De programmabeschrijving onder de loep

De VPRO is een omroep waar veel ruimte is voor innovatie en experimenten. Ze heeft dan ook de status vernieuwend te zijn. Deze positie van vernieuwer in het televisielandschap komt deels voort vanuit de eigen profilering als ‘’sponsor van de vooruitgang’’. De omroep heeft de missie om programma’s aan te bieden die nieuwe inzichten geven en een bijdrage leveren aan de vorming van nieuwe ideeën. DE WESTERLINGEN is een VPRO programma dat naadloos aansluit op deze missie. In de programmabeschrijving staat het volgende: ‘’Op veel plekken buiten de Westerse wereld worden we gehaat. Daar hebben ze maling aan onze idealen. Hoe komt het dat we niet allemaal hetzelfde najagen?’’ (VPRO, 2017). Het is dus de bedoeling dat de kijker van DE WESTERLINGEN door middel van de documentaireserie in aanraking komt met nieuwe ideeën over de ander én de zelf. In de programmabeschrijving zie ik dan ook het gebruiken van othering als middel om tot nieuwe inzichten te komen.

In de programmabeschrijving van de Westerlingen is othering te herkennen. ‘’Met open vizier, scherpte, empathie en humor trekken zij (de programmamakers) op met mensen die echt compleet anders in het leven staan’’ (VPRO, 2017). In deze zin wordt gesuggereerd dat er verschillende mensen zijn: westerse mensen als groep en de groep mensen ‘’die compleet anders in het leven staan’’. De scheiding had ook niet gemaakt kunnen worden, zoals in global journalism wordt nagestreefd, waar het gaat om het mens zijn, de gemeenschappelijke deler. In de aflevering TERUGGEKEERDE EUROPAGANGERS IN LIBANON (‘Teruggekeerde Eurogangers’) bestaat de tweedeling uit de groep Syrische en Libanezen vluchtelingen en de groep Westerlingen. In de aflevering BESCHERMENGELEN VAN DE KERK IN RUSLAND (‘Beschermengelen van de Kerk’) bestaat de tweedeling uit de groep Russische kerkgangers en de groep Westerlingen. In de programmabeschrijving wordt een functie aan de othering gegeven: ‘’Dat (de ander opzoeken) leidt tot verbluffende inzichten en confrontaties met andere waarheden, waaraan eigen vooroordelen kunnen worden getoetst en misschien ook herzien.’’ In deze zin wordt duidelijk hoe de othering in de afleveringen moet functioneren. De othering zou moeten zorgen voor verbluffende inzichten en confrontaties met andere waarheden. Daarnaast willen de programmamakers de eigen vooroordelen toetsen en misschien zelfs wel herzien. Dit is tegenstrijdig met de othering waaraan oriëntalisme ten grondslag ligt. Bij oriëntalisme gaat het immers om het

De programmabeschrijving van DE WESTERLINGEN is te vinden op de site van de VPRO: https:// 8

berichten vanuit de eigen normen en waarden, gebaseerd op vooroordelen, waarbij volgens Said (1978) een relatie aan wordt gegaan met de ander waarin het Westen de macht heeft. De manier waarop de programmamakers de relatie met de ander aan willen gaan zoals beschreven in de programmabeschrijving zie ik dan ook als een alternatieve othering. In deze alternatieve othering lijkt het niet te gaan om het aanwijzen van zwaktes, maar wordt het perspectief op de waarheid van de ander serieus genomen. Er wordt uitgegaan van perspectieven op de waarheid zoals in de narratieve journalistiek en niet van een universele waarheid zoals in objectieve journalistiek (Hartsock, 2000). De programmamakers gaan er niet van uit dat de eigen kijk op de wereld de enige of de beste is. Met hulp van de tekst van Muhlmann (2008) zou ik dit formuleren als het recht willen doen aan alternatieve perspectieven op de waarheid. De relatie die de programmamakers aan willen gaan met de ander bevraagt het eigen gelijk: ‘’Ze (de programmamakers) reizen voorbij de grenzen van hun eigen belevingswereld en gelijk, en verkennen opvattingen elders over waarden waarmee we in het Westen menen voorop te lopen.’’ Het doel is om achter het culturele narratief van de ander te komen en deze ook te vertellen. Een streven dat, zoals uitgelegd in de paragraaf over het toetreden van de leefwereld van de ander, problematisch kan zijn. De kijker moet niet vervreemd worden van het verhaal omdat het abstract is of onherkenbaar, hij of zij moet meegenomen kunnen worden. De programmamaker heeft in DE WESTERLINGEN dan ook een belangrijke rol. Een rol die mediërend is. Op deze rol wordt in het eerste analyse gedeelte verder ingegaan. In de programmabeschrijving wordt duidelijk dat de alternatieve othering bewerkstelligd moet worden doordat de programmamaker een bijzondere relatie met de ander aangaat: ‘’Met open vizier, scherpte, empathie en humor trekken zij op met mensen die echt compleet anders in het leven staan.’’ Ik zal in de volgende paragrafen analyseren hoe de beoogde alternatieve othering er daadwerkelijk uitziet.

