen van De Ruimte van Solokov een decennium aanbreekt waarin bij de literatuur-afdelingen van verschillende media een wisseling van de wacht plaatsvindt: Reinjan Mulder stopt in 1997 als literair redacteur bij NRC en wordt overgenomen door Arjen Fortuin; Carel Peeters wordt in 1999 bij Vrij Nederland opgevolgd door Jeroen Vullings; Tom van Deel wordt in 2008 vervangen door Rob Schouten bij Trouw.

Na het dal aan ‘vaste’ critici klimt dit aantal dan ook weer op. De nieuwe critici maken er net als hun voorgangers een gewoonte van om Leon de Winter te bespreken. Het aantal besprekingen door ‘vaste’ recensenten loopt bij De Winters laatste roman Geronimo (2015) dan ook weer op tot een volle honderd procent.

Afgeleid uit de mate van aandacht die De Winters nieuwe boeken elke keer ten deel valt (zie hiervoor ook hoofdstukken 4.1 en 4.2), kan gesteld worden dat het werk van De Winter door critici wordt gezien als ‘belangrijk’: zijn boeken worden altijd breeduit aangekondigd, niet alleen in de recensies, maar ook met interviews. Uitgaand van de factoren voor gezag van Van Rees kan dan gesteld worden: hoe vaker je de nieuwe De Winter bespreekt, hoe meer gezag je hebt als criticus. Carel Peeters is volgens dit model de meest gezaghebbende criticus van de De Winter-recensenten. Hij besprak Leon de Winter zeven keer, het meest van iedereen, al wordt hij op de voet gevolgd door Tom van Deel en Jaap Goedegebuure, die De Winter allebei zes keer bespraken. Dan is er nog Rob Schouten die met vijf keer ook een aardige duit in het zakje heeft gedaan. De prijs voor de meest gezaghebbende vrouwelijke criticus gaat naar Doeschka Meijsing: zij besprak Leon de Winter vier keer.

4.3.5 Wie zijn de critici op radio en tv?

In dit kleine subonderzoek wordt - misschien ten overvloede, maar voor de duidelijkheid – gekeken naar recensenten (i.e. mensen die De Winters boeken besproken hebben, in dit geval op radio of tv) en niet naar interviewers. Dat laat de volgende mensen ter beschouwing.

De eerste echte ‘recensie’ die een boek van De Winter ten deel valt op radio of tv is een bespreking van het boekenweekgeschenk Serenade in 1995 in het programma De Plantage van de VPRO, gepresenteerd door Hanneke Groenteman. In deze aflevering – die van 12 maart 1995 – wordt het boek besproken door de aanwezige gasten. Dit zijn acteur Rijk de Gooyer, componist Theo Nijland, schrijver Graa Boomsma en dirigent Lawrence

Renes. Hoewel het originele fragment niet meer terug te kijken is in het online archief van Beeld en Geluid is wel vast te stellen dat het hier niet gaat om een bespreking door ‘echte’ recensenten: geen van de bovengenoemde gasten is recensent, sterker nog: vrijwel iedereen doet totaal iets anders – zij het ook in de culturele wereld. De tweede tv/radio-recensie voor Serenade is in het KRO-programma Ik heb al een boek. In dit programma, gepresenteerd door journalist/programmamaker Aad van den Heuvel en uitgever Martin Ros zijn wekelijks schrijvers te gast en wordt een boeken-top 5 besproken. In deze aflevering is er “speciale aandacht” voor Serenade. Opvallend is dat Martin Ros ook één keer een boek van Leon de Winter besproken heeft – hier is dus wel sprake van een ‘recensent’ aan het woord, al heeft Ros – zo is al gebleken – geen relevante opleiding gehad. Aad van den Heuvel is verder meer journalist dan recensent. Hoe dan ook is in dit programma geen sprake van enkel ‘gewone mensen’ dan wel BN’ers die De Winter bespreken: zeker Ros heeft enige kennis van zake.

