De tegenvallende economische resultaten en de moeizame verhouding met andere partijen in het congres zijn geen goede basis voor Dilma Rousseff om herkozen te worden. Haar staat een zware verkiezingsstrijd te wachten. Haar belangrijkste rivalen in de eerste ronde op 5 oktober 2014 zijn Aécio Neves van de Sociaal-Democratische Partij van Brazilië, oud-pre-sident Fernando Henrique Cardoso, en oud-partijgenote en minister van milieu onder Lula Marina Silva, die voor de PSB, de Socialistische Partij van Brazilië, uitkomt. Silva belooft onder andere extra aandacht voor gezondheidszorg, cultuur en onderwijs, Neves hamert op de noodzaak van economische hervormingen. Rousseff wint de eerste ronde met ruim 40 procent van de stemmen en neemt het eind oktober op tegen Aécio Neves.
Hard tegen hard
Waren de campagnes in de eerste ronde al niet zachtzinnig, in de tweede ronde gaat het hard tegen hard, terwijl de kandidaten in de peilingen allebei rond de 50 procent cirkelen.
Rousseff’s campagne laat op televisie een actrice in een spotje zeggen dat een president-schap van Neves zou betekenen dat Brazilië zou terugvallen op het niveau van de ongelijk-heid in 1990. Verder wordt hij afgespiegeld als een rijkeluiszoon die geen idee heeft wat er leeft onder gewone mensen. Neves op zijn beurt gaat zijn boekje te buiten door Rousseff’s campagne te vergelijken met de propaganda van Hitler’s minister Goebbels. “Als een leugen duizendmaal wordt herhaald, is hij waar”, fulmineert de centrumrechtse kandidaat.16
Uiteindelijk wint Dilma Rousseff met 52 procent van de stemmen na een bloedstollende verkiezingsdag waarop het er tot vroeg in de avond naar uitziet dat Aécio Neves haar heeft verslagen.17 De beurs Bovespa in São Paulo daalt de volgende maandagochtend prompt met
FOTO: PAULO NABAS
65
4 procent, de aandelen van staatsoliebedrijf Petrobras dalen zelfs met 15 procent. De dollar wint aan kracht tegenover de real, die de voorgaande drie maanden al 12 procent van zijn waarde had verloren tegenover de Amerikaanse munt.18
Een andere economische koers
Voor het Braziliaanse bedrijfsleven is Rousseff’s overwinning een enorme teleurstelling. Dat had alle hoop gevestigd op Neves, die een radicale economische koerswending had beloofd om uit de crisis te raken. Rousseff lijkt inmiddels zelf ook te onderkennen dat ze in haar economische beleid is tekortgeschoten. Ze belooft een betere president te zijn. Een maand na haar verkiezingsoverwinning kondigt ze de naam van de nieuwe minister van financiën aan: Joaquim Levy. Daarmee komt een eind aan het ministerschap van Guido Mantega, die twaalf jaar onder Rousseff en haar voorganger Lula had gediend.
Protesten tegen Rousseff
Aan Levy de ondankbare taak om de economie weer op de rails te krijgen door te snijden in de overheidsuitgaven en belastingen te verhogen. Het stuit op veel weerstand in Rousseff’s eigen Arbeiderspartij, met als resultaat dat er van een broodnodig nieuw economisch beleid een jaar lang niets terechtkomt. Levy gooit de handdoek in de ring en stapt in december 2015 op. In zijn plaats komt de bij de Arbeiderspartij beter liggende minister van planning Nelson Barbosa.19
Intussen zijn tegenstanders van de regering al met duizenden de straat op gegaan en eisen haar vertrek wegens economisch wanbeleid en vooral corruptie van haar partij. De eerste speculaties over een impeachment – het afzetten van de president wegens wangedrag – duiken in de pers op. Brazilië sluit 2015 af met een daling in het bruto binnenlands product van liefst 3,8 procent. Dilma Rousseff heeft meer dan voldoende redenen om zich ernstige zorgen te maken.20
FOTO: CATARINA BELOVA
THE S
66
Samenwerken is moeilijk voor Rousseff
Een van de praktische problemen waar een president in Brazilië zich voor ziet gesteld, is het feit dat hij of zij altijd een coalitie moet sluiten met talloze ideologisch verwante en minder verwante partijen om te kunnen regeren. Dat geldt dus ook voor Dilma Rousseff. Voor haar wordt in 2010 voorzien dat ze daar als onervaren politica meer moeite mee zal hebben dan haar gepokte en gemazelde en sociaal zeer begaafde politieke mentor Lula. Dat zal maar al te waar blijken te zijn. Haar vicepresident vanaf het allereerste begin in 2010, Michel Temer van de centrumpartij PMDB, laat haar eind 2015 vallen wanneer in het Huis van Afgevaar-digden het besluit valt om de impeachmentprocedure in gang te zetten. Temer beklaagt zich in een brief dat Rousseff een groot wantrouwen tegen hem koestert en dat hij als vicepresi-dent slechts een decoratieve functie vervult.21
