VIER Figuur 4
4.4 Regionale aspecten
Waar in Nederland werken de buitenlandse
kenniswerkers vooral? In paragraaf 4.2 zagen we dat dit veelal is bij internationaal georiënteerde bedrijven. Bedrijven dus die zijn geconcentreerd in de grote steden en de grensregio’s. De vraag is vervolgens of dit ook de regio’s zijn met de grootste aantrekkingskracht voor buitenlandse kenniswerkers. Daarom hebben we onderzocht in welke gemeentes de bedrijfsvestigingen liggen. Aan de hand daarvan hebben we vervolgens kaarten gemaakt met de kenniswerkers naar regio. Zowel in absolute als relatieve termen werken veel buitenlandse kenniswerkers in Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht en Eindhoven, evenals in
Haarlemmermeer, waar de luchthaven Schiphol ligt. Het aandeel van de buitenlandse kenniswerkers in de lokale werkgelegenheid is vooral hoog in Amsterdam en omliggende gemeentes.
In figuur 4.4 is per gemeente aangegeven wat het aandeel is van de buitenlandse kenniswerkers ten opzichte van het totaal aantal kenniswerkers in die gemeente. Dit loopt uiteen van minder dan 1 procent tot 8 procent of meer. Hoe donkerder paars de gemeente is gekleurd, hoe
hoger het aandeel. Twee derde van alle buitenlandse kenniswerkers werkt in de 22 Nederlandse stedelijke gebieden, de zogenoemde grootstedelijke agglomeraties (GSA’s). Deze 22 gebieden, die bestaan uit meerdere gemeentes, zijn blauw omlijnd op de kaart. Per GSA is in een staafdiagram de verdeling aangegeven van de buitenlandse kenniswerkers over zes verschillende bedrijfssectoren.
In Amsterdam, Utrecht en Den Haag werken de meeste buitenlandse kenniswerkers in de zakelijke
dienstverlening. Rond Eindhoven daarentegen werken ze in de industrie. In de agglomeraties met belangrijke verkeersknooppunten, zoals de haven van Rotterdam en de nationale luchthaven Schiphol, is ook een substantieel deel van de internationale kenniswerkers werkzaam in de handel. Buitenlandse kenniswerkers bij de
overheidsdiensten werken vooral in de GSA’s met een universiteit: Enschede, Maastricht, Nijmegen, Leiden, Utrecht, Rotterdam en Amsterdam. Ook Delft en Wageningen hebben een universiteit, maar deze steden maken geen deel uit van een GSA. Op de kaart vallen deze gemeentes wel op door hun hoge aandeel internationale kenniswerkers. Ook in de agglomeratie Den Haag, met zijn vele internationale instituten, is een groot deel van de kenniswerkers werkzaam in de publieke sector.
Buitenlandse kenniswerkers zijn meer gericht op de stedelijke gebieden dan de andere buitenlandse werknemers. Van deze laatste groep werkt ongeveer 40 procent in de periferie. Niettemin zijn in agglomeraties met veel buitenlandse kenniswerkers ook veel buitenlandse niet-kenniswerkers werkzaam. In Amsterdam is een op de vijf niet-kenniswerkers afkomstig uit het buitenland. Deze stad is een echte smeltkroes voor buitenlandse werknemers, zoals blijkt uit tabel 4.4.
