Hoofdstuk 5 - Onderzoeksmethode en verantwoording
§ 5.1 Kwantitatieve inhoudsanalyse
Eerst wordt voor elk krantenartikel een aantal kenmerken in kaart gebracht, die zijn opgesteld met behulp van de hiervoor (in het hoofdstuk over framing) genoemde lijst van Tankard:
Kop en eventueel onderkop 1. Datum
2. Krant
De Telegraaf, de Volkskrant of Trouw. 3. Pagina
Staat het artikel op de voorpagina? 4. Lengte
Kort (< 150 woorden), middel (150-500 woorden) of lang (>500 woorden). 5. Soort artikel (genre)
Nieuwsbericht, achtergrondverhaal, analyse, interview, reportage, commentaar, ingezonden stuk of recensie.143
6. Auteur
7. Foto of ander beeldmateriaal
Aangezien het onderzoek wordt uitgevoerd met behulp van LexisNexis, is het niet mogelijk om de foto’s bij de artikelen te zien. Wel staat er, als er een foto bij het artikel stond, het foto-onderschrift vermeld.
8. Gebruikte bronnen
Geïnterviewden, andere bronnen en eventueel streamers. Streamers zijn quotes die los, en vaak in een groter lettertype, naast of in de tekst zijn geplaatst.
9. Lead
143
§ 5.2 Kwalitatieve inhoudsanalyse
Bij de kwalitatieve inhoudsanalyse wordt er naar de inhoud van de artikelen gekeken. Voor elk artikel wordt een aantal vragen beantwoord, waarin onder meer aan bod komt welke algemeen- en specifiek-politieke frames er aanwezig zijn in de artikelen. De algemeen-politieke frames zijn samengesteld op basis van het literatuuronderzoek. De specifiek-politieke frames daarentegen zijn tot stand gekomen na een vooronderzoek naar de berichtgeving over Geert Wilders en komen dus niet uit de literatuur. Hierna worden eerst de verschillende frames verklaard.
Algemeen- politieke frames
Horse race-frame
Dit zijn alle berichten over en naar aanleiding van opiniepeilingen en electoraal
onderzoek. Welke partij wordt de grootste, welke partij staat op winst, welke op verlies, wie is de zwevende kiezer?144 De politieke leiders en partijen zijn verwikkeld in een race om de macht. Dit frame wordt vooral veel gebruikt tijdens verkiezingsperiodes.
Strategieframe
Binnen dit frame wordt de politiek voorgesteld als een strategisch spel om de macht.145 Hierbij horen ook alle beschouwingen over de electorale en mediastrategie van partijen, speculaties en beschouwingen over de samenstelling van nieuwe coalities, en mogelijke samenwerkingsverbanden tussen politieke partijen of individuele politici.146 In veel literatuur valt strategie onder het horse race-frame, maar in dit onderzoek zijn het twee aparte frames. Het is hier namelijk relevant om een duidelijk onderscheid te maken tussen verkiezingsuitslagen en opiniepeilingen enerzijds en strategische politieke handelingen anderzijds.
