Mario Praz: Unromantic Spain
4. Het schilderachtige Spanje van Couperus en Rutten
In de vorige hoofdstukken hebben we kunnen zien dat het heterobeeld van Spanje in de loop van de negentiende eeuw een enorme verandering doormaakte en een exemplarisch voorbeeld is van een nationaal karakter dat aan enorme schommelingen onderhevig kan zijn.208
Bepaalde elementen van voor de Romantiek blijven behouden, zoals de Zwarte Legende, maar tevens doen nieuwe elementen hun intrede in het Spaanse heterobeeld. De schilderachtigheid en mystiek die tijdens de Romantiek centraal stonden, blijkend uit onder andere het werk van Gautier, vervagen weer in de loop van de negentiende eeuw onder invloed van de veranderende tijdsgeest en van elkaar verschillende nationale ontwikkelingen. Het is duidelijk geworden dat er een enorme discrepantie bestaat tussen het Romantische beeld van Spanje van Gautier en het
Unromantic Spain van Praz.
In dit hoofdstuk worden de werken van Couperus en Rutten met elkaar vergeleken. De inhoudelijke analyse ervan verschaft inzicht in de verschillen en overeenkomsten van het beeld van Spanje van beide auteurs. Met behulp van begrippen uit de Imagologie zal beter te begrijpen zijn waar bewondering en teleurstelling voor bepaalde Spaanse karakteristieken bij hen
vandaan komen.
In de analyse is gekozen voor vier categorieën, waarbij elke categorie staat voor een terugkerend thema in beide werken. De eerste categorie is lieux de mémoire, de tweede categorie is de rol van Italië, de derde categorie betreft de Middeleeuwen en de laatste categorie is de noord-zuid polariteit. De keuze voor deze vier categorieën is gemaakt om zo nauwkeurig mogelijk de uiteindelijke hoofdvraag te kunnen beantwoorden. De auteurs hebben bij het
schrijven van hun werk bewust of onbewust gekozen voor deze terugkerende thema’s. Door met de bril van een specifieke categorie naar beide teksten te kijken, kunnen patronen worden ontdekt die in een bepaald discourse of representation passen.209 Bijvoorbeeld de keus van een
auteur voor woorden als ‘zuidelijk’ of ‘noordelijk’ heeft grote invloed op het beeld dat ontstaat. De lezer van een tekst associeert deze woorden vaak met eigen beelden en gevoelens en zo kan de auteur spelen met de subjectiviteit van de lezer, alsook met de eigen subjectiviteit. Deze subjectiviteit is het gevolg van de dynamiek tussen auto-imago’s en hetero-imago’s. Het beeld van Spanje dat wordt gecreëerd door Couperus en Rutten betreft zodoende niet de Spaanse identiteit, maar is een opgebouwd uit verschillende identifications, oftewel de verschillende identiteiten die de auteurs hebben geconstrueerd.
208 Leerssen, History and Method, p. 21. 209 Ibidem, p. 27.
44
Als eerste categorie is gekozen voor twee voor Spanje bepalende lieux de memoire, het Alhambra in Granada en het Escorial ten noorden van Madrid. Niet alleen spreken deze
monumenten enorm tot de verbeelding, tevens staan deze plekken als pars pro toto voor een bepaald Spanje dat de auteur probeert op te roepen. Aan de ene kant het Alhambra als sprookjespaleis uit Duizend-en-een-nacht, dat staat voor het Moorse verleden van Spanje. De oriëntaalse beleving van Spanje komt tot een climax door een bezoek aan dit monument uit Irvings iconische werk.210 Aan de andere kant van deze categorie is gekozen voor het Escorial.
Dit paleis van Filips II roept niet alleen herinneringen op aan de Gouden eeuw van Spanje, maar staat ook symbool voor de identiteitsbepalende periode voor Nederland ten tijde van de
Tachtigjarige Oorlog.211
Deze ogenschijnlijk ver uit elkaar liggende monumenten stellen de auteurs in staat om waardering of teleurstelling uit te spreken over bepaalde eigenschappen van de Spaanse volksaard. Door in dit hoofdstuk Couperus en Rutten naast elkaar te leggen en in te zoomen op hoe deze lieux de memoire worden omschreven, zal duidelijk worden welk Spanje de auteurs naar voren willen laten komen en welk Spanje meer waardering krijgt.