De volgende recensie die De Winter op tv of radio krijgt is in het VPRO-televisieprogramma Laat op de avond na

een korte wandeling, gepresenteerd door Michael Zeeman. In deze aflevering – die van 18 december 1995 – praten

historicus Maarten van Rossem, schrijfster en hoogleraar Franse letterkunde Ieme van der Poel en schrijver Dirk van Weelden over ondermeer Zionoco van De Winter. In dit programma is dus meer sprake van schrijvers die boeken bespreken – al is Michael Zeeman wel zeker een ‘criticus’ te noemen.

Het volgende boek van De Winter, De Hemel van Hollywood, kan net als Serenade rekenen op twee recensies op tv of radio. De eerst is in het AVRO-radioprogramma Opium, waar het boek in de uitzending van 8 september 1997 besproken wordt door schrijver René Appel en Volkskrant-filmcriticus Huib Stam. Hoewel zowel Appel als Stam niet per se ‘gecertificeerde’ critici zijn, lijken zij wel geschikte personen om dit boek te bespreken: De Hemel

van Hollywood is thriller met veel filmische aspecten. Appel wordt wel ‘de godfather van de Nederlanse thriller’

genoemd, en Stam is zoals gezegd filmrecensent. Niet geheel willekeurig dus.

Daarnaast wordt De Hemel van Hollywood ook nog besproken in het VPRO-televisieprogramma Zeeman met

boeken. In deze aflevering van 17 september 1997 wordt het boek onder handen genomen door een panel bestaande

uit Aleid Truijens, Xandra Schutte en Maarten Doorman. Zij hebben allemaal boekrecensies voor dag- en weekbladen geschreven: Truijens en Schutte vast (bij respectievelijk de Volkskrant en de Groene) en Doorman meer sporadisch (vooral voor de Volkskrant). In dit geval is er dus zeker wel sprake van een echte recensie door recensenten – maar dan op tv.

De laatste tv/radio-recensie is van De Winters laatste boek Geronimo, in 2015. In de AVROTROS Nieuwsshow neemt Onno Blom op 23 mei 2015 dit boek mee om te bespreken in zijn vaste boekenrubriek van dit radioprogramma. Blom heeft lang gewerkt als literair redacteur en recensent voor Trouw, en kan dus zeker een ‘echte criticus’ worden genoemd.

Concluderend is hieronder wie De Winter allemaal op tv/radio besproken hebben, met daarbij aangegeven of zij kunnen doorgaan voor een ‘echte’ recensent.

Naam Recensent? (Zo nee: welk beroep dan wel?)

Hanneke Groenteman Nee (journalist/presentator)

Rijk de Gooyer Nee (acteur)

Theo Nijland Nee (componist)

Graa Boomsma Nee (schrijver)

Lawrence Renes Nee (dirigent)

Aad van den Heuvel Nee (presentator/programmamaker)

Martin Ros Ja

Michael Zeeman Ja

Maarten van Rossem Nee (historicus)

Ieme van der Poel Nee (hoogleraar Franse letterkunde)

Dirk van Weelden Nee (schrijver)

René Appel Nee (godfather van de Nederlandse thriller)

Huib Stam Nee (filmcriticus)

Aleid Truijens Ja

Xandra Schutte Ja

Maarten Doorman Ja

Onno Blom Ja

In totaal zijn zes van de zeventien ‘tv/radio-besprekers’ van het werk van De Winter dus recensent in de traditionele zin van het woord: iemand die boekbesprekingen schrijft in dag- of weekbladen (of dat een tijd gedaan heeft). Duidelijk is dat er bij redacties van tv- en radioprogramma’s een wat bredere opvatting bestaat van het beroep ‘recensent’ dan bij kranten en tijdschriften: daar zou een boek niet gauw besproken worden door bijvoorbeeld een historicus of filmcriticus, laat staan door een componist of een acteur.

4.3.6 Wie zijn de critici op het internet?

De internetbesprekers zijn waarschijnlijk de meest mysterieuze groep ‘critici’ die het oeuvre van De Winter besproken hebben. Van sommigen is nauwelijks te achterhalen wie het zijn of wat voor beroep ze hebben, een aantal (bijvoorbeeld de reviewers op bol.com) opereren helemaal anoniem.