3.2 Verhaalanalyse

In een proces van othering is er altijd een ander. Het kan de leuke lokale vrouw in de winkel in Suriname zijn maar ook de onderontwikkelde Surinaamse politicus. Duidelijk moet zijn dat othering dus niet per definitie een negatieve uitlating over de ander moet zijn. Het gaat om de manier waarop de relatie met de ander wordt aangegaan die volgens Said (1978) belangrijk is. Een oriëntalistische berichtgeving is een berichtgeving waarin westerse media zich boven de ander plaatsen in de relatie. Door te vertellen dat die leuke winkeljuffrouw in Suriname er toch nog wat van maakt ondanks het gebrek aan een

opleiding en haar 8 kinderen, wordt ook een relatie aangegaan waarin de westerling de superieure partij is. De westerling is immers de slimmerik en de winkeljourvrouw is slechts een onderontwikkelde winkeljuffrouw. In DE WESTERLINGEN willen de programmamakers dergelijke patroneren doorbreken. Ze willen een alternatieve relatie aangaan met de ander door met een open vizier de ander te benaderen en eigen vooroordelen en normen en waarden te toetsen. Dit moet leiden tot nieuwe inzichten over de ander én de zelf. In dit gedeelte van de analyse zal ik de verhaalstructuur in de afleveringen TERUGGEKEERDE EUROPAGANGERS IN LIBANON (‘Teruggekeerde Europagangers’) en BESCHERMENGELEN VAN DE KERK IN RUSLAND (‘Beschermengelen van de kerk’) blootleggen om te laten zien hoe de relatie tussen de programmamakers en de geportretteerde groep er daadwerkelijk uitziet. Dit zal ik doen door de elementen het plot, dat wat van begin tot eind te zien is en informatie geeft over het verhaal, te analyseren en te interpreteren welk verhaal over de ander en welke beeldvorming daaruit voortkomt. Vervolgens zal ik de rol van programmamakers analyseren en inzoomen op dat wat hij of zij zegt in tekst. Wederom zal ik kijken welke beeldvorming de programmamaker construeert van de ander.

3.2.1 Story en plot

Voor beide afleveringen heb ik het plot in kaart gebracht door de scenes op te schrijven (figuur 1, figuur 2). Het valt gelijk op dat het plot van TERUGGEKEERDE EUROPAGANGERS minder scènes bevat dan BESCHERMENGELEN VAN DE KERK. Ook al heeft BESCHERMENGELEN VAN DE meer scènes, beide afleveringen hebben eenzelfde soort plotopbouw. Het grotere aantal scènes in BESCHERMENGELEN VAN DE KERK is te verklaren doordat het plot is opgebouwd rondom een aantal activiteiten. Sharifi volgt Igor die deelneemt aan verschillende activiteiten van de kerk. In TERUGGEKEERDE EUROPAGANGERS is het plot opgebouwd door in de scènes langs verschillende personage te gaan. Timmers bezoekt Syriers en Libanezen die terug zijn gekomen uit Europa of niet naar Europa willen en vraagt naar hun verhaal. Het aantal activiteiten in de aflevering van Sharifi is groter dan het aantal personages die Timmers bezoekt in zijn aflevering waardoor het plot van BESCHERMENGELENVAN DE KERK uit meer scènes bestaat.