Uit de vorige paragraaf bleek dat bedrijven met een internationale oriëntatie aantrekkelijk zijn voor buitenlandse kenniswerkers. Bedrijven onder buitenlandse zeggenschap hebben landelijk gezien ongeveer een kwart van alle buitenlandse kenniswerkers in Nederland in dienst. Figuur 4.5 laat dit per regio zien. Per gemeente loopt het percentage buitenlandse kenniswerkers uiteen van 0 tot over de 50 procent. Hoe hoger dit percentage, hoe donkerder van kleur de gemeente op de kaart. Ook sommige kleine gemeentes hebben een donkerpaarse kleur, doordat de buitenlandse kenniswerkers werkzaam zijn bij één of enkele bedrijven onder buitenlandse zeggenschap. De gemeentes met de hoogste aandelen zijn Amsterdam, Haarlemmermeer, Rotterdam, Den Haag, Utrecht, Amstelveen en Eindhoven. Maar ook verscheidene middelgrote
VIER
gemeentes als Sittard-Geleen en Terneuzen laten een substantieel aandeel buitenlandse kenniswerkers zien. Uit de vorige paragraaf bleek dat bedrijven met buitenlandse kenniswerkers een groter deel van hun omzet exporteren dan de bedrijven zonder. Dit komt ook naar voren uit figuur 4.5. De staafdiagrammen in deze figuur laten zien hoe het aantal buitenlandse
kenniswerkers in de agglomeratie zijn verdeeld over bedrijven met een groter of kleiner aandeel export. Ongeveer de helft van de buitenlandse kenniswerkers in Enschede blijkt bijvoorbeeld te werken bij bedrijven die meer dan 25 procent van hun omzet exporteren (de meeste zelfs meer dan 50 procent). In agglomeraties met veel bedrijven in de zakelijke dienstverlening werken
echter ook veel buitenlandse kenniswerkers bij bedrijven die nauwelijks goederen exporteren. In de meeste agglomeraties is de meerderheid van de buitenlandse kenniswerkers werkzaam in bedrijven die geen of een laag aandeel export hebben. Uitzonderingen vormen de grensregio’s. Hier zien we in verscheidene
grensgemeentes een relatief hoog aandeel buitenlandse kenniswerkers (paarse kleur), en tegelijkertijd de aanwezigheid van kenniswerkers in industriële bedrijven met een flinke goederenexport.
Buitenlandse kenniswerkers zijn ongelijk over regio’s en sectoren verdeeld, zo zagen we eerder. Zijn regio’s gespecialiseerd in bepaalde sectoren en werken buitenlandse kenniswerkers in die specialisaties? Deze
Tabel 4.4
Aanwezigheid buitenlandse werknemers in 22 grootstedelijke agglomeraties
Buitenlandse kenniswerkers Buitenlandse niet-kenniswerkers #buitenlandse kenniswerkers aandeel in totaal buitenlandse kenniswerkers #buitenlandse niet-kenniswerkers aandeel in totaal buitenlandse niet-kenniswerkers x1 % x1 % Groningen 775 2,2 3.621 5,8 Leeuwarden 223 1,2 1.445 4,5 Zwolle 324 1,3 2.581 6,0 Enschede 792 4,4 4.094 10,3 Apeldoorn 356 1,3 3.156 6,9 Arnhem 675 2,1 4.519 8,8 Nijmegen 1.062 3,9 3.913 8,3 Amersfoort 860 2,5 4.066 9,3 Utrecht 4.318 3,7 17.445 13,9 Amsterdam 20.291 8,3 57.178 20,8 Haarlem 709 2,9 4.085 10,9 Leiden 2.053 5,7 5.784 10,7 ‘s-Gravenhage 7.015 5,8 22.979 16,0 Rotterdam 8.135 4,5 36.185 14,7 Dordrecht 880 2,7 4.860 9,1 Breda 782 2,6 4.303 9,3 Tilburg 681 2,3 4.840 8,3 ‘s-Hertogenbosch 753 2,0 3.743 7,0 Eindhoven 3.781 5,8 11.006 11,3 Geleen/Sittard 489 2,8 2.222 6,8 Heerlen 421 2,0 3.243 7,1 Maastricht 765 4,6 3.551 10,6 Periferie 36.711 3,0 199.105 8,3
57 Werken |
VIER VIER
Figuur 4.5 Enschede Geleen/Sittard Tilburg Heerlen Leiden Apeldoorn Dordrecht 's-Hertogenbosch Haarlem Amersfoort Breda Eindhoven Nijmegen Rotterdam Amsterdam Utrecht Maastricht Arnhem 's-Gravenhage Zwolle Groningen Leeuwarden 0 20 40 60 80 100 % buitenlandse kenniswerkers Bron: CBS; bewerking PBL pbl.nl Exportaandeel (% omzet) 1 of minder 1 – 5 5 – 10 10 – 25 25 – 50 Meer dan 50Aandeel buitenlandse kenniswerkers werkzaam bij een buitenlands bedrijf
per gemeente Aandeel (%) 5 of minder 5 – 10 10 – 20 20 – 30 30 – 40 40 – 50 Meer dan 50 Geen kenniswerkers Stadsgewesten
Verdeling naar exportaandeel per stadsgewest
Buitenlandse kenniswerkers in internationaal opererende bedrijven, 2010
VIER
vraag onderzoeken we hier aan de hand van de situatie in Groot-Amsterdam en in Brainport Eindhoven. Figuur 4.6 geeft voor beide regio’s de relatieve specialisaties in de verschillende sectoren weer.
