Rechtsmiddelen

In het Oostenrijkse rechtsmiddelensysteem wordt onderscheid gemaakt tussen nietigheidsklachten (‘Nichtigkeitsbeschwerde’) enerzijds en het normale hoger beroep anderzijds (§ 280 öStPO). Het OGH oordeelt over de nietigheidsklachten. De algemene klachten staan opgesomd in § 281 öStPO, waarvan de volgende van belang zijn voor het eenheidsdaderschap:

‘§ 281 öStPO

(1) Die Nichtigkeitsbeschwerde kann gegen ein freisprechendes Urteil nur zum Nachteile, gegen ein verurteilendes sowohl zum Vorteile als auch zum Nachteile des Angeklagten ergriffen werden, jedoch, sofern sie nicht nach besonderen gesetzlichen Vorschriften auch in anderen Fällen zugelassen ist, nur wegen eines der folgenden Nichtigkeitsgründe:

(…) 9.

wenn durch den Ausspruch über die Frage,

a) ob die dem Angeklagten zur Last fallende Tat eine zur Zuständigkeit der Gerichte gehörige strafbare Handlung begründe;

(...)

ein Gesetz verletzt oder unrichtig angewendet wurde;

„ne bis in idem“ und damit die Prüfung, ob der geänderte Sachverhalt eine doppelte Verurteilung zulassen würde.’ Aldus Seiler 2009, p. 215.

168 Seiler 2009, p. 219. Zie ook Fabrizy 2008, p. 538.

169 Fabrizy 2008, p. 34, 544-546, 555; Seiler 2009, p. 195, 216. Overigens is de ‘Staatsanwalt’ ook niet aan de kwalificatie gebonden; hij mag deze tussentijds wijzigen.

170 Zie Fabrizy 2008, p. 546; Seiler 2009, p. 216.

171 Zie o.m. OGH 31.01.2006, 11 Os 26/05s.

10.

wenn die der Entscheidung zugrunde liegende Tat durch unrichtige Gesetzesauslegung einem Strafgesetz unterzogen wurde, das darauf nicht anzuwenden ist;’

Samengevat gaat het om onjuiste wetsuitleg of wetstoepassing (Abs 1 Z 9 en 10). Het verschil tussen Z 9 en Z 10 ligt hierin, dat Z 9 van toepassing is bij de vraag of wel van een strafbare gedraging sprake is, en Z 10 bij de vraag of de bewezen verklaarde feiten onder een andere strafbepaling gerubriceerd hadden moeten worden (onjuiste kwalificatie).173

De heersende opvatting in de theorie en vaste rechtspraak van het OGH, is dat een onjuiste kwalificatie ten aanzien van de daderschapsvorm geen nietigheidsgrond oplevert in de zin van § 281 Abs 1 Z 10 öStPO.174 Dit laat zich goed zien in de volgende overweging van het OGH. Geklaagd werd dat de kwalificatie ‘unmittelbarer Täter’ (hier ‘Mittäter’) niet zou stroken met de aangenomen feiten.

‘(...) Entgegen der vom Erstgericht vertretenen Rechtsauffassung ist der Angeklagte daher nicht als unmittelbarer Täter (Mittäter), sondern als Bestimmungstäter im Sinne der 2. Alternative des § 12 StGB zu beurteilen (…).

Der dem Schöffensenat insoweit unterlaufene Rechtsirrtum vermag jedoch im Hinblick auf die rechtliche Gleichwertigkeit der drei Täterschaftsformen des § 12 StGB (Prinzip der Einheitstäterschaft; vgl. ÖJZ-LSK. 1976/205) und die vom Erstgericht mängelfrei getroffene Feststellung aller die Beurteilung der inkriminierten Handlungsweise als Bestimmungstäterschaft ermöglichenden Tatumstände eine Urteilsnichtigkeit nach der Z 10 des § 281 Abs 1 StPO nicht zu bewirken (...). Die Nichtigkeitsbeschwerde war daher zu verwerfen.’175

De verdachte is dus vanwege de ‘rechtliche Gleichwertigkeit der drei Täterschaftsformen’ niet in zijn belangen geschaad. Hetzelfde oordeel trof een verdachte die opkwam tegen het feit dat hij in het mondelinge vonnis als ‘Bestimmungstäter’ en later in het schriftelijke vonnis als ‘unmittelbarer Täter’ (‘Mittäter’) was bestempeld. Ook in dit geval achtte het hof ‘im Hinblick auf die Gleichwertigkeit der Täterschaftsformen des § 12 StGB’ de nietigheidsgronden niet van toepassing.176

