Praktische inrichting van de tenlastelegging

Algemeen

In Nederland, België, Frankrijk en Italië bestaat de tenlastelegging van één feitencomplex uit één zin. In Nederland kan deze zin zeer lang zijn, doordat de officier van justitie er dikwijls voor kiest om alternatieve feitencomplexen in de tenlastelegging op te nemen, in de vorm van een primair-subsidiaire, alternatieve of cumulatief-alternatieve tenlastelegging.526 Ook in dat geval is taalkundig gezien sprake van één zin. In België wordt soms ook gewerkt met primair-subsidiaire tenlasteleggingen. In Frankrijk en Italië worden in beginsel geen alternatieve feitencomplexen opgenomen en is de tenlastelegging aanzienlijk korter. In Bijlage 3 zijn voorbeelden opgenomen van buitenlandse tenlasteleggingen, met vertalingen daarvan.

De Duitse tenlastelegging bestaat standaard uit twee onderdelen: een onderdeel waarin alleen de vermoedelijk vervulde delictsbestanddelen worden opgenomen en een onderdeel waarin de gedraging waarvan de verdachte wordt beschuldigd, concreet wordt beschreven. Dit laatste onderdeel wordt verhalend geformuleerd en bestaat soms uit verschillende volzinnen. In de Duitse tenlastelegging worden het feitencomplex en de voorlopige kwalificatie op deze manier als weliswaar samenhangende, maar zelfstandige onderdelen in de tenlastelegging opgenomen. Duitsland is het enige van de onderzochte landen waar dit gebeurt. In Nederland, België en Frankrijk bestaat de tenlastelegging uit een mix van de delictsbestanddelen die het ten laste gelegde feitencomplex in abstracto omschrijven en concretiseringen daarvan. Het feitencomplex en de voorlopige kwalificatie zijn daarbij sterk met elkaar verweven, doordat het feitencomplex gedeeltelijk wordt beschreven in termen van de delictsomschrijving. Daarbij worden in Nederlandse tenlasteleggingen alle toepasselijke delictsbestanddelen opgenomen en worden, in geval van delictsomschrijving met alternatieve bestanddelen – denk bijvoorbeeld aan ‘geweld’ of ‘bedreiging met geweld’ in artikel 312 Sr – vaak ook alternatieve bestanddelen opgenomen als onderdelen van de tenlastelegging. Ook in België is dit gebruikelijk. Italiaanse tenlasteleggingen wijken af van die in de overige onderzochte landen doordat de delictsbestanddelen niet letterlijk hoeven te worden opgenomen en kan worden volstaan met een feitelijke beschrijving van de ten laste gelegde gedraging.

In een tenlastelegging kan niet worden volstaan met uitsluitend een opsomming van de toepasselijke delictsbestanddelen, omdat zonder nadere concretisering onvoldoende duidelijk zou zijn van welke concrete gedraging de verdachte wordt beschuldigd. In alle onderzochte landen waarin de delictsbestanddelen in de tenlastelegging worden opgenomen, worden deze dan ook tot op zekere hoogte geconcretiseerd. In Duitsland gaat men daarin het verst, doordat een vrij uitvoerige omschrijving wordt gegeven van de gedraging die de verdachte zou hebben begaan. In België en Frankrijk wordt daarentegen doorgaans volstaan met een vrij summiere

526 Bij een primair-subsidiaire tenlastelegging mag de rechter pas over het subsidiaire feit oordelen wanneer hij van het primaire feit heeft vrijgesproken. In geval van een alternatieve tenlastelegging mag de rechter kiezen om het ene of het andere ten laste gelegde feit bewezen te verklaren. Is sprake van een cumulatief-alternatieve tenlastelegging (‘en/of’), dan mag de rechter beide ten laste gelegde feiten bewezen verklaren of een keuze maken tussen de feiten.

111

concretisering.⁵²⁷ In Nederlandse tenlasteleggingen worden de delictsbestanddelen meer geconcretiseerd dan in Belgische en Franse, maar minder dan in Duitse. Kenmerkend voor Nederlandse tenlasteleggingen is dat veelvuldig wordt gewerkt met alternatieve concretiseringen, teneinde te bewerkstellingen dat (een deel van) de tenlastelegging overeenkomt met de inhoud van de bewijsmiddelen. Zo wordt de tijdsperiode standaard voorafgegaan door de woorden ‘op of omstreeks’, wordt als alternatieve plaats van het delict standaard ‘althans in Nederland’ opgenomen en worden bij een ten laste gelegde mishandeling alle gedragingen die pijn of letsel hebben opgeleverd waarvoor het dossier een aanknopingspunt biedt, opgenomen met een aanduiding als ‘en/of’. Dit gebeurt niet op deze grote schaal in buitenlandse tenlasteleggingen. In Franse tenlasteleggingen wordt wel de aanduiding ‘althans op nationaal grondgebied ’ standaard opgenomen en wordt naast het ten laste gelegde tijdstip aangegeven dat het feit in ieder geval is begaan op een zodanig tijdstip dat het nog niet is verjaard.

