Oriëntaals Spanje
3. Romantisch Spanje ontkracht
De vraag die in dit hoofdstuk centraal staat is of de interesse voor Spanje als
Romantische bestemming intact bleef of verdween toen de Romantische stroming aan kracht verloor. Wat betreft de ontwikkeling van het heterobeeld van Spanje moet onderscheid worden gemaakt tussen verschillende landen om Nederland heen, die allemaal een verschillende historische relatie met Spanje hebben gehad. Vanaf het einde van de Romantiek halverwege de 19e eeuw tot aan het verschijnen van Unromantic Spain van Mario Praz in 1928, zijn er diverse
ontwikkelingen geweest die hun invloed hebben uitgeoefend op de werken van Couperus en Rutten. Deze ontwikkelingen komen in dit hoofdstuk aan bod. Het werk van Praz lijkt definitief af te rekenen met de romantische bril waardoor bijvoorbeeld Irving en Gautier als
buitenstaanders naar Spanje keken.
Tevens word in dit hoofdstuk naar een antwoord gezocht op de vraag waar Couperus en Rutten zich bevinden wat betreft het discours over het beeld van Spanje. Worden deze auteurs nog in belangrijke mate beïnvloed door het Romantische discours of zien we hier al een
voorspiegeling van de gedachtegang van Mario Praz, die de hardnekkigheid van de Romantische stereotypes aan de kaak stelt en zich afzet tegen de toeristische clichés?141 Als dit laatste het
geval is, dan betekent het dat de twee Nederlandse auteurs al een bepaalde Europese trend hebben verwoord die Praz dertien jaar na Couperus en slechts 2 jaar na Rutten opmerkt tijdens zijn reis door Spanje en verwerkt in zijn boek met de veelzeggende titel Unromantic Spain. De overgangsfase na het wegebben van de Romantiek is een belangrijke fase in de aanloop van het verschijnen van de werken van deze drie auteurs en de ontwikkeling van het heterobeeld van Spanje. Door te focussen op de verschillen tussen de twee Nederlandse auteurs aan de ene kant en Mario Praz aan de andere kant, zal duidelijk worden in hoeverre de mythe van Romantisch Spanje tot een einde aan het komen was.
Hoewel het moeilijk is om een definitief einde te noemen voor de Romantiek als
dominante culturele en literaire stroming, wordt 1848 vaak als definitieve grens gezien voor het einde van deze stroming.142 Dit had te maken met de vele revoluties die omstreeks dit jaartal
plaatsvonden in diverse landen in Europa. De vernieuwende ideeën die tijdens de Romantiek waren opgekomen, bleken langzamerhand te zijn uitgewerkt en de eerste generatie Romantici uit Duitsland en Engeland waren veelal gestorven. Er zijn echter grote verschillen waar te nemen per land en met name in landen als Engeland en Duitsland waar de Romantiek in eerste instantie wortel had geschoten, begonnen zich nieuwe literaire kunststromingen te ontwikkelen.
141 Coenen, The image of Spain in Dutch travel writing, p. 26. 142 Day, Romanticism, p. 1.
32
Voor het beeld van Spanje als land, dat tijdens de Romantiek in de schijnwerpers komt te staan, is het interessant om na te gaan in hoeverre nieuwe stromingen, zoals Realisme,
Impressionisme, Naturalisme, Neoromantiek en Symbolisme invloed hebben op de waardering van het land.
In landen om Nederland heen ontwikkelt het heterobeeld van Spanje zich op verschillende manieren, afhankelijk van bepalende culturele stromingen. Deze nationale
verschillen in de waardering van Spanje als Romantische bestemming, beïnvloeden het
Nederlandse beeld van Spanje. Het enthousiasme voor Spanje als Romantische bestemming ebt als eerste weg in landen waar de Romantiek overgaat in de bovengenoemde nieuwe stromingen. Zo is Heinrich Heine in Duitsland, dat aan de wieg van de Romantiek stond, een van de eersten die afrekent met de Romantische idealen.143 Hij prikt de gouden legende, la leyenda aurea, die
staat voor de appreciatie van Romantisch Spanje, door na een bezoek aan het land rond 1830. Voor zijn reis naar Spanje is hij echter nog onder de indruk van dit romantische land:
“Es ist ein schönes Land, das schöne Spanien. Ein Großer Garten, wo da prangen Blumen, Goldapfel, Myrten, - aber schöner noch Prangten mit stolzem Glanz die Maurenstädte Das edle Maurentum. “144
Tijdens zijn bezoek zag Heine een achtergebleven land ten opzichte van het in zijn ogen progressieve Frankrijk en op die manier spatte zijn droom over de magie van Spanje uiteen: “But when Heine actually visited Spain the myth of a “great garden” was shattered by the
confrontation with reality. “145 Duitse intellectuelen als Herder en Schlegel hadden in Spanje een
alternatief gezocht voor de culturele Franse hegemonie.146 Na de nederlagen van Napoleon was
die anti-Franse houding minder van belang. Heine was in Frankrijk zelfs onder de indruk
geraakt van de juli-revolutie van 1830 en hij vestigde zich uiteindelijk zelfs in Parijs voor de rest van zijn leven.147 Hier bracht hij in 1835 zijn werk Die romantische Schule uit, waarin hij zijn
visie uiteenzette wat betreft de Romantische stroming die al een tijd door Europa waarde. De afrekening van Heine met de Romantische school en Spanje als ideaal van deze literaire stroming staat in contrast met de aanhoudende hispanomanie in Frankrijk tot ver in
143 Becker-Cantarino, B., ‘The Rediscovery of Spain in Enlighted and Romantic Germany’, in: Monatshefte, nr. 2 (1980), p. 122.