De gelijkwaardigheid van de daderschapvormen werkt volgens het OGH eveneens door in de pogingvarianten. Een verdachte die was veroordeeld als onmiddellijke dader van de ‘versuchte Haupttat’, beklaagde zich bij het OGH dat hij aangemerkt had moeten als ‘Bestimmungstäter’ (‘versuchte Anstiftung’), maar zonder succes. Het OGH oordeelde:

‘(...) nach nunmehr bereits gefestigter Judikatur [sind] die im § 12 StGB. aufgezählten drei Erscheinungsformen des Verbrechens (Täterschaftsformen) rechtlich gleichwertig. Darnach kann es bei wertender Betrachtung wie unter dem Gesichtspunkt des Nichtigkeitsverfahrens keinen Unterschied machen, ob die Angeklagten eine versuchte Haupttat oder eine versuchte Anstiftung zu vertreten haben; ist doch gemäß § 15 Abs 2 StGB. in beiden Fällen 'die Tat' versucht!’177

173 Fabrizy 2008, p. 546; Seiler 2009, p. 280-281.

174 Zie naast de hierna genoemde uitspraken tevens o.m. OGH 22.11.1977 RZ 1978, 72 (73); OGH 22.12.1986, 13 Os 168/86; OGH 11.06.1987, 13 Os 177/86; OGH 21.03.2007, 12 Os 6/07k.

175 OGH 26.04.1979, 13 Os 22/79.

176 OGH 13.12.2000, 13 Os 134/00.

Derhalve kan niet geklaagd worden over de kwalificatie ‘poging’ die gekoppeld is aan ‘unmittelbarer Täterschaft’ terwijl dat ‘Bestimmungstäterschaft’ had moeten zijn, en andersom. Wel is het noemen van de ‘drei Erscheinungsformen des Verbrechens’, zoals het OGH hier doet, op de keper beschouwd niet helemaal juist. In het geval van poging zijn de daderschapsvormen immers niet gelijkwaardig; het ‘Beitragstäterschaft’ dat niet verder reikt dan een poging, is straffeloos (zie par. 5). Een klacht die zich op dat cruciale onderscheid toespitst, zal vermoedelijk wel gehoor vinden (in dat geval in het kader van § 281 Abs 1 Z 9 öStPO).178

Het voorgaande kan worden samengevat aan de hand van twee voorbeelden van Fuchs.179 Indien iemand wordt veroordeeld wegens diefstal, maar uit de feiten blijkt dat hij de zaak rechtmatig onder zich had en hij zich derhalve niet aan diefstal maar aan verduistering heeft schuldig gemaakt, kan hij op grond van § 281 Abs Z 10 öStPO inderdaad tegen de verkeerde kwalificatie opkomen. In dit geval heeft de veroordeelde het recht ‘nur wegen derjenigen strafbaren Handlung schuldig gesprochen zu werden, die er tatsächlich begangen hat, und nicht wegen eines anderen Delikts’. Dit ongeacht of voor het andere delict hetzelfde strafmaximum geldt. Wanneer iemand echter bij een overval enige straten verderop heeft staan wachten als bestuurder van de vluchtauto en is veroordeeld wegens ‘unmittelbarer Täterschaft’ aan die overval, terwijl dat gezien de feiten ‘Beitragstäterschaft’ had moeten zijn, gaat § 281 Abs Z 10 öStPO niet op. ‘Denn wegen Raubes ist er zu Recht verurteilt worden’. Een onjuiste kwalificatie van de daderschapsvorm heeft hierop geen invloed.

8.3 ‘Wahlfeststellung’

Een in een vonnis voorkomende ‘Wahlfeststellung’ is het achterwege laten van een keuze, waarbij wordt vastgesteld dat ofwel het ene opengelaten alternatief juist is, ofwel het andere. Het toestaan van een ‘Wahlfeststellung’ wordt gezien als uitzondering op het beginsel in dubio pro reo. Uit dat beginsel vloeit voort dat bij twijfel moet worden vrijgesproken en in de hierboven omschreven situaties is voor elk alternatief gerede twijfel.