Om toch enig inzicht te krijgen in wie de online recensenten van De Winter zijn, wordt hieronder nader ingegaan op de internetcritici van Geronimo. Er zijn twee redenen om alleen de online receptie van dit boek te bespreken.

Alle drie de boeken die online aandacht gekregen hebben beschouwen zou ten eerste simpelweg een onoverzichtelijke overload aan informatie opleveren. En ten tweede is Geronimo het meest recente boek van De Winter en heeft het online de meeste aandacht gekregen, waardoor het een meer dan representatieve set aan online- informatie oplevert.

Zoals eerder vastgesteld leverde De Winters laatste boek Geronimo 28 online recensies op. Deze recensies verschillen van leeservaringen op een persoonlijke blogspot tot meer ‘serieuze’ recensies op speciale recensie websites tot vlogs waarin het boek wordt besproken. Hieronder staat in een schema weergegeven welke vorm de online recensies hebben, en – voor zover dat duidelijk is – wie die recensies geschreven hebben. Daarna zal worden ingegaan op wie deze ‘recensenten’ zijn.

Website Soort recensie Recensent

Nu.nl Recensie Anne Jongeling

Scholieren.com Boekbespreking (voor scholieren) Kees van der Pol

Bol.com Reviews Drie anonieme lezers

Tzum.info Recensie Coen Peppelenbos

Cleeft.nl Recensie Alice Wubbels

Recensieweb.nl Recensie Johan Bordewijk

Hebban.nl Recensie + lezersreviews Sandra Niemeijer + zeven lezers

8weekly.nl Recensie André van Dijk

Boekmeter.nl 7 stemmen, 35 reviews Anonieme lezers

Tjerkdereus.nl Recensie, ook in Friesch Dagblad Tjerk de Reus

Ferdi de Lange Recensie Ferdi de Lange

Knoowy.nl Samenvatting Anoniem

Deleesfabriek.nl Recensie Daphne Maatman

Deboekenbal.nl Samenvatting Redactie

Shyamahopman.nl Recensie + interviewverslag Shyama Hopman

Perfecteburenleesclub.blogspot.nl Recensie Charles Kuijpers

Niw.nl Aankondiging Redactie

Goodreads.com Samenvatting + 17 reviews Veelal anoniem

Tessaheitmeijer.com Aankondiging Tessa Heitmeijer

Vlogboek.nl Recensie Jörgen Apperloo

Randstadnieuws.nl Aankondiging Redactie

Webfictie.nl Recensie Jonathan Coffeng

Coenwessel.nl Recensie Coen Wessel

Rotary.nl Review boek en interview Joke van der Heide

Leeservaringen.nl Verslag van een leeservaring Engelmundus Lute

Slootje.blogspot.nl Recensie Frank

Youtube.com ‘Blogvoek’: recensie Lennard en Ruben

Het gezelschap online recensenten is op het eerste gezicht zondermeer ‘divers’ te noemen. Anonieme leesverslagen en ratings worden afgewisseld door serieuze besprekingen op persoonlijke titel. Hieronder zal worden ingegaan op de verschillende online recensenten, onder gebracht in drie categorieën: anoniem, in dienst van een recensiewebsite en op persoonlijke titel.

I De anonieme recensent

De meest voor de hand liggende anonieme besprekers zijn uiteraard die op boekenverkoopsite bol.com. Hier geven drie lezers aan wat zij van Geronimo vonden, door middel van een sterrensysteem en een motivatie in uitgekozen kernwoorden (‘spannend’, ‘grappig’, ‘saai’) en zelfgeschreven tekst. Daarnaast hebben nog zes andere lezers alleen gestemd via het sterrensysteem. Het oordeel van de bol-recensenten is overwegend positief: vier van de vijf sterren. “Een prachtig boek” vindt ‘flip0070’, volgens ‘Fortuyn’ is het woordgebruik “fantastisch”. Alleen ‘MissMimi’ is kritischer: zij vindt Geronimo maar “oppervlakkig amusement.