144
Brants & Van Praag (red.), Politiek en media in verwarring, 69. 145
RMO, Medialogica, 34. 146
Conflictframe
Twee of meer leiders of politieke partijen worden tegenover elkaar gezet, die bijvoorbeeld strijden om de macht of een meningsverschil hebben. Daarbij gaat het vooral om het benadrukken van tegenstellingen en conflicten. Zo’n conflict wordt soms in de vorm van een slachtoffer/daderframe gegoten. In de toeschouwersdemocratie is het daarbij ook steeds belangrijker geworden voor politici om zich duidelijk te profileren en om elkaar steeds feller aan te vallen: dat zorgt voor media-aandacht. Bovendien keuren kiezers het niet meer automatisch af. Deze goedkeuring blijft lijsttrekkers aanmoedigen om zich op deze manier te profileren.147
Human interest-frame
Dit frame geeft een menselijk gezicht en een emotionele invalshoek aan de presentatie van een gebeurtenis of probleem. Hierbij komt vaak de ‘gewone man’ aan bod door middel van quotes. Ook verwijzingen naar het leven van de kiezer of de ‘doorsnee Nederlander’ vallen onder dit frame.148
Specifiek-politieke frames
Achter elk frame staat aangegeven of er door dit frame op een positieve, negatieve of neutrale manier over Wilders wordt geschreven. Dit beeld baseer ik op mijn eigen mening als onderzoeker. Natuurlijk kunnen de meningen erover verschillen wanneer iets positief of negatief is. Daarbij komt dat het vaak helemaal niet zo duidelijk het één of het ander is. Het gaat er in ieder geval om, wat voor beeld mensen van Wilders krijgen als ze een artikel lezen. Het is hierbij niet relevant of Wilders zelf dit een positief of een negatief beeld zou vinden – bovendien heeft de meeste media-aandacht die hij krijgt, positieve gevolgen voor stand van de PVV in de peilingen.
147
Buitenstaander (neutraal, positief of negatief)
Een frame dat Wilders zelf graag ondersteunt: hij is de nieuwkomer die ervoor gaat zorgen dat de gevestigde orde eindelijk eens wordt aangepakt. Hij roept daarom graag dat de andere politici hem buitensluiten en dat ze een ‘cordon sanitaire’ om hem heen vormen. Dit hangt nauw samen met de slachtofferrol, die hierna nog aan bod komt. Toch viel het niet te ontkennen dat de PVV in het begin een nieuwe partij was en dus nog een buitenstaander. Daarom kan dit frame ook op een neutrale manier worden gebruikt. Een derde mogelijkheid is dat de opkomst van de PVV op een negatieve manier wordt belicht.
Boegbeeld (positief)
Wilders als populistische politicus, als charismatisch boegbeeld van zijn partij.
Strijder of vrijheidsstrijder (positief)
Wilders als martelaar, als politicus die in zijn eentje strijdt voor zaken waar de meeste andere politici zich minder of niet voor in zetten. Een idealist dus. In het geval van Wilders gaat het hierbij vaak om de vrijheid van meningsuiting, vandaar de term vrijheidsstrijder.
Uitdager (negatief)
Wilders als provocerende politicus, die moeilijk uitvoerbare plannen voorstelt, vaak alleen maar om media-aandacht te krijgen, en andere politici ‘uitscheldt’ in de Tweede Kamer.
Gevaarlijke gek (negatief)
Wilders als een gevaarlijke politicus die moet worden tegengehouden en bestreden. Maar wat is de beste manier om Wilders te ‘bestrijden’? Daarover verschillen de meningen.
148
Slachtoffer/dader (positief/negatief)
Deze frames komen vaak voor binnen het conflictframe. Ze zijn extra interessant omdat kranten er bewust voor kunnen kiezen om de schuld bij een partij of bij een politicus te leggen. Ze kunnen iemand framen als slachtoffer of als dader. Wilders staat erom bekend dat hij zich vaak probeert te profileren als slachtoffer. Kranten kunnen er vervolgens voor kiezen om dit frame over te nemen of niet.
Overig
Hieronder vallen frames die tijdens het onderzoek uit het materiaal naar voren komen.
Vragen
10. Waarover gaat het artikel?
11. In verband met welk issue wordt Geert Wilders genoemd?
Lijst met mogelijke issues: immigratie/islam, populisme, extreemrechts, racisme/discriminatie, cordon sanitaire, veiligheid, hoofddoekjesverbod, persoonsbeveiliging (van Wilders), anti-Europa, nationalisme.
12. Binnen welk algemeen-politieke frame valt het artikel te plaatsen? Horse race, conflict, human interest of strategie.
