4. Hulpverleners, de markt voor rust en zorg
4.2 Sanatoria en gestichten, twee werelden apart
Vóór de komst van de privépraktijken konden lijders met de financiële middelen al langer terecht in een sanatorium om weer ‘even bij te komen’. Deze instellingen boden rust en therapieën in een natuurlijke omgeving, en daarbij was opname geheel uit eigen overweging. De kosten van het verblijf in een sanatorium Deze sanatoria waren in Nederland vrijwel altijd buiten de steden gelegen maar wel op bereikbare afstand van hun cliënten. De Veluwe, het Gooi en de natuur rond steden als Haarlem en Amsterdam waren plekken waar men de sanatoria kon vinden. Slijkhuis en Oosterhuis stellen dat er tussen 1884 en 1920 ongeveer
123
Nieuws van den Dag, 19-01-1878.
50
veertig a vijftig sanatoria in Nederland in gebruik waren.125 Omdat dit voor het grootste deel privé-instellingen waren zijn er echter maar weinig gegevens en cijfers overgebleven.
Over de exacte rol van sanatoria bestaan verschillende visies. Slijkhuis en Oosterhuis zien met de toename van sanatoria voorzichtige mogelijkheden voor artsen om minder zware gevallen te behandelen. Het ging hier om patiënten die nog wel functioneerden en niet al naar de overvolle gestichten waren afgevoerd. Zij erkennen echter wel dat van vermogende lijders meer werd getolereerd voordat men ze echt krankzinnig achtte.126 Edward Shorter gaat nog een stap verder en stelt dat zware gevallen al decennia lang hun weg naar de sanatoria vonden. Het enige wat de sanatoria bezoekers onderscheid van de lijders in het gesticht was, volgens hem, de bereidheid van de familie om te betalen voor de verpleging. In dit geval waren de dikwijls in het buitenland gelegen instellingen een uitzonderlijk handige manier om hun krankzinnigheid te camoufleren.127
Behandelmethoden
De advertentiemarkt voor sanatoria komt pas echt tot leven in het laatste decennium van de negentiende eeuw. Bij het rangschikken van de zoekresultaten blijkt dat, over de periode 1850-1900, negentig procent van alle advertenties is geplaatst tussen 1890 en 1900.128 Voor zover ik heb kunnen vaststellen, stamt de eerste advertentie voor een sanatorium uit 1880, een eer die gaat naar de bad- en kuurinrichting Cleve bij Rijnpruissen.129
De toename van sanatoria is ook terug te zien bij advertenties die een ruimte aanbieden om een dergelijk instelling op te richten, zoals dit bericht uit 1891:
Te huur aangeboden, Groot Huis met Tuin. Het gebouw beslaat ruim 400 vierk. M. en is, behalve voor vele andere doeleinden, o. a. uitstekend geschikt voor uitspanning, kostschool, sanatorium, ziekenhuis, etc. Het terrein is groot ca. 3700 vierk. M., de Tuin bevat vele zware Boomen, Vruchtboomen en Heestergewassen. Prachtig vrij uitzicht. Een en ander te Rotterdam, per tram 7, minuten afstand van de stad, is ook te koop.130
125 Ibidem, 165-168.
126
Ibidem, 167-171.
127 Shorter, A history of psychiatry¸119-127.
128 Het zoeken naar ‘sanatori*’ levert in totaal 1483 treffers op, waarvan slechts 148 voor 1890. 129
Algemeen Handelsblad, 20-01-1880.
51
Berichten met een dergelijke strekking komen vaker voor en delen een aantal kenmerken waar de aanbieders mee adverteren: veel ruimte, rustige omgeving en omringd door natuur.131 Als er een rustiek meer of riviertje in de buurt is, wordt dit ook in elegante termen vermeld. Zo voorziet het sanatorium Waldesheim patiënten van een ‘ozonrijke atmosfeer’, een speerpunt naast de ‘strenge dieet-geneesmethode’.132
Vooral de rustoorden in Duitsland zijn erg populair, gezien het aantal advertenties.