De ‘Wahlfeststellung’ is in Oostenrijk toegestaan ‘wenn jede der wahlweise getroffenen Annahmen zu den gleichen rechtlichen Schlüssen führt’.180 Zo kan worden opengelaten door welke verklaring meineed werd gepleegd181, door welke van twee gedragingen letsel is ontstaan182 en of een dief door middel van braak of een valse sleutel is binnengedrongen.183 Het OGH verbindt aan de gelijkwaardigheid van de daderschapsvormen ook het gevolg dat een daderschapsvormen betreffende ‘Wahlfeststellung’ wordt toegestaan. In het volgende geval had de lagere rechter geen

178 Vgl. Fuchs 2008, p. 335.

179 Fuchs 2008, p. 335.

180 OGH 22.09.1992, 14 Os 121/92; Fabrizy 2008, p. 547. Deze mogelijkheid wordt gefaciliteerd door de mogelijkheid van een ‘Alternativanklage’, een tenlastelegging die bepaalde alternatieven openlaat. Zie Fabrizy 2008, p. 464; Seiler 2009, p. 195.

181 EvBl 1951/133, SSt 27/78, 33/66.

182 LSK 1977/272.

keuze gemaakt, maar eenvoudigweg van ‘(Mit-)Täterschaft’ gesproken. Het OGH vond dat niet problematisch:

‘Da die in § 12 StGB angeführten Täterschaftsformen (…) rechtlich gleichwertig sind, bedeutet es keinen Nachteil, wenn ein (festgestelltes) Tatverhalten irrig als unmittelbare (Mit-)Täterschaft (§ 12 erster Fall StGB) anstatt richtig bloß als sonstiger Tatbeitrag (§ 12 dritter Fall StGB) beurteilt worden ist. So gesehen bedeutet es aber auch keinen Nachteil, wenn global von (Mit-)Täterschaft ausgegangen und nicht differenziert wird, in welchen Fällen diese Form der Täterschaft und in welchen die andere form der Täterschaft vorlag, vorausgesetzt, daß nach den getroffenen Sachverhaltsfeststellungen jedenfalls die eine oder die andere gegeben ist.’184

Door deze zienswijze kunnen ‘Wahlfeststellungen’ met betrekking tot de feiten en de daderschapsvormen cumuleren. Wanneer de rechter niet kan achterhalen of de verdachte aan een overval actief heeft meegewerkt of slechts op enige afstand in de vluchtauto heeft staan wachten, kan hij volstaan met de ‘Wahlfeststellung’ dat één van deze twee omstandigheden zich voor heeft gedaan en vervolgens ook in het midden laten of sprake is van ‘unmittelbare Mittäterschaft’ dan wel van ‘Beitragstäterschaft’. Wel dient hij in het kader van de strafoplegging bij het waarderen van ‘eigenes Unrecht und eigene Schuld’ van de voor de verdachte meest gunstige omstandigheid uit te gaan (in dubio pro mitius).185 Een en ander betekent overigens niet dat gemakshalve voor een ‘Wahlfeststellung’ mag worden gekozen. Deze is alleen toegestaan wanneer een preciezere vaststelling niet mogelijk is.186

184 OGH 13.09.1983, 9 Os 78/83, JBl 1984, 267. Zie tevens o.m. OGH 18.01.1978, 10 Os 186/77, OGH 21.10.1992, 13 Os 90/92 en OGH 22.09.1992, 14 Os 121/92.

185 Fuchs 2008, p. 336-337. Zie OGH 21.10.1992, 13 Os 90/92 voor een toegestaan openlaten van ‘Alleintäterschaft’, ‘Mittäterschaft’ en ‘Bestimmungstäterschaft’.

186 Zie bijvoorbeeld OGH 21.10.1992, 13 Os 90/92: ‘[W]ahldeutigen Feststellungen sind zulässig, soweit das Gericht mängelfrei festzustellen vermag, dass von zwei möglichen Gegebenheiten nur die eine oder andere vorliegen kann, ohne dass sich klären lässt, welche die richtige ist, und zudem beide Möglichkeiten strafrechtlich gleichwertig sind’. Hier ging het om een ‘wahlweise Annahme einer rechtlich gleichwertigen (§ 12 StGB) Alleintäterschaft, Mittäterschaft oder Bestimmungs-täterschaft’.