In TERUGGEKEERDE EUROPAGANGERS begint het plot op straat waar Timmers op zoek is naar de Barbershop waar hij een afspraak heeft met zijn hoofdpersonage Adam. Adam heeft een eigen vluchtelingenorganisatie en vindt dat westerse vluchtelingenhulp niet weet hoe ze het vluchtelingenprobleem moeten aanpakken. In de eerste scène wordt de vraag neergezet waarmee

Timmers naar Libanon is gekomen: willen Syrische en Libanezen vluchtelingen wel naar Europa? Dit is een vraag waarin het antwoord al besloten ligt.

Story---De Syrische en Libanezen vluchteling staat in zijn kracht en wil niet naar het Westen---Story

Plot

Figuur 1 - Story en Plot in de aflevering TERUGGEKEERDE EUROPAGANGERSIN LIBANON. Story in een lijn weergegeven en het plot weergegeven in scènes opgedeeld per locatie. S= straat, B= Barbershop. L=Lunchroom R= Registratiecentrum IA= In de auto V= vluchtelingenkamp. B/w= Boot/Waterkant. L2= Lunchroom 2. M= Moskee.

In de tweede scène wordt het antwoord gegeven: nee, zowel Adam als zijn kapper wonen liever in Libanon en zijn beiden teruggekomen uit Europa. In de eerste scene wordt het verhaal impliciet en in de tweede scène expliciet neergezet: de Syrische en Libanezen vluchteling staat in zijn kracht en wil niet naar het Westen. De programmamakers kiezen met deze opbouw ervoor om het verhaal van ‘’de vluchtelingen die niet in Europa willen zijn’’ direct neer te zetten. Hier wordt de kijker direct geconfronteerd met een alternatieve waarheid. Vervolgens legt Adam in de derde scene in de lunchroom verder uit waarom niet elke vluchteling terug wil. De scene speelt zich af in een alledaags tafereel: lunchen in een café met Libanezen lekkernijen. Hiermee focussen de makers op het alledaagse en niet op het uitzonderlijke. Dit is de alledaagse werkelijkheid die volgens Luyendijk (2010) in buitenlandcorrespondentie niet wordt gerepresenteerd. In deze scene staat centraal hoe de werkelijkheid in het nieuws verschilt van de alledaagse werkelijkheid. In de twee scenes die volgen staat het beeld van de vluchteling die in het nieuws wordt gegeven centraal. Timmers gaat naar een registratiecentrum waar elke dag honderden Libanezen en Syriers zich komen inschrijven omdat zij naar Europa willen. In deze scene laten de makers zien dat de vluchteling die naar Europa wil wel bestaat, maar dat er ook een andere kant van het verhaal is. In de rest van de aflevering ligt de focus op die andere kant van het verhaal.

In de scènes die volgen spreekt Timmers met ex-Europagangers. Dit doet hij allereerst in een vluchtelingenkamp in Libanon. Hij ontmoet een groep vrouwen die kritiek heeft op het beeld van de vluchteling die in westerse media wordt geven. Zij zeggen niet zwak te zijn maar sterk. Ook zeggen ze niet naar Europa te willen omdat ze daar niet de vrijheid krijgen die ze zouden willen. De vrijheid van

de westerse samenleving is niet hun vrijheid, zeggen zij. Zo worden ze er behandeld als tweederangsburgers en mogen ze geen hoofddoek dragen. Hier geven de vrouwen kritiek op het westerse discours van de vluchteling. Ook bekritiseren ze de westerse waarde ‘vrijheid’. In deze scene worden vooroordelen over vluchtelingen die in het westerse discours bestaan bevraagd. Dit bevragen van de vooroordelen is een element van de alternatieve othering. Hier wordt dus een element die in de alternatieve othering werd genoemd gerealiseerd. De aflevering is nu op de helft. In de scenes die volgen leggen ook Farouk, een teruggekeerde jonge man, en een Sjeik uit waarom zij zijn teruggekomen naar Libanon. In de laatste vier scenes ligt de nadruk op de culturele werkelijkheid van de vluchtelingen die niet naar Europa willen.