Een sanatorium in Hamburg is vrij cryptisch over de toegepaste methode en lijkt sowieso weinig informatie te willen verstrekken:
Longziekten en Asthma, worden genezen, Deze methode ; die snel en zeker werkt, wordt veelvuldig als uitstekend erkend. Na vier weken is reeds vooruitgang merkbaar. Voor uitvoerige inlichtingen wende men zich per brief, waarin postzegels voor
antwoord " tot HYGIEA, Sanatorium, Hamburg.133
Dit sanatorium is dus zeer geheimzinnig over wat er precies gebeurd. Was het een kleine instelling waar enkel de buitenlucht als therapie voor handen was? Of wisten mensen uit de doelgroep genoeg als ze dit lazen en waren deze advertenties enkel bedoeld om
correspondentie op gang te brengen? Shorter zou waarschijnlijk het laatste zeggen.
De behandelingen waarmee werd geadverteerd waren zeer divers maar zijn duidelijk te onderscheiden. Terugkerend zijn: vormen van hydrotherapie, gymnastiek, massage,
behandelingen met elektriciteit en diverse diëten. Specifieke medicijnen waarvan we weten dat ze werden gebruikt zijn we echter niet terug in de advertenties. Het is niet heel vreemd dat een instelling niet adverteert met welke medicijnen er beschikbaar zijn. Het benoemen van de medicijnen is vrij technisch en schept daarnaast het beeld dat iemand echt tot psychische patiënt gedegradeerd was. Dit ging natuurlijk in tegen de gedachte dat men er alleen kwam om even bij te komen. Uit de literatuur weten we dat middelen als broomzout en paraldehyde vaak voor handen waren.134 Ook is bekend dat men in sanatoria veelvuldig opium en morfine voorschreef.135
De inrichting van dokter Eijkman, waar de toneelspeelster uit hoofdstuk drie werd verpleegd, adverteerde echter wel met diverse behandelmethoden:
131
De Graafschap-bode¸ 07-05-1898 en De Gooi- en Eemlander, 04-11-1893.
132 Nieuws van de Dag, 25-06-1889. 133 Rotterdamsche Courant, 30-03-1889. 134
Paraldehyde is een slaapmiddel en anti-epilecticum, broomzout, werd voor allerlei toepassingen gebruikt.
52
EIJKMAN'S PHYSIATRISCHE INRICHTING „NATURA SANAT", PARKWEG 16 SCHEVENINGEN. Gezondheidsétablissement le kl., Hydrotherapie, Massage,
Zweedsche Gymnastiek, Electriciteit , Lucht- , Zonne- en Diëetkuren voor zwakken en lijders aan Bleekzucht, Zenuwzwakte, Chronische Katarrhen, Hartziekten, Maag-en Ingewandsaandoeningen, Stofwisselingsziekten, Verkrommingen , Gewrichtsziekten. — Prospectus op aanvrage gratis.136
Ook de kwalen waartegen deze methodes helpen lopen zeer uiteen: jicht en andere reumatische klachten, aandoeningen aan de luchtwegen, verlammingen, slapeloosheid en natuurlijk problemen met de zenuwen. Dit laatste schiep natuurlijk veel ruimte voor interpretatie.
Imago
Het was voor sanatoria duidelijk belangrijk zich te onderscheiden van de gestichten. Veel sanatoria stellen namelijk in hun advertenties dat ze geen krankzinnigen opnemen.137 Hier wordt dus een onderscheid gemaakt tussen lijders aan zenuwziekten en werkelijk
‘krankzinnigen’, oftewel mensen die niet of nauwelijks meer in de maatschappij konden functioneren. Dit onderscheid tussen lichte en zware gevallen was nog niet strak
gedefinieerd.138 Verondersteld kan worden dat van mensen die verblijf in een sanatorium konden betalen wellicht meer getolereerd werd dan minder vermogende lijders, zoals door diverse auteurs wordt gesuggereerd.
