Resultaten vastleggen

De resultaten van een scenariostudie kunnen op verschillende manieren worden vastgelegd: in rapporten, brochures, presentaties, films en dergelijke. In deze paragraaf bespreken we hoe de resultaten kunnen worden vertaald in verhalen over de toekomst. Het is een uitdaging om de resultaten van een scenariostudie zodanig vast te leggen dat zij op een begrijpelijke manier aan de doelgroepen kunnen worden gecommuniceerd. Strategische vraagstukken en de wetenschappelijke vraagstukken die ermee verbonden zijn, zijn immers ongestructureerde problemen (zie bijvoorbeeld paragraaf 3.2). Deze

vijf

problemen bevatten gewoonlijk veel verschillende aspecten en hebben een veranderlijk karakter. Denk aan de verduurzaming van de nationale energievoorziening. Bovendien staan er vaak grote belangen op het spel. Daarom zijn deze strategische vraagstukken complex, is hun verloop onzeker en bestaat er weinig consensus over.

Een manier om de resultaten op een begrijpelijke manier vast te leggen en te

communiceren, is ze te vertalen in verhalen over de toekomst. Daarbij gaat het erom dat de scenario’s op een logische en aansprekende manier uiteenzetten wat voor

gebeurtenissen en ontwikkelingen in de toekomst kunnen optreden, waarom zij in een bepaalde richting kunnen verlopen, welke relaties zich tussen de gebeurtenissen en de ontwikkelingen kunnen voordoen en hoe deze het vraagstuk en het beleid kunnen beïnvloeden (vergelijk Wack 1985). Op deze manier geven zij structuur en betekenis aan mogelijke toekomstige gebeurtenissen en ontwikkelingen. De verhalen kunnen uit verschillende elementen bestaan: woorden (bijvoorbeeld essays), beelden (bijvoorbeeld kaarten), cijfers (bijvoorbeeld modeluitkomsten) of een combinatie van deze drie. Een verhalend scenario verleidt de lezer of de toehoorder ertoe zich in de toekomst te verplaatsen. Als tijdens de uitvoering van het scenarioproject al essays zijn geschreven, dan vormen deze belangrijke bouwstenen voor de verhalen over de toekomst. In paragraaf 4.3 kwamen enkele aandachtspunten bij het schrijven van verhalen aan de orde, evenals de rollen van scenarionamen en motto’s. Het gebruik van iconen en kleuren kan helpen de scenario’s duidelijk van elkaar te onderscheiden (zie figuur 5.1). De scenarioverhalen kunnen worden afgewisseld, onderbouwd en aangevuld met fictieve krantenartikelen, persoonlijke verhalen, kaarten, artist impressions, grafieken, tabellen en dergelijke. Een kaart kan bijvoorbeeld een complex verschijnsel in een oogopslag duidelijk maken, zoals een bepaald patroon van verstedelijking. Een grafiek kan op een eenvoudige manier aangeven hoe een ontwikkeling in een scenario verloopt (Shell 2008; zie figuur 5.2) en ook infographische visualiseringstechnieken kunnen een interessante rol spelen (PBL 2012b). Op deze manier worden de scenario’s in een meervoudige taal uitgedrukt, waarmee zij verschillende doelgroepen kunnen aanspreken. Sommige mensen communiceren immers liever via teksten, anderen via

Figuur 5.1

Scenario’s uit de Natuurverkenning met iconen verbeeld

Vitale

natuur Beleefbarenatuur Functionelenatuur Inpasbarenatuur

pbl.nl

vijf

beelden en weer anderen via cijfers. Op deze manier wordt de verbeeldingskracht geprikkeld en de inleefbaarheid van de scenario’s vergroot (BZK 2011).

De stijl die de scenario’s uitstralen en de invloed daarvan op het imago van de

scenarioproducent, behoeven de nodige aandacht. Zo ligt het voor een planbureau, dat wetenschappelijkheid hoog in het vaandel heeft staan, minder voor de hand om scenario’s met cartoons of tekeningen te illustreren, terwijl dit voor een adviesbureau, dat vooral creativiteit of openheid wil uitstralen, wel tot de mogelijkheden kan behoren. Voorkomen moet worden dat de scenario’s dermate worden ‘opgeleukt’ dat de vorm de inhoud ondersneeuwt (Nekkers 2006).

Het schrijven van verhalende scenario’s vergt niet alleen de nodige analysevaardigheid om de belangrijkste resultaten uit de scenariostudie te kunnen destilleren en op een betekenisvolle manier met elkaar te kunnen verbinden. Het vereist ook de nodige schrijfvaardigheid om de resultaten op een begrijpelijke en levendige manier te kunnen verwoorden (Nekkers 2006; De Ruijter et al. 2011). Dit laatste vraagt om de inzet van een ervaren scenarioredacteur of om de inhuur van een journalist of een andere

professionele tekstschrijver, die de analytische teksten van het scenarioteam bewerkt. Als de resultaten zijn vastgelegd, dan is het van belang om in een gebruiksaanwijzing uiteen te zetten hoe de scenario’s wel en niet gebruikt kunnen worden (BZK 2011). Zo moet duidelijk zijn dat onderdelen uit de beleidsscenario’s wel kunnen worden

Figuur 5.2 1990 2000 2010 2020 2030 2040 0 50 100 150 200 Index (2002 = 100) pb l.n l Historie Global Economy Strong Europe Transatlantic Market Regional Communities

Grafiek met verschillende richtingen waarin verkeerscongestie zich kan ontwikkelen

Bron: CPB et al. (2006)

Een grafiek uit de scenariostudie Welvaart en leefomgeving met duidelijk verschillende richtingen waarin de

vijf

vijf

gecombineerd en onderdelen uit de omgevingsscenario’s juist niet. In het eerste geval gaat het immers om maatregelen en samenwerking die de beleidsmakers zelf in de hand hebben. In het tweede geval is sprake van gebeurtenissen en ontwikkelingen waarop de beleidsmakers (vrijwel) geen invloed hebben, en gaat het er juist om dat zij bij het ontwikkelen van het strategische beleid rekening houden met uiteenlopende

omstandigheden en het beleid hierdoor toekomstbestendig maken (zie paragraaf 3.4). De gebruikers moeten meekrijgen dat de toekomst zich nooit precies volgens een van de scenario’s zal voltrekken, maar dat de scenario’s wel indicaties geven van

gebeurtenissen en ontwikkelingen die kunnen optreden, de voorwaarden waaronder dit kan gebeuren, de effecten die zij kunnen hebben op het vraagstuk en het beleid, en de beleidsopties die denkbaar zijn om dreigingen te keren en kansen te benutten. In dit verband is het van belang de gebruikers te wijzen op de verschillen tussen prognoses, scenario’s en speculaties (paragraaf 2.2.4), de soorten scenario’s die de studie heeft opgeleverd (paragraaf 2.3.1), de bijdragen die zij kunnen leveren aan de doelen van de scenariostudie (paragraaf 2.2.2) en de belangrijkste doelgroepen waarop de studie is gericht (paragraaf 2.2.1). De doelen van een scenariostudie kunnen ook worden opgevat als het bedoelde gebruik of de bedoelde functies van de scenario’s.