De tweede categorie die zal worden behandeld in dit hoofdstuk is de fascinatie van Rutten en Couperus voor het land Italië als tegenhanger van Spanje. Waar staat dit land voor en waarom wordt Spanje herhaaldelijk vergeleken met dit andere Latijnse land? Bijna zonder uitzondering valt de vergelijking van Spanje met Italië in het voordeel van dit laatste land uit. Door de vergelijking met Italië kunnen de auteurs onderwerpen aansnijden als het landschap, de gebouwen, de mensen, de steden en de kunst. Italië biedt voor zowel Couperus als Rutten de kans om het hetero-imago van Spanje zorgvuldig te construeren in negatieve zin. Interessant is dat ook Mario Praz enkele jaren later op dezelfde manier te werk gaat door Spanje in negatief daglicht te plaatsen naast zijn vaderland Italië. Blijkbaar ligt bij de vorming van een beeld over Spanje, de vergelijking met Italië voor de hand.
Daarnaast is het interessant dat Italië regelmatig wordt aangehaald om aan te geven dat de auteurs zich een vreemdeling voelen in Spanje. Als laatste biedt deze categorie de
mogelijkheid om de anti-tourist houding van Couperus te laten zien. De vraag is of deze houding ook bij Rutten zichtbaar is als de vergelijking wordt gemaakt met Italië. Al met al biedt Italië als categorie van vergelijking een goede leidraad om de analyse tussen Couperus en Rutten verder vorm te geven.
210 Coenen, The image of Spain in Dutch travel writing, p. 28. 211 Ibidem, p. 229.
45
Een derde prominente categorie ter vergelijking van Couperus en Rutten is de
Middeleeuwen. Deze periode was voor de romantici een belangrijke bron van inspiratie en
tevens reden om naar het premoderne Spanje af te reizen. 212 Deze categorie biedt de
mogelijkheid om te analyseren hoe Rutten en Couperus omgaan met de kennis die ze hebben opgedaan over Middeleeuwse legendes. Vaak vormen lieux de memoire aanleiding voor Rutten en Couperus om een mythe of legende op te roepen die te maken heeft met de bezochte plek. Op die manier ontstijgen Rutten en Couperus de dagelijkse realiteit van hun reis en wordt getracht om een droomwereld op te roepen van vervlogen tijden met ridders en Moren. Naast deze mythen en legendes biedt de categorie van de Middeleeuwen ook de mogelijkheid om dieper in te gaan op onderwerpen zoals de Gotiek, mystiek en Katholicisme. Ook dit waren voor Romantici in de negentiende eeuw belangrijke elementen om Spanje te appreciëren als land waar het verleden herleeft. Zo kunnen Couperus en Rutten een belangrijke tweedeling maken tussen Spanje als tijdloos land versus de moderniteit die op sommige plaatsen haar intrede had gedaan.
Een vierde belangrijke categorie van vergelijking in het licht van de langdurige dualiteit in de Europese culturele geschiedenis, is de Noord-Zuid tegenstelling. Deze voor de
ontwikkeling van een culturele identiteit bepalende dualiteit speelt ook een centrale rol in de werken van Couperus en Rutten. Imagologisch gezien is dit een belangrijke categorie, omdat dit een van de langst lopende scheidslijnen is in de Europese culturele geschiedenis.213 Door in de
analyse het gebruik van Noordelijk en Zuidelijk nader onder de loep te nemen, zal de lading van de auteur beter worden geduid. Zo zal duidelijk worden welke elementen uit de lange traditie van stereotypes worden gebruikt ter waardering of afkeuring van hetgeen de auteurs zien. Naast deze lange traditie van dualiteit zal ook worden gekeken naar de (Protestante) noordelijke respectievelijk (Katholieke) zuidelijke afkomst van Couperus en Rutten. De vraag is of hun achtergrond meespeelt in het vorming van het beeld van Spanje.