13. Wat is de algemene toon van het artikel jegens Geert Wilders of de PVV? Positief, neutraal of negatief? Is er bijvoorbeeld sprake van steun of kritiek jegens Geert Wilders? 14. Is er, naar aanleiding van/in navolging van punt 13, ook een specifiek politiek frame aan te wijzen? Binnen welk specifiek-politieke frame valt het artikel te plaatsen? Uitdager, buitenstaander, boegbeeld, (vrijheids)strijder, gevaarlijke gek of overig? Daarnaast kan er ook nog sprake zijn van een slachtoffer/dader- of een
winnaar/verliezer-frame.
Verantwoording
Vraag 10 dient ter informatie, om snel terug te kunnen zien waar het artikel over gaat. Vraag 11 dient om een duidelijk onderscheid vast te stellen tussen issues en frames,
want die twee zijn gemakkelijk te verwarren. Hierbij moet worden opgemerkt dat bij sommige gebeurtenissen het overheersende issue van tevoren al vaststaat
(‘gebeurtenisspecifiek issue’), want logischerwijs zijn de genoemde issues afhankelijk van de aard van de gebeurtenis. De issues zijn het meest relevant bij bredere
gebeurtenissen, zoals verkiezingen, om te bekijken in verband met welke onderwerpen Wilders wordt genoemd. De genoemde issues kunnen soms namelijk ook gevolgen hebben voor de framing. Van tevoren is de hiervoor genoemde lijst met mogelijke issues opgesteld, die waarschijnlijk veel zullen voorkomen. Bepaalde onderwerpen, zoals de islam en immigratie, zijn bijvoorbeeld onderwerpen in verband waarmee veel over Wilders wordt geschreven. Maar het is belangrijk om te onthouden dat het geen frames zijn.
Bij vraag 12 wordt er eerst gekeken welk algemeen-politieke frame een artikel bevat: op welke manier is de informatie geordend? Draait het bijvoorbeeld om
verkiezingsuitslagen en aantallen zetels, winnaars en verliezers (horse race), of worden er verschillende politici tegenover elkaar gezet (conflict)? Er hoeft echter niet altijd sprake te zijn van zo’n algemeen frame. Soms wordt de informatie gebracht zonder het op een bepaalde manier te ordenen. Bij vraag 13 wordt er gekeken of er op een
positieve of op een negatieve manier over Wilders en/of de PVV wordt geschreven. Aan de hand daarvan kan onder meer worden bekeken of bepaalde kranten in de
onderzochte periode over het algemeen positief, negatief of neutraal over Wilders schrijven, en op welke toon er over het algemeen over de politicus wordt geschreven. Bovendien hangt de toon samen met het specifiek-politieke frame (punt 14). Als het frame bijvoorbeeld ‘boegbeeld’ is, is de toon aansluitend positief.
§ 5.3 Onderzoeksperiode
Op 22 februari 2006 registreerde de ‘Vereniging Groep Wilders’ de Partij voor de Vrijheid (PVV) bij de Kiesraad. Deze datum is een geschikt beginpunt van de
politieke partij.Om het onderzoek zo recent mogelijk te houden, is het eindpunt de gemeenteraadsverkiezingen van maart 2010, waar de PVV meedeed in de gemeentes Den Haag en Almere.
Er wordt altijd veel geschreven over Geert Wilders, dus is het zaak om de
onderzoeksperiode overzichtelijk te houden, maar toch representatief. Daarom is ervoor gekozen om een aantal gebeurtenissen uit de onderzoeksperiode te nemen, en die te analyseren. Het belangrijkste selectiecriterium hierbij is de hoeveelheid media-aandacht naar aanleiding van de gebeurtenis. Dan is het zeker dat de kranten er voldoende over hebben geschreven, en bovendien vindt er bij belangrijke
gebeurtenissen sneller framing plaats dan bij kleine, onbeduidende kwesties. Na elke gebeurtenis wordt de berichtgeving tot twee weken erna bekeken, zodat het zeker is dat de meeste berichten over elke kwestie worden meegenomen in het onderzoek. Bovendien is er gekozen voor verschillende soorten gebeurtenissen: een aantal ‘algemene’ gebeurtenissen waar Wilders en de PVV een onderdeel van zijn, maar ook gebeurtenissen die Wilders zelf initieerde, zoals het presenteren van zijn omstreden verkiezingsprogramma en het uitbrengen van Fitna.