De site boekmeter.nl hanteert eenzelfde ranking-systeem als bol.com. Mensen die willen stemmen moeten zich wel eerst registreren als gebruiker van de site. In totaal heeft boekmeter.nl een kleine 12 duizend gebruikers, zo staat te lezen op de site. Over Geronimo is 7 keer gestemd, met een gemiddelde 2,9 (van de 5) als uitkomst. Onder de stemmen is een levendige discussie losgebarsten tussen gebruikers van de site, die het maar niet eens worden over de vraag of Leon de Winter wel of geen goede auteur is. Deze discussie wordt geheel anoniem gevoerd: mensen opereren onder namen als ‘mjk87’ en ‘Bassievrucht’, wat de meeste gebruikers er niet van weerhoudt elkaar dikwijls persoonlijk af te kraken. “Vroeger was je grappiger”, antwoordt iemand die zichzelf ‘slowgaze’ noemt als ‘IBN BATOETA’ stelt dat Leon de Winter wel erg opzichtig ‘zeitgeisty’ wil zijn door een roman over Bin Laden te schrijven. Daarna volgt een lang verweer van deze BATOETA, verspreid over verschillende reacties, met als afsluiter de mededeling dat hij nu een bad gaat nemen en de vraag of iedereen hem nu met rust wil laten. De site goodreads.nl hanteert eenzelfde systeem: gebruikers kunnen raten en vervolgens hun mening geven in reacties. Anders in de categorie ‘anoniem’ zijn de sites knoowy.nl en leeservaringen.nl. De eerste is duidelijk meer gericht op scholieren of studenten die graag uittreksels van boeken lezen: op de site is een heldere samenvatting te vinden van het boek een een korte uitwerking van de belangrijkste thema’s. De bijdrage is anoniem opgetekend.

Leeservaringen.nl is een plaats waar anonieme lezers hun leeservaring van een specifiek boek kunnen delen. In het geval van Geronimo is de anonieme lezer behoorlijk enthousiast. “De laatste roman van Leon de Winter is een heerlijk boek om in weg te duiken”, zo begint de recensie. En op het einde wordt opgemerkt: “En of het dan literatuur is of niet, wat maakt dat eigenlijk uit?”

Naast deze anonieme meningen die over Geronimo op het internet zijn gezet, staan er op verschillende websites ook redactiebijdragen over het boek, zonder naamsvermelding. Drie in totaal, op de websites randstadnieuws.nl, niw.nl (de website van het Nieuw Israëlitisch Weekblad) en deboekenbal.nl. Deze bijdragen hebben vaak het karakter van een aankondiging of korte samenvatting; een mening zit er nooit in. Daarom vallen de ‘redactie’- artikelen niet helemaal onder de anonieme categorie: het zijn geen naamloze meningen. Maar omdat er evengoed geen auteur bij vermeld staat, dienen ze op deze plaats toch genoemd te worden.

II De recensiesites

De recensiesites die in het geval van Geronimo een recensie gepubliceerd hebben zijn tzum.info, cleeft.nl, hebban.nl, recensieweb.nl en 8weekly.nl. Deze sites lijken allemaal op elkaar, maar zijn toch niet helemaal hetzelfde. Op recesieweb.nl, tzum.info en hebban.nl verschijnen dagelijks recensies over boeken. Op 8weekly.nl en cleeft.nl verschijnen ook boekrecensies, maar ook geregeld artikelen over andere cultuuruitingen. Naast deze recensiesites zijn er ook recensies verschenen op sites die zich niet helemaal focussen op boekrecensies, maar deze toch wel geregeld publiceren: perfecteburenleesclub.blogspot.nl en rotary.nl.

Verder is er ook een recensie verschenen in het cultuurkatern van nu.nl en daarnaast twee op ‘jongerensites’ over boeken: één op deleesfabriek.nl – een boekensite ‘voor en door jongeren’ – en één op scholieren.com, een site die zich richt op nieuwsverstrekking en studiehulp aan scholieren. Ook deze laatstgenoemde recensies zullen in dit hoofdstuk besproken worden.

Maar allereerst de recensiesites. Deze sites hebben doorgaans een vast register aan online critici die het aanbod

In document Autoriteit in tijden van infotainment (pagina 40-51)