In het plot is weinig verhaalontwikkeling. De vraag die de programmamaker in de voice-over oproept wordt in het begin van het plot direct beantwoord, waarna het antwoord met voorbeelden wordt geïllustreerd. Het gebrek aan ontwikkeling valt te verklaren doordat het plot draait om de reflectie op de eigen westerse gedachten in het algemeen, en op de werkwijze van media in het bijzonder. In het begin krijgt de kijker deze boodschap mee, die vervolgens wordt onderbouwd door voorbeelden te geven van verhalen van Syrische en Libanezen vluchtelingen die niet naar het Westen willen. De zielige vluchteling, een idee over de vluchteling die voortkomt uit een oriëntalistisch discours, komt slechts kort aan bod en enkel en alleen om dit beeld te bevragen. In het begin van het plot wordt het perspectief van de teruggekeerde Europagangers neergezet met drie scenes, vervolgens wordt in een scenes het beeld van de vluchteling dat we kennen uit het nieuws getoond, waarna met vier scenes het beeld dat de vluchtelingen van zichzelf hebben en het Westen wordt behandeld. In het plot is het duidelijke dat het zo duidelijk mogelijk overbrengen van het culturele narratief van de teruggekeerde Europagangers de aandacht krijgt. Het verhaal ‘’de Syrische en Libanezen vluchteling staat in zijn kracht en wil niet naar het Westen’’ en het plot zijn bijna één op één naast elkaar te leggen. Bordwell en Thompson (2012) maken een onderscheid tussen ‘plot’ en ‘story’ doordat in het plot delen van de story worden verteld. In andere woorden wordt in het plot informatie gegeven waarmee de kijker de story achterhaalt. Het plot van TERUGGEKEERDE EUROPAGANGERS is dichtgetimmerd, het laat niet veel aan de verbeelding over de story over. Dit is een keuze die ervoor zorgt dat het overbrengen van het verhaal van de vluchteling voor mij geforceerd aanvoelt.

De aflevering BESCHERMENGELEN VAN DE KERK heeft eenzelfde plotopbouw. Echter is er wel een andere invulling van het plot waardoor er een andere verhouding is tot het verhaal. In de eerste scène

wordt eveneens een vraag neergezet door de voice-over. Dit keer is dat de vraag waarom jongeren in Rusland aan conservatieve waarden vasthouden. In deze open vraag ligt nog geen antwoord besloten. In tegenstelling tot de aflevering van Timmers wordt het antwoord niet direct in de tweede scène gegeven.

Story---De kerkganger is vrouw en homo onvriendelijk en dus conservatief en ziet het liberale Westen als de vijand ---Story

Plot

Figuur 2 - Story en Plot in de aflevering BESCHERMENGELENVANDEKERKIN RUSLAND. Story in een lijn weergegeven en het plot weergegeven in scènes opgedeeld per locatie. F= Flash Forward, A= Auto, S= Studentenhuis K1= Kerk, IA= in de Auto, D= Demonstratie, AI2 = In auto 2, KE= Keuken, BS= boksschool, K=Kerk, PE= Park Eten, IA3 = In auto 3, PD= Plein demonstratie, S= Slippen

De voice-over vertelt het doel van de reis: begrijpen waarom jongeren terugvallen op normen en waarden die in de ogen van Sharifi hopeloos ouderwets zijn. In de tweede scène, waarin Sharifi en het hoofdpersonage Igor elkaar ontmoeten, wordt duidelijk dat Igor de Sovjetunie verheerlijkt. Deze tweede scene introduceert het hoofdpersonage. Wie hij precies is en wat zijn kijk op zaken is wordt nog niet duidelijk. De kijker krijgt in de derde scène, in het studentenhuis van Igor, te weten dat hij vindt dat vrouwen geen politiek moeten beoefenen. Net als de scene in de lunchroom, in de aflevering van Timmers, is dit een alledaagse locatie. Ook in Sharifi haar aflevering is op deze manier gekozen om het alledaagse leven te betrekken in het plot. Igor laat in de derde scene los dat immigranten een gevaar zijn voor het voortbestaan van een land en dat homoseksualiteit niet bestaat. Hier wordt het verhaal neergezet dat in de rest van het plot wordt onderbouwd: de kerkgangers van de Russische Orthodoxe kerk zijn vrouw- en homo-onvriendelijk en dus conservatief. Het is een verhaal dat oordelend is. Wanneer we kijken naar de vraag waarmee Sharifi naar Rusland vertrok, is dat een vraag die open is: waarom zijn jongeren in Rusland conservatief. In het plot wordt duidelijk gemaakt dat Igor totaal anders denkt. Er is zowel informatie over het perspectief van Igor , als over het perspectief van Sharifi, waardoor normen en waarden van beide groepen naar voren komen. Hiermee ligt in het plot besloten dat verschillende posities mogelijk zijn. Het plot is niet zo dichtgetimmerd als het plot van TERUGGEKEERDE EUROPAGANGERS. Echter heeft de informatie dat Igor conservatief en vrouw- en homo- onvriendelijk is de overhand. Dat het verhaal toch oordelend is komt voornamelijk door de