De geselecteerde gebeurtenissen
1. Op 20 maart 2006 werd het verkiezingsprogramma van de PVV bekend gemaakt, getiteld ‘Klare wijn’.
2. Op 22 november 2006 vonden de Tweede Kamerverkiezingen plaats. De PVV haalde ruim 579.000 stemmen en daarmee negen zetels. Daarmee werd de partij één van de winnaars van de verkiezingen.
3. Op 15 februari 2007 probeerde Kamerlid Sietse Fritsma een motie in te dienen om te voorkomen dat de PvdA-politici Nebahat Albayrak en Ahmed Aboutaleb (die naast de Nederlandse de Turkse respectievelijk Marokkaanse nationaliteit bezitten) tot
staatssecretaris zouden worden beëdigd in het kabinet-Balkenende IV. 4. Op 27 maart 2008 verscheen Wilders’ film Fitna op de website Liveleak.
5. Op 21 januari 2009 beval het Gerechtshof van Amsterdam aan het Openbaar Ministerie om Wilders te vervolgen wegens het aanzetten tot haat en discriminatie tegen moslims en hun geloof.
6. Op 26 maart 2009 verliet de gehele PVV-fractie tijdens een debat over de kredietcrisis de vergaderzaal, na opmerkingen van CDA-fractieleider Pieter van Geel dat er
nauwelijks nog iets te veranderen was aan de crisismaatregelen die de coalitiepartijen voorstelden.
7. Tussen 4 en 7 juni 2009 vonden de Europese Parlementsverkiezingen plaats. De PVV deed mee met Barry Madlener als lijsttrekker. Bij de verkiezingen behaalde de PVV vijf zetels.
8. Op 3 maart 2010 vonden de gemeenteraadsverkiezingen plaats. De PVV deed mee in Almere en Den Haag. In Almere werd de PVV de grootste partij, en in Den Haag de tweede, na de PvdA.
Hoofdstuk 6 - Onderzoeksresultaten
1. Presentatie van verkiezingsprogramma Klare Wijn
Op 20 maart 2006 werd het verkiezingsprogramma van de PVV bekend gemaakt, getiteld ‘Klare wijn’, waarin Geert Wilders onder meer stelt dat Nederland dringend behoefte heeft aan verandering: ‘Nederland moet weer een vrij, vitaal en fatsoenlijk land worden, met sterke burgers, hechte gezinnen, goed onderwijs, een kleine, weerbare overheid, en een sterke economie.’ Wilders noemde bij de presentatie de ideologie van zijn partij ‘nieuw realisme’. In het programma staat onder meer dat de belastingen fors omlaag moeten, dat buitenlandse imams een spreekverbod moeten krijgen en dat Artikel 1 van de Grondwet kan worden vervangen door een artikel over ‘de dominantie van de joods-christelijke en humanistische traditie en cultuur’. Wilders stelde dat het huidige artikel de integratie in ons land zou belemmeren.
Onderzoeksperiode: 20 maart 2006 t/m 3 april 2006. Zoekwoorden: Klare Wijn, Geert Wilders, PVV.
Gebeurtenisspecifieke issues: immigratie/islam, racisme/discriminatie. Aantal artikelen: 8.
Analyse gebeurtenis 1
Ontwikkeling van de berichtgeving
Een duidelijke ontwikkeling is in dit geval lastig aan te wijzen, omdat de berichtgeving zich beperkt tot twee dagen en acht artikelen. Kennelijk vonden de drie kranten de bekendmaking van het PVV-verkiezingsprogramma geen groot nieuws. Eerst zijn er een paar lange nieuwsberichten, waarin wordt gemeld dat Wilders zijn
verkiezingsprogramma heeft gepresenteerd, en wat daarin het meeste opvalt. Daarna zijn er enkele artikelen waarin onder meer reacties van politici aan bod komen.