Naast deze vier waren ook andere categorieën mogelijk geweest zoals bijvoorbeeld het kunstenaarsbeeld van de auteurs. De waardering of afkeuring van een specifieke Spaanse
kunstenaar zegt iets over de kijk van de auteur op kunst en hoe staat deze kijk op kunst in relatie tot het beeld van Spanje dat wordt gecreëerd? Toch bevatten de vier gekozen categorieën de meest bepalende kenmerken die worden gebruikt om het beeld van Spanje te construeren. Zij staan daarmee in dienst van het beantwoorden van de hoofdvraag. Alvorens het bespreken van de categorieën zal eerst een korte inleiding worden gegeven van de auteurs Couperus en Rutten
212 Leerssen, J., ‘Literary Historicism: Romanticism, Philologistst, and the Presence of the Past’, in: Modern Language Quarterly, nr. 2 (2004).
46
zelf. De historische en persoonlijke context van hun reisverhaal kan zo in relatie worden
gebracht met het ontstane beeld in hun werk. “Literary texts cannot be interpreted in a timeless, aesthetic never-never-land” aldus Leerssen.214
Een dandy op het Iberisch schiereiland
Couperus was veroordeeld tot zijn pen, schrijft Bastet in zijn biografie over Couperus.215
Het is daarom niet verwonderlijk dat Couperus zijn reis naar Spanje zo uitvoerig heeft
beschreven in twee delen van Spaansch Toerisme, ondanks de teleurstelling die uit deze boeken spreekt. Tevens was Couperus financieel veroordeeld tot schrijven. Toen hij de reis naar Spanje maakte was de verkoop van zijn werk onder druk komen te staan. Hij heeft rond die tijd zelfs geschreven: “Als ik rijk was, scheidde ik geheel met de schrijverij uit: nu is me dat niet mogelijk.”216 Couperus bouwde zijn oeuvre gestaag verder op.
De vraag die eerst gesteld moet worden is waarom Couperus naar Spanje is afgereisd. “Omdat het Noodlot het nu eenmaal gewild heft, ben ik, o lezer, in Spanje…” opent Couperus zijn reisverhaal. Verderop in het hoofdstuk Sol y Sombra roept Couperus zijn vriend Maurits
Wagenvoort ter verantwoording voor zijn enthousiasme over Spanje:
“Beste Maurits, als je zoo verrukt was over Spanje en Sevilla, waar je verdiept was in je ‘Droomers’… waarom ben je dan, na een van je mooiste boeken te hebben geschreven, nooit meer eens in Spanje terug gekeerd en ontmoet ik je wel telkens in ons dierbaar Italie?”217
Het noodlot of het enthousiasme van een vriend lijken niet de meest waarschijnlijke redenen geweest te zijn om een reis van drie maanden te maken. Volgens Bastet ligt het meer voor de hand dat de ontmoeting met zijn vriend Orlando doorslag heeft gegeven.218 Op zijn uitnodiging
maken Couperus en zijn vrouw uiteindelijk de reis, zodat ze zich geen zorgen hoeven te maken over de kosten.
Wat opvalt aan Spaansch Toerisme is dat Couperus zijn nieuwsgierigheid begint te verliezen voor wat er om hem heen gebeurt. In De complete Couperus herlezen concluderen de auteurs dat Couperus geen inspiratie meer heeft en mopperig en intolerant overkomt.219 Hij
heeft slechts interesse in het verleden van Spanje. De context van het ‘moderne’ Spanje waar hij
214 Leerssen, History and Method, p. 28.
215 Bastet, F., Louis Couperus. Een Biografie, Amsterdam: Querido 1987, p. 22. 216 Ibidem, p. 431.
217 Couperus, Spaansch toerisme I, p. 48-49. 218 Bastet, Louis Couperus. p. 430.
219 Peppelenbos, C., Lauwertakken en distels, De complete Couperus herlezen, Groningen: Uitgeverij Kleine Uil 2014, p. 121.
47
zich bevindt komt nauwelijks uit de verf. Voor een schrijver die de hele wereld heeft rondgereisd en zijn belevingen heeft vastgelegd in reisliteratuur is het verlies aan nieuwsgierigheid fataal. De relatieve onbekendheid van zijn reis naar Spanje is waarschijnlijk te danken aan zijn
teleurgestelde houding in dit werk.
