Emergente structuren en co-evolutie

Veel van wat we in deze studie aansnijden staat op gespannen voet met een eendimensionaal en mechanisch oorzaak-gevolg-denken. De stad is geen optelsom van de individuele kenmerken van de bewoners, maar toch hebben individuele kenmerken hebben wel iets te maken met het aanzien van de stad als geheel. Omgekeerd oefent de stad niet een enkelvoudige deterministische invloed uit op haar bewoners, maar ‘invloed’

bestaat wel degelijk. Voor eenzijdig oorzaak-gevolgdenken is daarom geen plaats: de stedelijke cultuur komt tot stand in een ingewikkeld patroon van ontelbare dagelijkse interacties.

Mensen ontmoeten elkaar ‘toevallig’. Ze ontwikkelen al of niet een verstandhouding, gaan al of niet organisatorische verbanden aan en die verbanden gaan al of niet een rol spelen in het stedelijke netwerk. Op al deze niveaus kunnen individuen een rol spelen in de toekomst van de stad. Soms is dat zelfs een beslissende rol, zoals Pim Fortuyn heeft laten zien. Maar hun individualiteit is niet los te zien van de netwerken waarbinnen zij zich bewegen en die ze mede tot stand brengen. Die net-werken oefenen een grote invloed uit op de individuen die zich erin bewegen en op die manier ook op de stad als zodanig.

Alleen: die invloed is niet deterministisch. Je verandert de identiteit van een stad niet door een knopje om te draaien.

Complexiteitstheorie

Is dit een hersenschim, laten we nu iedere wetenschappelijke discipline in ons denken varen? Integendeel. Sinds enkele decennia dient zich in de exacte wetenschappen en de life

sciences een steeds invloedrijker stroming aan, die ‘teitstheorie’ wordt genoemd. Wat bedoelen we met complexi-teit in dit verband? Wanneer we de fysieke werkelijkheid willen verklaren kunnen we onze toevlucht nemen tot steeds simpeler wetten die een steeds groter aantal fenomenen kunnen

verklaren:

“Zo komt het ecosysteem van de aarde voort uit de wisselwerking tussen organismen, zijn organismen geëvolueerd uit veel eenvoudiger organismen, wordt de ontwikkeling van een bepaald organisme bepaald door de genetische code in zijn DNA, is de scheikundige werking van DNA een gevolg van eenvoudige wetten voor atomen, kunnen atomen worden gezien als verzamelingen subatomaire deeltjes en worden subatomaire deeltjes verklaard door de quantummechani-ca. Ruimte, tijd en materie ontstonden tijdens de oerknal en men meent dat ze worden bestuurd door een verenigde Theorie voor Alles”. (Cohen & Stewart, 1994, p. 42.)

Een dergelijke benadering wordt ‘reductionistisch’ genoemd.

Alle waarneembare fenomenen worden gereduceerd tot steeds fundamenteler wetmatigheden. Complexiteitstheorie echter gaat er van uit dat als gevolg van wisselwerkingen steeds complexer fenomenen ontstaan die in feite steeds in ontwikke-ling blijven en voor vernieuwing zorgen. Deze aandacht voor wisselwerkingen is crucialer naarmate het aantal elementen in een systeem groter wordt.

Als je bijvoorbeeld een netwerk hebt dan neemt het aantal mogelijke verbindingen in dat netwerk toe met het kwadraat van het aantal elementen. Een groepje van drie mensen (netwerk) kun je nog beschouwen als een optelsom van het aantal individuen (elementen). Het aantal mogelijke relaties tussen die mensen is immers beperkt: je kunt twee tweetallen vormen en één drietal. Dat is net zoveel relaties als er

elementen zijn. Heb je een netwerk van 100 mensen, dan is het aantal mogelijke tweetallen al 4950. Wanneer je een stad van 600.000 inwoners als netwerk opvat zijn er daarbinnen bijna 180 miljard tweetallen mogelijk. We laten de drietallen en grotere groepjes nog buiten beschouwing. Dat betekent dat in principe

de relaties binnen het netwerk een overweldigende invloed op het netwerk hebben vergeleken met het aantal elementen¹⁹. Complexiteit ontstaat nu in fysieke en sociale systemen door de wisselwerkingen tussen grote aantallen elementen. Die wissel-werkingen hebben het karakter van zelforganisatie. Die leidt ertoe dat op allerlei schaalniveaus patronen ontstaan die op hun beurt weer invloed hebben op de zelforganiserende processen.

Een voorbeeld is een golf in het water. Er is niemand die iedere afzonderlijke waterdruppel ‘stuurt’ naar een bepaalde positie om een golfbeweging te bewerkstelligen. Maar als je grote hoe-veelheden druppels hebt die stromen krijg je toch golfbewegin-gen. Op het meest eenvoudige niveau kun je dus de druppels onderscheiden die invloed hebben op de ontwikkeling van golven, maar ook de golven die invloed hebben op het gedrag van de druppels. Het onderscheid tussen oorzaak en gevolg verliest in deze situatie zijn betekenis, ook al is het hele systeem onderhevig aan deterministische wetten. Er is een wisselwerking tussen het individuele niveau van de druppels en het collectieve niveau van de golven. Beide modelleren elkaar als het ware. In deze dynamiek ontstaan patronen die je opkomende patronen zou kunnen noemen. Dit opkomen van patronen als gevolg van processen van zelforganisatie wordt

‘emergence’ genoemd.