Framing
Er valt een onderscheid te maken tussen artikelen die alleen inhoudelijk ingaan op de plannen van Wilders, en artikelen die daar een oordeel (van de auteur dan wel van andere politici) aan verbinden. Zodra er een oordeel aan te pas komt, is dat steeds negatief: de andere politici hebben zoals verwacht allemaal kritiek op het voorstel. Ze doen het af als een provocatie. Vijf van de acht artikelen hebben dan ook een negatieve toon, en er is maar één opiniestuk, in de Volkskrant, dat naast negatieve punten ook positieve punten van het verkiezingsprogramma noemt.149 De negatieve toon is steeds goed te zien in de eerste zin van de lead van de artikelen, zoals: ‘Politici van bijna alle partijen reageren afwijzend op het voorstel van het onafhankelijke Kamerlid Geert
Wilders om het verbod op discriminatie uit de Grondwet te schrappen’150 (de Volkskrant) en ‘Met zijn tienpuntenplan schenkt het Kamerlid Wilders klare wijn, maar de smaak ervan bevalt niet’151 (Trouw). Maar ook: ‘Klare wijn, het manifest van Geert Wilders’ Partij voor de Vrijheid biedt niets nieuws, zeggen collega-kamerleden’152 (Trouw) en ‘Kamerlid staat alleen in roep om intrekking discriminatieverbod’153 (De Telegraaf). Door dit soort zinnen komt Wilders in zijn eentje tegenover de andere politici te staan, en wordt er drie keer een conflictframe gecreëerd (zie de voorgaande quotes uit de leads, behalve uit artikel 4).
De andere politici vinden het voorstel van Wilders te extreem, niet origineel en
nodeloos provocerend: Wilders komt in zes van de acht artikelen naar voren als uitdager. Zo staat er bijvoorbeeld in een artikel in de Volkskrant: “In politiek Den Haag krijgt
Wilders geen bijval. Zijn grootste electorale concurrent, de LPF, vindt dat hij ‘een brug te ver’ gaat”154 en Rouvoet zegt in Trouw over het plan: ‘Dit is niet meer dan een
provocatie. Wilders zal wel denken op deze manier de rechtervleugel van de VVD achter
149
Artikel 7: ‘Rechts voor z’n raap’, de Volkskrant, 22 maart 2006. 150
Artikel 3: “Artikel 1 is heilig voor ‘Den Haag’. Verbod op discriminatie hoort in Grondwet”, de Volkskrant, 22 maart 2006.
151
Artikel 4: ‘Wilders biedt klaarheid: hij is een wolf zonder schaapskleren’, Trouw, 22 maart 2006. 152
Artikel 6: ‘Program Wilders oogst maar weinig lof’, Trouw, 22 maart 2006. 153
zich te krijgen.’155 Zijn medepolitici vergelijken hem vaak met Pim Fortuyn, want Fortuyn stelde ook al eens voor om Artikel 1 van de Grondwet te schrappen, bijvoorbeeld in hetzelfde artikel in Trouw: “Volgens Halsema is de conclusie simpel: ‘Wilders hengelt naar de status van Pim Fortuyn, ik had gedacht dat hij origineler was’”156 en “’Hij praat Fortuyn na zonder een Fortuyn te zijn’, aldus Wouter Bos en Femke Halsema”157 in de Volkskrant. Interessant aan deze quotes is ook dat veel politici helemaal niet inhoudelijk ingaan op het voorstel, maar het gelijk afdoen als ‘oude wijn in nieuwe zakken’ (Wouter Bos)158 of ze zeggen dat hij Fortuyn napraat, zoals in de voorgaande quote van Halsema.
