Plekken en globalisering

Steden als plekken

Cultuur slaat neer in de fysieke context, in de vormgeving van de woonomgeving en in 'iconische plekken'. Omgekeerd zijn plekken ook weer de context van sociale processen, en hebben ze op die manier hun weerslag op de cultuur. Zo is een kerk een uitdrukking van onze cultuur, terwijl die weer de culturele identiteit voedt van de gemeenschap. In een meer traditionele manier van kijken zijn steden vooral plekken, ruimtelijk afgebakende ‘containers’ waarbinnen zich sociale en economi-sche processen ontvouwen. Nu zijn ze dat nooit geweest in sociale en economische zin. Het verschil met een dorp is nu juist, naast de interne complexiteit die we al hebben aange-stipt, de intensiteit van de wisselwerking met de buitenwereld.

We hebben al gezien dat in culturele processen fysieke objecten zich kunnen ontwikkelen tot symbolen. Ze raken als het ware geladen met betekenissen. Soms gebeurt dat in een zo sterke mate dat hun symbolische betekenis ver uitgaat boven hun

gebruikswaarde, zoals dat bijvoorbeeld bij een souvenir het geval kan zijn. Dergelijke symbolen oefenen een belangrijke invloed uit bij identiteitsprocessen. Zo heeft de Erasmusbrug de status van beeldmerk (en dus symbool) van Rotterdam bijna zonder slag of stoot overgenomen van de Euromast. De fysieke omgeving in de stad kan dus op deze manier een belangrijke culturele betekenis krijgen, maar altijd via de betekenissen die groepen of individuen eraan verlenen. Een andere culturele betekenis kan de plek verwerven als zij ontmoetingen binnen de stad faciliteert of verhindert. Een smalle woonstraat zal andere sociale en culturele processen oproepen dan een winkelgebied, en een station zal altijd een hogere graad van anonimiteit kennen dan een woonerf. Een afgesloten binnenterrein houdt buitenstaanders buiten en verhindert in die zin ontmoetingen met die buitenstaanders. In de termen van dit rapport: een afgesloten binnenterrein zorgt ervoor dat identiteitsprocessen binnen en buiten meer gescheiden verlopen en elkaar dus minder gemakkelijk kruisen²⁰.

Plekken kunnen dus belangrijke ‘symbolic map references’

worden in de identiteit van de stad. Alleen, ze worden dat altijd via de sociale processen die er zich voltrekken. Natuurlijk hebben de vormgeving en de inrichting van die locaties een grote invloed op de beleving en het gebruik. Toch zijn er genoeg voorbeelden van prestigieus vormgegeven plekken die in de sociale ontwikkeling verworden en verloederen²¹. De sleutel tot de ‘genius loci’, de identiteit van de plek, vormen de processen van betekenisverlening. Die zijn op hun beurt weer nauw verbonden met het sociale gebruik van een gebied.

Vandaar dat een nieuwe fysieke inrichting van steden, wijken of plekken, nooit op zichzelf kan staan (VROM, 2003). Die zal altijd gecombineerd moeten worden met sociale interventies, terwijl ook het alternatief – het gebruik veranderen zonder de fysieke inrichting te veranderen – altijd serieus zal moeten worden overwogen.

20 Dat is op zichzelf geen argument voor of tegen afsluiten, het laat gewoon zien dat de fysieke omgeving invloed heeft op identiteit.

21 Zie bijvoorbeeld de geschiedenis van de Rotterdamse Heemraadssingel (Peet,

Steden als stromen

Castells (1996) heeft naast deze benadering van ‘space of places’ het concept van de ‘space of flows’ geïntroduceerd. In de netwerksamenleving bepalen ‘stromen’ – mensen, kapitaal, beelden, boodschappen, producten – het aanzien van steden in toenemende mate. Daarmee verandert de ‘space of places’ van status: zij verliest de dominantie ten gunste van de space of flows. Dat betekent uiteraard iets voor alle stedelijke proces-sen, met inbegrip van culturele en identiteitsprocessen. Als er ergens in de wereld een oorlog uitbreekt kan dat een stroom vluchtelingen veroorzaken die vervolgens het aanzien van een wijk in Rotterdam kan veranderen.

John Urry (2003) analyseert processen van globalisering in termen van complexiteitstheorie. Hij haalt Rifkin (2000) aan, die zegt dat:

“…) [C]ontemporary ‘science’ no longer sees anything ‘as static, fixed and given’. The observer changes that which is observed, apparent hard-and-fast entities are always comprised of rapid movement, and there is no structure that is separate from process. In particular, time and space are not to be regarded as containers of phenomena, but rather all physical and social entities are constituted through time and through space” (in Urry, 2003, p. 7.).