144 Ibidem, p. 132. 145 Ibidem. 146 Ibidem, p. 123.
33
de 19e eeuw.148 De Romantiek heeft zich in Frankrijk sowieso heel anders ontwikkeld dan in
Engeland en Duitsland door de ontwikkelingen in de nasleep van de Franse Revolutie. Hierdoor komt de Franse Romantiek pas echt van de grond als Napoleon definitief verslagen is. 149 Het
Franse heterobeeld van Spanje verschilt daarom enorm van het Duitse heterobeeld in die tijd. Deze twee landen laten een mooi contrast zien van de invloed die een literaire en culturele stroming kan hebben op het imago van een land. In Frankrijk wordt het Romantisch beeld van Spanje in belangrijke mate uitgedragen door de volgende drie bronnen.150 Allereerst het al
genoemde werk van Gautier heeft een langstrekkende invloed in Frankrijk en daarbuiten in de 19e eeuw. Mérimée met zijn novelle Carmen uit 1845 is ook een teken van het aanhoudende
positieve en stereotype Romantische beeld van Spanje. De opera die Bizet maakte naar
aanleiding van dit boek droeg dit beeld 30 jaar later nog uit. Gustave Doré maakte in 1874 een groot aantal houten graveringen bij een reisverhaal van Baron Charles Davillier over Spanje. Deze iconische werken hebben er voor gezorgd dat het Romantische beeld van Spanje nog tot aan de Spaanse burgeroorlog in 1936 kon blijven bestaan.151 Het is opvallend dat dit beeld veel
langer voortduurt in Frankrijk dan in de landen waar de Romantiek in eerste instantie veel invloed heeft gehad op de literaire en culturele ontwikkelingen.
Het Verenigd Koninkrijk is in de 19e eeuw op het hoogtepunt van haar macht en
beheerst de hele wereld. Engelsen vormen daarom als geen andere natie een groep die de wereld bereist en zij zijn daarom een belangrijke graatmeter en opiniemaker voor het Westerse denken over de landen waar men heen reist. Spanje raakte in de loop van de 19e eeuw niet uit de
gratie bij Engelse reizigers, maar omdat dit de hoogtij was van het Engelse rijk was er simpelweg zoveel te bereizen. De mogelijkheden waren enorm, er waren gidsen in omloop gekomen zoals de Thomas Cook en de Baedeker. Spanje was simpelweg minder speciaal dan al die andere onontdekte plekken op de wereld. En omdat men bang was dat de rest van de wereld z’n
otherness verloor is het logisch dat Spanje niet meer in het middelpunt van de belangstelling
stond zoals het in de tijd van de Romantiek had gedaan.152 Ook werden schrijvers zich aan het
eind van de 19e eeuw steeds meer bewust van de hybride culturen die ze bezochten, die een
overblijfsel vormden van de otherness geschapen door hun voorgangers.153 Dit bewustzijn is ook
duidelijk merkbaar bij zowel Couperus als Rutten en zij passen daarmee in de trend van travel
literature uit de periode 1880-1940 die Helen Carr beschrijft als ‘Modernism and travel’. Zuid-
148 Coenen, The image of Spain in Dutch travel writing, p. 31.
149 Cranston, M. (1993), ‘Romanticism and Revolution’, in: History of European Ideas, nr. 1 (1993), p.25. 150 Coenen, The image of Spain in Dutch travel writing, p. 31.
151 Hoffmann, L.F., Romantique Espagne. L’image de l’Espagne en France entre 1800 et 1850, Paris : Les Presses universitaires de France 1961, p. 90.
152 Carr, H., ‘Modernism and travel (1880-1940)’, in: P. Hulme en T. Youngs eds., The Cambridge Companion to Travel Writing, Cambridge: Cambridge University Press 2002, p. 81.
34
Europa blijft natuurlijk nog wel in trek bij vele Engelse toeristen en ook Spanje blijft populaire bestemming.154 Alleen blijkend uit reisgidsen als de Thomas Cook wordt er nog gedacht vanuit
de romantische projectie. Dit is precies waar Praz zich tegen af zet, waarover later in dit hoofdstuk meer.
In Nederland bestaat in de loop van de 19e eeuw een wisselend beeld van Spanje onder
invloed van de ontwikkelingen elders in Europa. Opvallend is dat Romantische schrijvers uit Nederland niet naar Spanje afreizen om met eigen ogen te zien wat er waar is van de idealen die zij aanhangen. 155 “Trips to Spain to see what it was really like, were still exceptional and
Nicolaas Beets as well had to admit: ’Also I was pleased with myself that I, who never left my native country, could talk so long about Spain’.”156 Er wordt wel over Spanje geschreven maar
slechts op basis van werken van andere Romantici zoals Byron, Hugo, Chateaubriand en Gautier.157 Deze laatste auteur was niet eens in het Nederlands vertaald en slechts toegankelijk
voor hoger opgeleiden.158 Een belangrijke reden voor het schrijven over Spanje is de neiging van
Romantici om zich te verdiepen in het nationale verleden. De strijd die Nederland aan het begin van zijn natievormingsproces in de 16e en 17e eeuw met Spanje voerde vormde een aanleiding
om zich te verdiepen in deze voormalige vijand.159 Toch is volgens Coenen de link tussen de
Romantische ideologie en hispanofilie veel minder aanwezig geweest in Nederland dan in andere Europese landen.160 Dit is volgens haar het gevolg van een minder prominente plaats van
de Romantische stroming in Nederland.