De inhoud van de tenlastelegging wordt mede bepaald door de wijze waarop de delictsomschrijving is geredigeerd. Verschillen in de wijze waarop delicten in de onderzochte landen strafbaar worden gesteld, kunnen leiden tot verschillen in de inhoud van de tenlastelegging. Dit kan worden geïllustreerd met het delict mishandeling. In een Nederlandse tenlastelegging van mishandeling wordt opgenomen op welke wijze de mishandeling heeft plaatsgevonden (stompen) en waaruit het daardoor ontstane letsel bestaat (gebroken neus). In een Franse tenlastelegging wordt de modus operandi echter niet genoemd en wordt volstaan met een beschrijving van het letsel. Dit kan worden verklaard doordat in de Franse delictsomschrijving de nadruk ligt op het veroorzaken van een bepaald gevolg (zoals letsel).

Tenlastelegging van grootschalige delicten

Tenlasteleggingen kunnen zeer omvangrijk worden wanneer het bij grootschalige delicten verplicht is om alle gedragingen van de verdachte te specificeren. In Nederland is sinds enkele jaren een praktijk ontstaan waarbij de officier van justitie bij grootschalig bezit van kinderporno slechts een beperkt aantal afbeeldingen in de tenlastelegging opneemt. Verklaart de zittingsrechter het bezit van kinderporno bewezen, dan mag deze het grootschalige karakter van het bezit in de strafmotivering in aanmerking nemen als strafverhogende omstandigheid wanneer dit uit de bewijsmiddelen kan worden afgeleid. Ook in Italië wordt niet iedere afbeelding in de tenlastelegging gespecificeerd. Hierin wordt slechts het aantal afbeeldingen genoemd. Daarbij wordt verwezen naar de inhoud van het procesdossier. Deze wijze van ten laste leggen hangt samen met de wijze van strafbaarstelling. De grootschaligheid van het bezit is in Italië namelijk als strafverzwarende omstandigheid in de wet opgenomen. In Duitsland mag de tenlastelegging bij grootschalige delicten weliswaar worden vereenvoudigd, doordat een samenvatting wordt gegeven van de modus operandi en van de omvang, maar de Duitse tenlastelegging moet daarnaast wel per concreet geval een korte beschrijving inhouden. In geval van kinderporno is het bijvoorbeeld gebruikelijk om een Excelbestand in de

527 In Franse zaken kan na een gerechtelijk vooronderzoek een ordonnance worden opgesteld waarin een zeer uitgebreide verhalende beschrijving van de onderzoekshandelingen wordt gegeven en de inhoud van de bewijsmiddelen tegen de verdachte wordt besproken.

112

tenlastelegging op te nemen waarin een korte omschrijving van iedere afbeelding wordt gegeven.

Gevolgen van invulling grondslagleer voor inrichting tenlastelegging

Hiervoor is gebleken dat in Nederland in de tenlastelegging alternatieve feitencomplexen, alternatieve delictsbestanddelen en alternatieve feitelijke concretiseringen worden opgenomen. In alle andere onderzochte landen gebeurt dit niet of in aanzienlijk mindere mate. Een verklaring hiervoor kan worden gevonden in de mate waarin de zittingsrechter gebonden is aan de tenlastelegging tijdens de beraadslaging. De Nederlandse interpretatie van de grondslagleer brengt met zich dat de rechter ten aanzien van ieder onderdeel van de tenlastelegging moet bepalen of het bewezen kan worden verklaard (zie daarover § 8.5.1)⁵²⁸ en dat in beginsel de letterlijke bewoordingen van de tenlastelegging doorslaggevend worden geacht. De officier van justitie neemt alternatieven in de tenlastelegging op om te voorkomen dat bij vrijspraak van een bepaald onderdeel van de tenlastelegging de verdachte integraal moet worden vrijgesproken, terwijl een alternatief onderdeel wel bewezen had kunnen worden. De invulling van de grondslagleer is op deze manier sterk bepalend voor de inrichting van de tenlastelegging. In alle andere onderzochte buitenlanden is de zittingsrechter niet gebonden aan de letterlijke tekst van de tenlastelegging, maar aan de essentie ervan. Dat geeft hem meer ruimte dan Nederlandse rechter heeft om feiten bewezen te verklaren die niet letterlijk in de tenlastelegging voorkomen.