Sanatoria zijn zeer sterk vertegenwoordigd in de krant maar het rustoord van Dr. Lahmann nabij Dresden valt op met een groot aantal advertenties. Dit sanatorium was
blijkbaar zo prestigieus dat fabrikanten die zaken met deze instellingen deden graag hun naam eraan verbonden, zoals we kunnen zien bij de volgende advertentie:
H. MEIJER, Hofleverancier van H. M. de Koningin-Wed., Koningsplein 46,
Telephoon 440, AMSTERDAM , SPECIALITEIT in Tricot, Witte en Ondergoederen, heeft de eer te berichten , dat hem de alleenverkoop voor geheel Nederland is
opgedragen van Dr. Med. LAHMANN's Originele Reform Onderkleding uit de alleen geconcessionneerde Fabriek van Hermann Heinzelman te Reutlingen in Wurtemberg. Deze stof, vervaardigd van zuivere zijdeachtige Egyptische Katoen, beantwoordt
136 Leeuwarder Courant, 12-06-1899. 137
Algemeen Handelsblad, 16-03-1889. De Gooi- en Eemlander¸28-11-1896.
53
geheel aan de eischen der gezondheidsleer, daar zij poreus is, verwarmt, de huid niet verweekt en tegen kouvatten behoedt. Bijzonder aanbevolen tegen Neuralgie,
Neurasthenie, Zenuwlijden en Zenuwaandoeningen, alsook voor gestellen die door sterke transpiratie geplaagd zijn. Dr. LAHMANN, wiens Sanatorium te Weisser Hirsch bij Dresden sedert ruim zeven jaren gevestigd is, geeft op aanvrage gaarne nadere inlichtingen.139
Afgaand op de advertentie was dit een vrij respectabele fabrikant wiens reputatie een bron was van trots. Naar mijn mening zou een fabrikant van dergelijk statuur enkel zich in advertenties verbinden aan een sanatorium als hier eer te behalen viel. Daarbij moet wel opgemerkt worden dat Meijer geen problemen heeft met te stellen dat het door hem gefabriceerde ondergoed helpt tegen allerlei kwalen, waarvan bijvoorbeeld neuralgie vrij serieus is.
Dat een fabrikant van reformkleding zich verbond met een sanatorium is echter niet heel vreemd. De reformkleding was onderdeel van de reformbeweging die aan het einde van de negentiende eeuw in Europa opkwam. De beweging was een antwoord op de
industrialisatie en verstedelijking. Aanhangers wilden weer terug naar het natuurlijke en de kleding droeg aan dat gevoel bij. De reformkleding was los en de drager kon er vrij in bewegen. Vooral voor vrouwen was hier veel te winnen en de reformkleding was voor hun een tegenhanger van het korset. De nadruk op het natuurlijke en vrij bewegen past natuurlijk goed bij instellingen zoals de sanatoria.
Externe partijen hadden dus geen probleem zich te verbinden aan een sanatorium. Zo zijn er berichten te vinden waarin hotels en pensions adverteren voor mensen die een bezoek aan het sanatorium brengen:
Baarn Billijke Pensionprijzen; buiten het drukke Seizoen verminderde prgs, o. a.: voor Patiënten die het Sanatorium of de Koudwater- Genees-Inrichting bezoeken, of de lucht komen genieten van het jonge Dennengroen. — Informatiën worden gaarne verstrekt door J. J. VEERMAN, Prop.140
Naast de patiënten zelf waren deze advertenties wellicht gericht op de familie en naasten van de lijder voor als zij tijdens diens verpleging in de buurt wilden zijn. Ik ben deze berichten in
139
Rotterdamsche Courant, 07-05-1894.
54
ieder geval meer dan eens tegengekomen.141 Het moge duidelijk zijn dat dit soort hotels een uitkomst waren voor vermogende families. Deze advertenties van hotels geven dan ook gelijk een voorbeeld van de beoogde doelgroep van deze instellingen.