Complexiteit toepassen op sociale systemen

Een soortgelijke visie kunnen we ontwikkelen op sociale sys-temen. Dat gebeurt momenteel in toenemende mate. Zo ont-wikkelt Leydesdorff (2001) een sociologische theorie van de communicatie waarin hij processen van zelforganisatie in wetenschappelijke systemen analyseert. Communicatie speelt bij hem een centrale rol. In navolging van Luhmann (1995) beschouwt hij niet de actor, maar de communicatie als het basiselement waaruit sociale systemen zijn opgebouwd. Naar-mate netwerken meer communicatie kunnen accommoderen

19 ‘In principe’, omdat het netwerk er pas de invloed van ondervindt als die relaties ook allemaal bestaan. In de praktijk bestaat er uiteraard maar een fractie van de mogelijke verbindingen. Tegelijkertijd is dit een aanwijzing dat de stad als stad meer structuur en stevigheid kan ontwikkelen als het aantal relaties groeit.

Samenlevingsopbouw is juist op die relaties gericht. Nu gaat het ook weer te ver om te zeggen dat groei van het aantal relaties zonder meer goed is voor een stad, zoals Gilchrist (2000) lijkt te doen. Daarvoor zul je toch minstens onderscheid moeten maken tussen constructieve en destructieve relaties. Ook drugshandel ontwikkelt zich immers via netwerken.

kunnen ze meer complexiteit ontwikkelen. Zo brengt hij de verschillende leefomstandigheden van steden als New York en Calcutta in verband met de kwaliteit van hun communicatie-infrastructuur (Idem, p. 251). Van Ginneken (1999) werkt met noties uit de complexiteitstheorie aan de analyse van modes, trends en hypes. En Urry (2003) ontwikkelt met noties uit de complexiteitstheorie een sociologische visie op processen van globalisering. Centraal in al deze benaderingen staan zelforgani-satie en ‘opkomende’ patronen of structuren. Bij Leydesdorff komt daar de reflectie bij die eigen is aan sociale actoren. Deze zorgt voor een extra graad van complexiteit omdat iedere actor zijn eigen ‘lezing’ van de toestand van het systeem zal hebben.

Zo zullen er in Rotterdam mensen zijn die vinden dat ‘het glas halfvol’ is en anderen die vinden dat het half leeg is. Dat is het gevolg van hun eigen reflectie op de toestand van het systeem.

In werkelijkheid zijn er natuurlijk onvoorstelbaar veel verschil-lende beoordelingen van de situatie mogelijk, en niet alleen de twee genoemde (ofwel halfvol ofwel half leeg). Urry (2003) omschrijft complexiteitstheorie aldus:

(…) [C]omplexity examines how components of a system can through their dynamic interaction ‘spontaneously’ develop collective

properties or patterns (…), that do not seem implicit, or at least not implicit in the same way, within individual components. Complexity investigates emergent properties, certain regularities of behaviour that somehow transcend the ingredients that make them up” (Idem, p. 13).

Een belangrijk concept in complexiteitstheorie is nog dat van co-evolutie of, zoals Kauffman (2000) het noemt, co-construc-tie. Dit begrip staat voor de gekoppelde ontwikkeling van twee of – meestal - meerdere systemen tegelijkertijd. Jacobs (2000) gebruikt metaforen uit het biologische en ecologische domein en past ze toe op economische processen in de stad. Zij stelt dat de ontwikkeling van grote steden gekenmerkt wordt door een immens aantal deelontwikkelingen. Die verlopen parallel en beïnvloeden elkaar wederzijds. Vanwege de beïnvloeding over en weer ontstaat er niet zozeer een serie gescheiden ontwikke-lingslijnen maar een web, waarin ontwikkelingen samengaan en uiteenlopen, elkaar beïnvloeden en weer autonomer worden ten opzichte van elkaar. De complexiteit van het geheel leidt ertoe dat er processen van expansie, diversificatie en stabilisatie

optreden. De stad als complex ‘ecosysteem’ produceert ook zelf de energie die zij nodig heeft om te functioneren. Precies de-zelfde metaforen zijn bruikbaar voor de stedelijke cultuur en identiteit. Ook daarin wordt de culturele rijkdom geproduceerd door die stad zelf, als een neerslag van het stedelijk leven. Er is diversiteit van identiteiten en culturele patronen die elkaar beïnvloeden. Ontwikkelingslijnen in identiteitsprocessen kruisen elkaar, gaan samen, vormen nieuwe patronen en gaan weer uit elkaar lopen. Het sociale leven in de stad vormt op zichzelf een energiebron voor haar eigen culturele leven. Het geheel vormt een bewegend patroon dat oneindig gelaagd en complex is, maar dat niettemin herkenbaar de identiteit van de stad uitmaakt. Het geheel is een proces van zelforganisatie, onvoorspelbaar en ‘open ended’. Het is echter zeker niet willekeurig. Identiteiten kunnen niet naar willekeur ‘gemaakt’

worden omdat het web van ontwikkelingen waaruit ze voortko-men een bestaand web is. Daarbinnen ligt dus niet alleen een enorm aantal mogelijke ‘toekomsten’ besloten, maar ook een enorm aantal onmogelijke.