Begrijpelijkheid tenlastelegging

Het is voor de verdachte van belang om te begrijpen waarvan hij wordt beschuldigd (belang 2). Hiervoor is een aantal aspecten aan de orde gekomen dat invloed heeft op de begrijpelijkheid van de tenlastelegging. Nederlandse tenlasteleggingen worden ervaren als complex en moeilijk te doorgronden. Hiervoor kan een aantal redenen worden genoemd. Ten eerste wordt de tenlastelegging geformuleerd als één lange zin. Ten tweede is de tenlastelegging een mix van juridische termen die aan de delictsomschrijving zijn ontleend en feitelijke concretiseringen daarvan. Ten derde wordt, zoals hiervoor reeds aan de orde kwam, de Nederlandse tenlastelegging gekenmerkt door het grote aantal alternatieven dat in de tenlastelegging wordt gebruikt.

In andere landen zijn andere keuzes gemaakt. Duitse tenlasteleggingen bevatten niet één lange zin, maar minimaal twee zinnen, doordat de delictsbestanddelen en de concretisering daarvan ieder in een zelfstandige zin in de tenlastelegging worden opgenomen. In Italiaanse tenlasteleggingen worden de delictsbestanddelen niet in de tenlastelegging opgenomen en is het uitgangspunt dat de tenlastelegging door de verdachte zelf moet kunnen worden begrepen. Begrijpelijkheid op het niveau van de verdachte wordt ook in Duitsland belangrijk gevonden. Bij eenvoudige delicten slaagt men er over het algemeen ook in om begrijpelijk te formuleren. Omdat de beschrijving van het concrete feit in een Duitse tenlastelegging zeer uitvoerig en technisch kan zijn, in het bijzonder bij economische delicten, én alle medeverdachten in één tenlastelegging worden beschuldigd, wordt het doel van begrijpelijke tenlasteleggingen echter

528 Dat is niet het geval wanneer bij een primair-subsidiaire tenlastelegging het primaire feit bewezen wordt geacht. De rechter hoeft zich dan niet meer uit te laten of het subsidiaire feit.

113

niet altijd gerealiseerd. In de onderzochte buitenlanden worden zelden alternatieven in de tenlastelegging opgenomen, wat het eenvoudiger maakt om de tenlastelegging te doorgronden.

In Nederland moet de tenlastelegging kunnen worden begrepen op grond van de tekst van de tenlastelegging zelf. In verschillende buitenlanden wordt de betekenis van de tenlastelegging daarentegen mede bepaald door de inhoud van de bewijsmiddelen. In België wordt soms volstaan met een tenlastelegging die bestaat uit de bestanddelen van de toepasselijke strafbepaling, waarbij de concrete beschuldiging moet blijken uit het dossier. Dat wordt als problematisch beschouwd, omdat uit de tenlastelegging zelf niet blijkt van welke feitencomplex de verdachte wordt beschuldigd. In Duitsland moet de korte inhoud van de bewijsmiddelen in de dagvaarding worden opgenomen en wordt de betekenis van de tenlastelegging daar mede op gebaseerd. In Frankrijk wordt in geval van een ordonnance naar de bewijsmiddelen verwezen.

8.3.3 Voorlopige tenlastelegging

In Nederland wordt gewerkt met een voorlopige tenlastelegging wanneer in verband met de duur van de voorlopige hechtenis het onderzoek ter terechtzitting moet aanvangen, maar het opsporingsonderzoek nog niet is afgerond of wanneer (super)snelrecht wordt toegepast. De voorlopige tenlastelegging hoeft niet te voldoen aan de eisen van artikel 261 Sv. Wanneer de zitting aanvangt zal de tenlastelegging echter moeten worden gewijzigd, opdat deze alsnog aan de wettelijke eisen zal voldoen.

In België, Frankrijk, Italië en Duitsland wordt niet gewerkt met voorlopige tenlasteleggingen in de zin van tenlasteleggingen die nog niet aan alle juridische voorwaarden voldoen en later worden aangepast. Wel kennen deze landen een praktijk waarbij, in bepaalde soorten zaken, de oorspronkelijke tenlastelegging door een rechter wordt getoetst. Deze toetsing kan leiden tot wijziging van de tenlastelegging. In België en Frankrijk stelt de aanklager in geval van vordering van een gerechtelijk vooronderzoek een tenlastelegging op die door het onderzoeksgerecht respectievelijk de onderzoeksrechter kan worden aangepast. In Italië en Duitsland kan de tenlastelegging tijdens een ingangsprocedure worden aangepast. In al deze gevallen kan de tenlastelegging waarmee het onderzoek ter terechtzitting wordt aangevangen afwijken van de tenlastelegging die oorspronkelijk door de aanklager is opgesteld.

8.4 Toetsing en wijziging van de tenlastelegging