F A S K1 IA D IA2 K

houding van Sharifi. Om de jongeren te begrijpen zou ze volgens de programmabeschrijving een alternatieve relatie aangegaan. Één waarin een open, nieuwsgierige houding moet leiden tot nieuwe inzichten. Zodra Sharifi Igor zijn kijk op immigranten hoort gaat ze echter direct de confrontatie aan. Hier zal ik onder het kopje ‘’narrator’’ verder op ingaan. Ik zal nu eerst wat ik in deze alinea heb besproken nader toelichten.

In de acht scènes ‘kerk’, ‘demonstratie’, ‘keuken’, ‘bokschool’, ‘kerk’, ‘park eten’ wordt aan de hand van verschillende activiteiten van de kerk inzichtelijk gemaakt wat de kijk op de wereld van Igor is. Een priester roept op om kinderen te krijgen en geen abortus te plegen, de kerkgangers demonstreren tegen televisie omdat die de hersenen spoelt van mensen, en een groep jongeren die traint om Rusland te verdedigen wanneer dat moet. De kijk van Igor op de wereld en de daarbij horende normen en waarden staan net als in TERUGGEKEERDE EUROPAGANGERS centraal in het plot.

In elke scène komt dezelfde boodschap naar voren: Igor vindt westerse normen en waarden niets. Zowel bij de aflevering van Sharifi als die van Timmer is dit de manier waarop de scenes fungeren. Er zit verder geen ontwikkeling in het plot of een verrassende twist.

Een verschil tussen de afleveringen is de keuze voor het verhaal dat wordt verteld. BESCHERMENGELEN VAN DE KERK toetst minder d e v o o r o o r d e l e n v a n d e a n d e r d a n TERUGGEKEERDE EUROPAGANGERS. De Rus die niets met het Westen te maken wil hebben is een beeldvorming die in berichtgeving over Rusland de hoofdtoon heeft (afbeelding 1). Het vooroordeel dat Russen conservatief zijn en een hekel hebben aan het Westen zou getoetst kunnen worden.

Afbeelding 1 - Krantenknipsel uit het NRC 13/10/2016

Dit gebeurt echter niet, het oriëntalistische idee dat Rusland conservatief is en onderontwikkeld wordt juist gebruikt in de aflevering. De eigen westerse vooroordelen worden niet verworpen. Wel worden ze

besproken en wordt duidelijk hoe verschillend de kijk op zaken is in het niet-westerse Rusland. Vooroordelen en vanzelfsprekendheden in het Westen en Rusland komen in de aflevering naar boven en zijn opeens niet meer zo ‘’vanzelfsprekend’’.

De alternatieve relatie zoals die beschreven is in de programmaomschrijving wordt echter niet aangegaan. Igor wordt weggezet als conservatief en vrouw- en homo-onvriendelijk. Dit bouwt voort op de oriëntalistische tweedeling van het conservatieve Rusland en het liberale Westen. Een tweedeling die oriëntalistisch is omdat de groep ‘’Westerlingen’’ hier wordt gepositioneerd als vooruitstrevend en open, wat vanuit de eigen normen en waarden betekent dat het Westen beter is dan Rusland. De tweedeling van conservatief en liberaal wordt verder niet bevraagd.

Afbeelding 2 - Krantenknipsel uit het AD - 26/11/2016 Afbeelding 3 - Krantenknipsel uit de NRC - 10/09/16 In tegenstelling tot BESCHERMENGELEN VAN DE KERK is het verhaal IN TERUGGEKEERDE EUROPAGANGERS niet gebaseerd op oriëntalistisch gedachtegoed, het gaat juist expliciet in tegen het idee dat vluchtelingen naar Europa willen. Het verhaal is een alternatief verhaal op de hoofdtoon van de berichtgeving over vluchtelingen in de media (afbeelding 2, afbeelding 3).

3.2.2. De programmamaker als verteller

Zoals uit het voorgaande deel van de analyse blijkt is het noodzakelijk om dieper op de rol van de presentator in te gaan. De rol van de programmamaker in de alternatieve othering is essentieel in beide