We meten deze relatieve specialisaties door het aantal kenniswerkers in een sector in een regio te delen door het totaal aantal kenniswerkers in die regio. Vervolgens delen we de uitkomst hiervan door het totaal aantal
kenniswerkers in heel Nederland. Met deze zogenoemde locatiequotiënt krijgen we een beeld van de relatieve over- of ondervertegenwoordiging van kenniswerkers in bepaalde sectoren in een regio. Een score van 100 betekent dat exact één regio exact de nationale verhouding heeft: er is geen specialisatie en het aantal kenniswerkers in een sector komt overeen met het nationale gemiddelde. Een score boven 100 betekent dat er in een regio relatief veel kenniswerkers in een sector actief zijn. Bij een score onder 100 is dit aandeel juist minder. We hebben de relatieve specialisaties
uitgerekend per type kenniswerker: Nederlandse kenniswerkers, kenniswerkers uit de EU, kenniswerkers van buiten de EU en het totaal aantal werkers (rode balkjes). Op deze manier kunnen we ook vergelijken of er in een regio veel kenniswerkers uit Nederland actief zijn of juist uit of van buiten de EU.
Uit figuur 4.6 blijkt dat het aantal kenniswerkers van buiten de EU in de financiële diensten in Groot- Amsterdam 1,9 is. Dit betekent dat er bijna twee keer zo veel kenniswerkers van buiten de EU actief zijn in de financiële diensten als gemiddeld in Nederland. Het aantal kenniswerkers van buiten de EU in de
kennisintensieve industrie in de Brainport Eindhoven is 4,3. Dit betekent dat er meer dan vier keer zo veel kenniswerkers van buiten de EU actief zijn in de kennisintensieve productie als gemiddeld in Nederland. Nederlandse kenniswerkers zijn in deze regio ook sterk oververtegenwoordigd: bijna 2,5 keer zo veel als gemiddeld in Nederland. Juist de buitenlandse
Figuur 4.6 Landbouw Delfstoffenwinning Kapitaalintensieve industrie Arbeidsintensieve industrie Kennisintensieve industrie Bouw Handel Hotels en restaurant Transport Financiële dienstverlening Zakelijke dienstverlening Overheid Onderwijs Gezondheidszorg Overige diensten 0 100 200 300 400 500 Index (Nederlands gemiddelde = 100)
Bron: CBS; bewerking PBL pbl.nl Kenniswerkers uit Nederland Rest EU Niet EU Alle arbeidskrachten Nederlands gemiddelde Groot-Amsterdam
Relatieve specialisatie van kenniswerkers naar sector, 2010
Brainport Eindhoven
100 200 300 400 500 Index (Nederlands gemiddelde = 100)
59
Werken |
VIER VIER
kenniswerkers zijn hier dus sterk vertegenwoordigd: meer nog dan de Nederlandse specialisatie.
In bijlage 2 is het aantal Nederlandse en buitenlandse kenniswerkers weergegeven voor alle Nederlandse regio’s en voor Nederland als geheel. Per regio kan zo de relatieve specialisatie worden bepaald.