Urry stelt dat de globalisering niet betekent dat er bovenop de bekende analyseniveaus van stad, regio en natiestaat alleen maar een hoger niveau is toegevoegd. In zijn ogen verandert het globale niveau alle onderliggende niveaus van karakter, en wel in de zin dat de globale situatie onomkeerbaar én onvoorspel-baar wordt. Kleine oorzaken kunnen grote gevolgen hebben, net zo goed als massieve inspanningen soms weinig resultaat opleveren. Op een bepaald moment vinden talloze parallelle processen plaats die elkaar wederzijds beïnvloeden op onnavolgbare wijze. Allerlei fenomenen kunnen invloed

uitoefenen op gebeurtenissen zonder dat geografische afstanden er iets toe lijken te doen. Het is volgens Urry niet langer

mogelijk om vanuit de huidige situatie lineaire verbanden naar de toekomst te trekken. Het globale netwerk is dermate uitgebreid én fijnmazig dat alles letterlijk met alles samen-hangt. Urry beschrijft de hedendaagse wereld als een

‘stromen-de’ werkelijkheid’, in navolging van de space of flows van Castells.

De relevantie van plekken

Hoewel dit globale netwerk alles ondergeschikt maakt aan zijn eigen logica en in die zin onafhankelijk is van specifieke locaties, blijven deze laatste onverminderd belangrijk. Het zijn juist de specifieke lokale eigenschappen die plekken functioneel doen zijn voor globale ontwikkelingen. Hoezeer grote bedrijven ook ‘footloose’ zijn geworden, de plaats waar ze neerstrijken is daarom nog niet om het even. In een netwerk kunnen verschil-lende plekken in potentie soortgelijke functies vervullen. Dat maakt dat ze in principe uitwisselbaar kunnen zijn. Dat wat de plek onderscheidt van andere plekken wordt dan een hulpbron – of een handicap – in de competitie met andere plekken. Juist identiteit van plekken en steden maakt deze steden uniek, en kan dus ingezet worden als hulpbron om verworven posities te beschermen (Van der Wouden, 2004). Vandaar dat het van belang is voor een stad als Rotterdam dat de lokale cultuur en identiteit gekend wordt, ontwikkeld en benut als deel van het vestigingsklimaat.

Zoiets is temeer een opgave omdat identiteit en cultuur op zichzelf steeds vloeibaarder worden. Droogers (2001) wijst erop dat processen van globalisering ertoe leiden dat mensen steeds weer geconfronteerd worden met andere culturen en identitei-ten. Goed beschouwd is dit niets anders dan te zeggen dat de contexten waarin mensen hun leven leiden sneller en ingrijpen-der wisselen. Het gevolg is dat identiteiten meer fluïde worden, meer een proceskarakter krijgen. Mensen zijn genoodzaakt steeds opnieuw hun positie te bepalen ten opzichte van steeds weer andere contexten, en ook andere identiteiten en culturen vormen een context. Daarmee wordt op een gegeven moment het probleem gegeneraliseerd van 'Hoe ga ik met een Japanner, Duitser, Marokkaan om?' naar 'Hoe ga ik om met mensen die anders zijn?' Voor de hedendaagse wereldburger worden identiteiten kaleidoscopisch (Fortuin, 1999). 'Multiculturele competentie' (Fortuin, 1998) kan worden verbreed tot 'omgaan met andersheid'. In de ontwikkeling van die competentie zijn nabijheid, ontmoeting en interactie sleutelwoorden.

De stad als fysieke, geografisch afgebakende ‘containers’ waarin zich gebeurtenissen afspelen bestaat in steeds mindere mate.

Rotterdam is een knooppunt in een ingewikkeld netwerk van stromen: geldstromen, producten, migranten, reizigers, drugsoverlast, toeristen, forenzen, maar ook virtuele stromen.

Het beeld van een plek gaat de wereld over. Wat mensen meemaken wanneer ze die plaats bezoeken, hoe ze zich voelen, blijft hen bij en leeft voort in verhalen die ze elders vertellen.

Die verhalen kruisen weer andere verhalen, bijvoorbeeld omdat de gesprekspartners elders een soortgelijke ervaring hadden. En dan is er het internet dat maakt dat fysieke plekken ook nog eens een virtuele gedaante krijgen in andere delen van de wereld. Dat maakt dat wat een plek is, wat Rotterdam is, op een bepaalde manier steeds meer losgezongen raakt van geografische grenzen. Zo goed als een aardbeving in Turkije in de wijk Bloemhof bijna een lokale gebeurtenis is, komt ook de Rotterdamse hulpactie in Turkije zeer nabij. Een plek ontwer-pen als een louter fysieke en ruimtelijke gegevenheid miskent deze nieuwe situatie. Het onderkennen van de ‘space of flows’

biedt echter aanknopingspunten voor een totaal andere be-nadering van de publieke ruimte, zoals de cases over Schieveste en de Kop van Zuid illustreren.