Couperus bezocht Spanje in het voorjaar van 1913 aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog. Spanje heeft vijftien jaar eerder een enorme tegenslag meegemaakt door het verlies van nagenoeg de laatste koloniën die het nog bezat. Hierdoor is Spanje de pretentie dat het nog iets op het wereldtoneel te zeggen heeft kwijt geraakt.220 Het beeld van Spanje als land
dat zijn glorietijd achter zich heeft liggen lijkt hiermee vervolmaakt te zijn. Couperus vindt in 1913 zodoende een land dat op zoek is naar nieuwe manieren om de toekomst vorm te geven. De verschijning van La leyenda Negra (1914) van Juderias is een voorbeeld van de zoektocht van Spanje naar zijn identiteit en toonbeeld van het Spaanse auto-imago rond die tijd.
Een Limburger in het Zuiden
Hoe anders is de context van Rutten die het land bezoekt in het voorjaar van 1924. Europa is net bekomen van de grootste oorlog uit de menselijke geschiedenis met miljoenen slachtoffers. Moderne uitvindingen bleken niet alleen vooruitgang te brengen, maar ook massaslachtingen te kunnen aanrichten. Tijdens het interbellum ontwikkelden zich politieke stromingen als het communisme en het fascisme, die ook in Spanje voor strijd zouden zorgen tijdens de Spaanse burgeroorlog in de jaren ’30. Zover was het nog niet toen Rutten Spanje bezocht, een land in de periferie van Europa.
Op het moment van publicatie van zijn reis naar Spanje is de reputatie van Rutten als schrijver en dichter nodig beschadigd. Zijn gebrek aan poëtische vernieuwing leverde hem een genadeloze recensie op in het tijdschrift Roeping, waardoor hij in literaire kringen uit gratie raakte.221 Hij is hoofdzakelijk bekend geworden door zijn reisverslagen die werden gepubliceerd
in tijdschriften en kranten.222 Praktisch elk Europees land is door Rutten bezocht en eveneens
delen van Noord-Afrika vanwaar hij naar Spanje was gereisd.
Een reden voor zijn reis naar Spanje wordt niet gegeven in zijn boek. Wel is hij goed op de hoogte van schrijvers voor hem die naar Spanje zijn gereisd, blijkend uit de enorme
intertekst. De interesse en appreciatie van de Tachtigers voor Spanje zullen Rutten niet ontgaan zijn. Rutten gebruikt opvallende bronnen naast de standaard romantische intellectuele bagage
220 Lopez de Abaida, Spaniards, p. 246. 221 Schulpen en Spronck, Felix Rutten, p.10.
48
over Spanje en het werk van zijn landgenoten de Tachtigers. Het werk van de Duitse Katholieke theoloog Alban Stolz uit 1857 is zo’n opvallende bron die bijvoorbeeld niet door Couperus wordt gebruikt.223 Alfred Kerr, een tijdgenoot van Rutten, is eveneens iemand met wie Rutten zijn reis
in Spanje vergelijkt.224 Hij noemt deze Duitse auteur om zijn afkeuring uit te spreken over een
stierengevecht.
Ondanks de enorme intertekst van Rutten met de nodige waarschuwingen over Spanje besluit hij toch af te reizen naar dit land. Een voor de hand liggende reden is het beeld van Spanje als Roomse natie die hij als Katholiek intellectueel bezocht moet hebben. Tevens is de band die Spanje van oudsher heeft met Nederland, blijkend uit zijn beschrijving van Filips II, een mogelijke aanleiding om naar Spanje af te reizen. Coenen noemt de worsteling met de
moderniteit die blijkt uit de reisverslagen van deze tijd als reden voor een reis naar Spanje.225
Het beeld van een land dat verzonken ligt in het verleden en nog niet is aangetast door de moderniteit klinkt aantrekkelijk.
De politieke en economische context van Spanje lijkt er in de werken van Couperus en Rutten nauwelijks toe te doen. Zij zoeken een ander Spanje, het Spanje uit de werken van de Romantici en het Spanje als beeld van het verleden. De onrust in Europa van vlak voor en net na de Eerste Wereldoorlog was een goede aanleiding om te vluchten uit hun thuisland.
Reisliteratuur beleeft in deze periode een hoogtepunt en wordt voornamelijk geschreven door schrijvers die bekend zijn van eerder geschreven fictie en poëzie.226 Hun subjectiviteit op reis
wordt op prijs gesteld blijkt uit de publicaties van reisverhalen in tijdschriften en kranten. Reizen wordt wel voor een steeds groter publiek mogelijk en Couperus en Rutten hekelen deze nieuwe toeristen. Spanje is niet meer speciaal genoeg en teleurstelling overheerst zodoende.