Bij deze gebeurtenis valt er geen onderscheid in toon te maken tussen de verschillende kranten. De artikelen zijn overwegend negatief. Wel valt op dat Trouw er vijf artikelen aan wijdt, de Volkskrant twee, en De Telegraaf maar één. Dit geeft aan dat Trouw het een belangrijk onderwerp vindt, waar genoeg aandacht aan besteed moet worden. Waarschijnlijk is dit vanuit het oogpunt dat Artikel 1 van de Grondwet nooit afgeschaft zou mogen worden, want Trouw is een krant die veel waarde hecht aan (vrijheid van) religie en verdraagzaamheid.
2. Tweede Kamerverkiezingen november 2006
Op 22 november 2006 vonden Tweede Kamerverkiezingen plaats. Kabinet-Balkenende II was gevallen na een conflict om het functioneren van VVD-minister Rita Verdonk, waardoor nieuwe verkiezingen noodzakelijk waren. De strijd om het premierschap ging tussen Wouter Bos (PvdA) en Jan-Peter Balkenende (CDA). Het CDA werd de grootste partij en de PvdA de tweede, al verloor de laatste partij wel veel zetels. De SP eindigde verrassend als derde partij, met een stijging van zestien zetels. De PVV haalde ruim 579.000 stemmen en daarmee negen zetels. Daarmee werd de partij van Wilders één van de winnaars van de verkiezingen.
154 Artikel 3. 155 Artikel 6. 156 Artikel 6. 157 Artikel 8. 158 Artikel 6 en 8.
Onderzoeksperiode: 22 november 2006 t/m 6 december 2006. Zoekwoorden: (Tweede Kamer)verkiezingen, Geert Wilders, PVV. Gebeurtenisspecifieke issues: islam/immigratie.
Aantal artikelen: 16.
Analyse gebeurtenis 2
Ontwikkeling van de berichtgeving
Eerst is er een aantal artikelen met verkiezingsuitslagen en reportages vanuit cafés met PVV-aanhangers. Dan enkele reportages ‘van de straat’, waarin aanhangers van Wilders aan het woord komen. Vervolgens beginnen de speculaties over mogelijke coalities en worden de veranderde politieke verhoudingen geanalyseerd, onder meer in enkele commentaren en analyses.
Framing
Het is bij de analyse belangrijk om te onthouden dat juist tijdens verkiezingen frames een belangrijke rol spelen. Zulke typeringen kunnen de hele campagne lang overeind blijven staan, en het beeld dat kiezers hebben van politici sterk beïnvloeden. Dit beeld heeft vervolgens invloed op hun stemgedrag.
Zoals verwacht wordt er weinig, maar twee keer, op een negatieve manier over Wilders geschreven. Zo luidt de kop van een artikel in Trouw ‘Complimenten voor Marijnissen, niet voor Wilders’.159 In de andere twee artikelen is de negatieve toon niet eens
duidelijk aanwezig: in een commentaar in de Volkskrant sluimert er een negatieve toon onder de hele tekst. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de lead: ‘Geert Wilders ging zijn eigen weg, tot verdriet van Hirsi Ali, Eerdmans en Pastors. Hij vertegenwoordigt niet voor de
159
vrolijke, maar voor de verbeten kant van het Fortuynisme’.160 En in een analyse in Trouw maakt de auteur duidelijk dat hij het niet eens is met de standpunten van Wilders, maar dat de politicus wel íets goed doet: ‘Voor het uitvoeren van plannen heb je helemaal geen meerderheidskabinet nodig. Wel een goede tactiek en Wilders heeft alle andere partijen gedwongen daar nu eens goed over na te denken. Dat is zijn verdienste.’161
In de positieve berichten gaat het vaak over de grote verkiezingsoverwinning van de PVV, die wordt geïllustreerd met bijvoorbeeld quotes van zijn aanhangers. Wilders wordt daarin dan ook zeven keer positief geframed als boegbeeld van zijn partij,