Doelgroep
De meeste sanatoria waren open voor wie het kon betalen, zolang ze dus niet officieel krankzinnig waren. Sommige sanatoria in het buitenland waren zo ingesteld op bezoek uit Nederland dat zij adverteerde met het feit dat men er Nederlands sprak.142 Er zijn echter ook gespecialiseerde sanatoria voor een specifieke doelgroep, zoals dit onderkomen voor Joodse lijders:
Frankfort a.M. SANATORIUM VOOR ISRAËL. ZENUWLIJDERS. Water- geneeskundige Inrichting, — Electrotherapie, aan den voet van den Taunus, in de nabijheid van een fraai bosch, comfortabel ingericht, streng kosjer; matige
pensionprijs; Arts in het Hotel. Bijzonderheden in den prospectus. Dr. Med. E. Rosenbaum, in Frankfurt a.M.143
Eveneens was er voor Joodse kinderen ook een ‘herstellingsoord’ in Wijk aan Zee waar zij terecht konden.144
Prijzen worden nooit genoemd in de advertentie maar zijn dikwijls te vinden in de op aanvraag beschikbare prospectus. Een uitzondering op de inkomens neutrale taal is deze vrij opmerkelijke advertentie voor een sanatorium dat zich openlijk richt op een meer
gedistingeerd publiek:
Tot het tegengaan van het onmatig gebruik van sterken drank. Tower-House Sanatorium, Westgate-on-Sea, Kent (England). Voor Dames en Heeren, uit den deftigen stand, welke begeeren deze gewoonte af te leeren, comfortabel Huis, van alle moderne gemakken voorzien. Tennis, Biljart etc. Refer. van Doctors, etc. Voor nadere inlichtingen gelieve men zich te adresseeren aan Mr. I. H. BROWN, Tower-House etc.145
141
Nieuws van den Dag, 27-05-1889. Rotterdamsche Courant, 24-05-1890.
142 De Tijd, 09-07-1889.
143 Nieuw Israelietisch weekblad, 30-05-1884. 144
Algemeen Handelsblad, 30-05-1889.
55
Dit sanatorium onderscheidt zich op meerdere vlakken: de advertentie is specifiek gericht op de deftige stand, die ook de reis naar Engeland kan betalen. Daarbij is deze instelling
specifiek gericht op corrigeren van drankmisbruik. Zoals gezegd was alcoholisme een redelijk stigmatiserende eigenschap. De taal in deze advertentie is vrij luchtig en richt zich meer op de faciliteiten van het sanatorium dan op zijn publiek. Deze wordt niet persoonlijk aangespreken op een aandoening die genezen dient te worden.
In de advertenties distantieerden de sanatoria zich van de ‘echte krankzinnigen’ en creëren ze op deze wijze een imago van een hersteloord voor mensen met verschillende kwaaltjes. Er wordt niet geadverteerd met heftige behandelingsmethoden en vaak worden alleen schone lucht en rust gepresenteerd als de remedie. Ook blijkt dat externe partijen geen moeite hadden om te adverteren met hun verbintenis aan een sanatorium. Hieruit kan
geconcludeerd worden dat sanatoria een goede naam hadden, los van wat er daadwerkelijk bij deze instellingen plaatsvond.
Gestichten
Op de advertentiemarkt waren de gestichten een stuk minder actief dan de sanatoria. Dit is jammer maar niet heel moeilijk te verklaren. Anders dan de sanatoria, werden de gestichten niet bezocht om even bij te komen aangezien de geïnterneerden er onder dwang werden verpleegd nadat zij door de rechter krankzinnig waren verklaard. Sanatoria waren rustoorden wiens bezoekers nog in de maatschappij konden functioneren. Daarbij is niet onbelangrijk dat verblijf in een sanatorium geheel zelf betaald werd terwijl de zorg voor krankzinnigen
wettelijk geregeld was en de overheid grotendeels in de kosten voor de gestichtsverpleging voorzag.146
Hoewel de gestichten wat terughoudender waren met adverteren zijn er wel berichten te vinden, al moesten lijders in dit geval de grens over:
Vallende Ziekte. In het Gesticht voor Epilepsie worden lijders aan Vallende Ziekte, die voor genezing vatbaar zijn, met gunstig gevolg behandeld. Beste referentiën van Doctors en Familiën. Voor bijzonderheden leze men de Prospectus. (3156) Ahrweiler, Rijnpruisen. Dr. V. EHRENWALL.