Lot bezegeld
Het corruptieschandaal Wasstraat zal het Braziliaanse nieuws voortaan beheersen en zal ook een rol spelen in de impeachment van Dilma Rousseff. Ironisch genoeg is zij een van de weinige politieke kopstukken die (relatief) schoon lijken te zijn. Het argument waarmee haar val wordt ingezet is dan ook een ander: creatief boekhouden. Om de verkiezingen in oktober 2014 te kunnen winnen, heeft ze uitgaven voor dat jaar uit de boeken gehouden en vooruitgeschoven. Dat deden haar voorgangers ook, maar de bedragen waar het bij Rousseff om ging zouden 35 keer zo hoog zijn als bij Lula en diens voorganger Cardoso.22
Aanvankelijk lijkt het geen grote vaart te lopen met de impeachment, maar wanneer Rousseff weigert haar politieke bondgenoot Eduardo Cunha – van dezelfde partij (PMDB) als dan nog vicepresident Michel Temer – te hulp te schieten als die onder vuur ligt wegens Wasstraat, is haar lot bezegeld. De ethische commissie van het Huis van Afgevaardigden moet besluiten of Cunha wegens de beschuldigingen over Wasstraat als Huisvoorzitter moet worden geschorst.
FOTO: CP DC PRESS
67
Rousseff en haar Arbeiderspartij doen niets om het tegen te houden. Enkele uren daarna geeft Cunha het groene licht aan de impeachmentprocedure in het Huis van Afgevaardigden.
Op 17 april 2016 zegt het Huis met 367 stemmen voor, 137 tegen en 7 onthoudingen ‘Ja’
tegen impeachment. Daarna zal de Senaat zich erover moeten uitspreken.23 Wanneer deze op 11 mei besluit de impeachment in behandeling te nemen, wordt Rousseff geschorst en vervangt vicepresident Michel Temer haar als interim-president. De Senaat heeft 180 dagen om een oordeel te vellen. Op het moment dat de Olympische Spelen beginnen, op
5 augustus 2016, beschikt Brazilië slechts over een interim-president.24
Op 31 augustus besluit de Senaat met 61 stemmen voor en 20 tegen voor de impeachment van Rousseff. Daarmee begint het definitieve presidentschap van Michel Temer tot en met 2018.
Rousseff, de Arbeiderspartij en haar aanhangers spreken van een coup, maar de koersen in São Paulo veren op (figuur 4.3).25
Figuur 4.3 Beurskoers Bovespa vanaf april 2016 tot maart 2017.
40.000 50.000 60.000 70.000 80.000
45.000 55.000 65.000 75.000
Bron: https://www.iex.nl/Index-Koers/370032253/BRAZILIE-Ibovespa.aspx.
Olympische Spelen
De Olympische Spelen lijken dan bijna terloops te zijn gepasseerd. Was er voor het WK al weinig enthousiasme bij de bevolking, voor de Spelen geldt dat nog meer.26 In een aantal steden proberen boze burgers de olympische vlam te doven. De kaartverkoop valt tegen;
voor de Paralympische Spelen moeten om die reden buitengewone inspanningen worden verricht om überhaupt alle teams te laten overvliegen. Alleen dankzij enorme inspanningen kon de rampzalig verlopen kaartverkoop voor de Paralympische Spelen nog worden opge-krikt, met als opzienbarend resultaat dat aan het eind ruim twee miljoen kaartjes waren verkocht, bijna net zoveel als in Londen in 2012 (zie ook hoofdstukken 2 en 3). Toch nog een positieve wending voor een problematische start van de Paralympische Spelen.27
De bezwaren van de bevolking ten aanzien van de Spelen zijn dezelfde als die ten aanzien van het WK: waarom zo veel geld uitgeven aan deze evenementen als er veel belangrijker dingen
THE S
68
urgent zijn, met name misdaadbestrijding en goede ziekenhuizen (zie ook figuur 4.2)?28 Omdat president Rousseff geschorst is, kan ze de opening en de sluiting van de Spelen niet als staatshoofd bijwonen. De dubieuze eer is voor Michel Temer, die er ook niet veel trek in heeft, omdat hij bijna net zo slecht scoort in de polls als Rousseff. Ten tijde van de Spelen komt zijn regering niet boven 13 procent in de populariteitscijfers. Temer laat de sluiting van de Spelen, na inderdaad uitgefloten te zijn bij de opening op 5 augustus, aan zich voorbijgaan.29