Er lijkt hier sprake van een gespecialiseerd gesticht dat niet zomaar alle krankzinnigen opnam. In de advertenties is vaker te zien dat men onderscheid maakt tussen verschillende
56
soorten gestichten. Zo heb ik een aantal advertenties gevonden waarin opvang voor wezen werd aangeboden.147 In een ander bericht is het een vereiste voor opname dat het meisjes zijn die hun lagere school hebben afgemaakt, wat niet snel een eis zou zijn voor een instelling die zorg bood aan zware gevallen.148 Van hen werd namelijk niet verwacht dat zij een opleiding zouden volgen.
Deze zware gevallen kwamen voornamelijk in gestichten terecht. In het eerste hoofdstuk is reeds de zware krankzinnigheidsverklaring aan bod gekomen waardoor weinig mensen zich uit eigen overweging krankzinnig lieten verklaren. Ook krankzinnigen die aanvankelijk in het sanatorium verbleven konden doorverwezen worden.149 Vrijwillige opname werd pas mogelijk door een wetswijziging in 1904.150 Gestichten hoefden dus niet te adverteren aangezien de doelgroep automatisch zijn weg vond naar het gesticht.
De mensen die wel met advertenties bereikt konden worden waren de families of naasten van lijders. Ik heb echter geen advertenties gevonden die specifiek deze doelgroep aanspreken. Wellicht waren de overvolle gestichten niet gemotiveerd om mensen over te halen om hun thuisverpleegde krankzinnige alsnog te laten opnemen, al zagen de meeste artsen wel liever dat lijders zo snel mogelijk behandeld werden. Uit het onderstaande bericht valt echter op te maken dat sommige gestichten het al druk genoeg hadden:
Nederlandsch-Israëlietisch GENEESKUNDIG Gesticht voor Krankzinnigen. Het Nederlandsch-Israëlietisch Armbestuur te Amsterdam brengt ter kennis van gemeente- , kerk- en armbesturen, dat voortaan in het onder zijn beheer staande Krankzinnigen- Gesticht geen lijders, van elders overgebracht, zullen opgenomen worden, dan dezulken, over wier opneming en verpleging de inbesteders zich vooraf tot genoemd bestuur gewend en dezerzijds een toestemmend antwoord bekomen hebben. J. B. STOKVIS Jr., President. I. van S. MULDER, Lid-Secr. Amsterdam, 23 Maart 1874.151 Ook een gesticht in Franeker probeerde de toestroom wat in te dammen, zo blijkt uit deze advertentie:
Geneeskundig Gesticht voor krankzinnigen te Franeker. De COMMISSIE van
ADMINISTRATIE van bovengenoemd Gesticht maakt bij deze aan Belanghebbenden
147 Algemeen Handelsblad, 30-01-1891. 148 Algemeen Handelsblad, 25-04-1872. 149 Ibidem, 167. 150
Bakker, Geld voor GGZ, 39.
57
bekend, dat in hare Vergadering van den 11 Januarij 1881 is besloten, voor 't vervolg geen LIJDERS in hun Gesticht op te nemen, tenzij voorzien van: 1. eene Regterlijke Magtiging; 2. eene Magtiging van Gedeputeerde Staten; en 3. een Staat van
Inlichtingen omtrent : den Burgerlijken Stand enz., door of vanwege de-naaste Betrekkingen en den Geneesheer, van den Lijder afgegeven.152
Deze berichten kunnen bijna gezien worden als antireclame, ze hebben in ieder geval niet als doel de lezer te werven. In hoofdstuk een is reeds ingegaan op de toenemende overbelasting aan het einde van de negentiende eeuw en dit blijkt ook uit datgene waar de gestichten wel mee adverteerden: vacatures. Van berichten die vragen om personeel heb ik over de gehele periode 1850-1900 honderden advertenties gezien. De posities die men aanbied lopen uiteen van dienstmeid tot directeur. Personeelswerving ging dus publiekelijk, in tegenstelling tot de sanatoria waarvan ik geen enkele vacature ben tegengekomen.
Naast vacatures waren de gestichten ook actief met het adverteren voor
aanbestedingen van het leveren van goederen. Dit kon gaan over voedsel, kleding, kolen en bouwmateriaal, hiervan zijn ook tientallen voorbeelden te vinden.153 Interessant is de
advertentie van het gesticht in Utrecht waar blokken kachelhout worden aangeboden.154 Het is mogelijk dat deze door patiënten geproduceerd werden en dat het gesticht op deze manier extra inkomsten wilde genereren. Gestichten deden wel vaker iets met de arbeid van hun patiënten, zo hield het Gesticht voor Israelietische Oude Lieden en Zieken in 1858 een tentoonstelling waarin de handwerken de vrouwelijke patiënten werden getoond.155
Tot besluit
Gestichten en privépraktijken waren niet of nauwelijks actief op de advertentiemarkt, welke werd gedomineerd door sanatoria. Deze adverteren voornamelijk met hun rustieke omgeving en beschikbare behandelingen. Hetgeen bij alle advertenties achterwege wordt gelaten is het adverteren met medicijnen als behandelmethode. Zodoende sluiten de berichten netjes aan op het beeld dat in de literatuur geschetst wordt: sanatoria zijn van buiten netjes maar binnen is er meer mogelijk. Hierdoor is krankzinnigheid deels economisch bepaald: wie het sanatorium kan betalen, ontloopt de krankzinnigheidsverklaring en het daarmee gepaarde stigma. Niet
152 Leeuwarder Courant, 14-01-1881. 153 Nieuws van den Dag, 10-12-1892. 154
Utrechtsch provinciaal en stedelijk dagblad, 18-01-1864.
58
alleen lijders maar ook artsen zelf probeerden zich in sommige gevallen te distantiëren van het gesticht door een eigen praktijk te beginnen.
Anders dan bij geneesmiddelen als de pink pillen gaan de advertenties niet in op de lijder als persoon. Er wordt geen beeld van de doelgroep geschetst, enkel het instituut zelf telt. De patiënt wordt op een zekere manier geanonimiseerd. Mocht Shorter het bij het rechte eind hebben dan is deze stelling niet verwonderlijk. De aandacht mocht volgens hem niet op de patiënten gericht worden. Opvallend is het groot aantal verschillende ziektes die genoemd worden in de advertenties waartegen de behandelingen zouden werken. Dit maakte het natuurlijk makkelijker voor lijders aan diverse aandoeningen om een excuus te vinden om zich te laten opnemen in een sanatorium.
59
Conclusie
Het is gebleken dat Nederland in de negentiende eeuw een uitdagend landschap was voor lijders en hun familie. De zorg in de gestichten stond onder druk en met opname kwam een krankzinnigheidsverklaring die geen onderscheid maakte tussen lichte en zware gevallen. Daarbij maakten opvattingen verwant aan de degeneratiethese het moeilijk om naar buiten te treden zonder gezichtsverlies te lijden. In deze scriptie ging ik dan ook op zoek naar het stigma van krankzinnigheid en in welke mate dit terug was te zien in de krantenadvertenties.
De literatuur toont aan dat er voor lijders veel obstakels waren maar er tegelijkertijd ook waarde werd gehecht aan regeneratie. Dit bood de mensen achter de advertenties een zekere ruimte en mogelijkheden om publiekelijk over krankzinnigheid te praten. Daarbij werden zij gesterkt door de maatschappelijk belangstelling voor de krankzinnigenzorg waardoor lijders en naasten konden rekenen op mededogen van de samenleving.
Veel tegenstellingen dus en om hier duiding aan te kunnen geven is gekozen om een