De gehouden case study vond plaats in het dorp Borne. Borne ligt in Overijssel en is een typisch Twents dorp. In het onderzoek wordt gefocust op één van de woonwijken van Borne, Stroom Esch. In het eerste gedeelte van hoofdstuk 3 wordt gekeken naar de ontwikkelingsgeschiedenis van het landschap van Borne-noord, het gedeelte waar Stroom Esch is gelegen. Vervolgens zal ingegaan worden op het ontstaan van het huidige Borne en de wijk Stroom Esch. Er zijn vele ontwikke- lingen gaande in en rond de wijk Stroom Esch. Deze ontwikkelingen zullen kort ter sprake komen in het laatste gedeelte van het hoofdstuk. Dit hoofdstuk is tot stand gekomen door gebruik te maken van topografische kaarten uit verschillende tijdsperioden, door de inzage van beleidsdocumenten en het bestuderen van bro- chures, internetpagina’s en boeken.
De ontwikkelingsgeschiedenis van het landschap van Borne-noord
Borne ligt in een typisch Twents landschap dat deel uitmaakt van het grotere landschap van de oostelijke zandgronden. Het typische kleinschalige landschap ontstond al in de Middeleeuwen. Borne ligt onderaan de stuwwal Enschede-Ol- denzaal. De afwatering van deze stuwwal bestaat uit een groot aantal beken en beekdalen die oost-west stromen42. Ten oosten van Borne komen een aantal van
deze beken samen in de Bornsche beek. De beken zijn bepalend voor het land- schap, samen met de laaggelegen beekdalen met natte broekgronden. Nadat in de late Middeleeuwen de dichte broekbossen ontgonnen zijn, kwamen deze in gebruik als weiland en, waar onbegaanbaar voor het vee, hooiland. De boerderijen lagen op de grens van het laaggelegen beekdal en de hoger gelegen zandgronden. Op deze zandgronden lagen grote gezamenlijke akkercomplexen of éénmanses- sen (ook wel kampen genoemd). De koeien graasden in het beekdal en op de es vond akkerbouw plaats. Er was dus sprake van een gemengd bedrijf. De essen zijn door eeuwenlange bemesting, van schapenmest en de toevoer van plaggen van de verder gelegen heide, steeds hoger komen te liggen. Ten slotte waren er de relatief jonge ontginningen (na 1900) van heidevelden, de zogenaamde woeste gronden. Deze gronden konden door de invoering van kunstmest ook agrarisch geëxploiteerd worden. Door ruilverkaveling en schaalvergroting van de landbouw zijn de karakteristieke contrasten in openheid tussen essen en bossen verdwenen. Daarnaast is ook het contrast tussen de natte en droge gronden sterk verminderd door kanalisering van beken.
Het oorspronkelijke bewoningspatroon van het buitengebied van Borne bestaat uit verspreide boerderijen (kampenlandschap) en boerenerven die in een ring om de gezamenlijke escomplexen lagen (krans-esdorp). Deze historische landschap- structuur is in het veld niet altijd meer herkenbaar door de stedelijke uitbreiding van Borne en de doorsnijding van infrastructuur. Ondanks deze ontwikkelingen is er nog steeds sprake van een groen landschap dat gedomineerd wordt door de landbouw. Ook zijn er nog veel monumentale boerenerven. Veel wandelpaden zijn echter verdwenen en erven die vroeger een verbindende functie hadden in het wandelnetwerk zijn ‘geprivatiseerd’. Door functieverandering van een aantal erven (landbouw naar wonen of verbreding) doen zich echter nieuwe kansen voor om verbeteringen in het wandelnetwerk aan te brengen.
Hiernaast is aan de hand van een reeks topografische kaarten de ontwikkeling van het landschap rond Stroom Esch in beeld gebracht.43 Dit geeft een beeld van
hoe de relatie tussen wonen en het landschap door de jaren heen is veranderd. De analyse van het huidige landschap is in beeld gebracht door enerzijds te kijken naar de landschapsstructuur en anderzijds naar enkele karakteristieke plekken in het landschap.
De landschapsstructuur is opgebouwd uit een differentiatie in hoogte. Deze hoog- teverschillen geven aanleiding tot het bestaande occupatiepatroon van bewoning, wegen en verkaveling. Het landgebruik is zowel een gevolg van de hoogteligging van het landschap als van de bodemopbouw. Op basis van de landschapsstructuur zijn in het gebied een aantal typologieën te onderscheiden met elk een karakteris- tiek beeld. Dit laatste is vooral belangrijk wanneer het gaat om de perceptie van het landschap door de wandelaar. Om deze reden is ervoor gekozen de karakteris- tieke landschappen te beschrijven aan de hand van beelden uit het gebied in plaats van gebruik te maken van gedetailleerde themakaarten.
Borne
Borne ligt in Twente tussen de steden Hengelo en Almelo. Naast Borne zelf horen de volgende dorpen tot de gemeente: Zenderen, Bornebroek en Hertme. In 2008 telde de gemeente in totaal 20.772 inwoners. Borne maakt deel uit van de Twentse Stedenband. Deze band is gericht op de verstedelijking van de lijn Wierden, Alme- lo, Borne, Hengelo en Enschede. Borne is verdeeld in een zestal wijken: Stroom Esch, Centrum, Borne West, Borne Oost, Bornse Maten en het buitengebied. De structuur van Borne is wat onduidelijk doordat het dorp niet een echt centrum heeft. De oorspronkelijke kern lag rond de kerk en de Koppelsbrink. Oud Borne is het beschermde dorpsgezicht van Borne. Het stratenpatroon van het oude gedeel- te van het dorp kenmerkt zich door nauwe straatjes en steegjes met vele monu-
37
1976 (Topografische kaart No 28G Almelo 1976) In de jaren ‘50 is er een nieuwe hoofdweg aange- legd, van Almelo naar Hengelo. Hiervoor is tevens de Bornsche Beek omgelegd en deels rechtgetrok- ken. De bebouwde kom van Borne groeit, waarbij de N743 een scherpe grens vormt tussen het dorp en het landschap. Beken zijn gekanaliseerd, zand- paden worden verhard maar de oude kavelstruc- tuur blijft grotendeels intact.
1918 (Topografische kaart N0 379 Borne 1912) In het begin van de twintigste eeuw is Borne een kleine agrarische gemeente met textielindustrie. Het toenmalige landschap was sterk bepaald door de twee vroeger machtige havezate’s, Grotenhuis en Weleveld. Het landschap is zeer kleinschalig en afwisselend, en een dicht netwerk van zandpaden verbindt boerderijen onderling, terwijl enkele bestraten hoofdwegen Borne met andere dorpen en steden verbindt.
1988 (Topografische kaart No 28G Almelo 1988) Borne steekt de weg over, en het eerste deel van de wijk Stroom Esch wordt ontwikkeld. De Born- sche Beek en oude bomenrijen vormen de grens aan de zuid- en oostkant. De Weerselosestraat, die de hoofdweg naar Weerselo vormde, wordt omgelegd terwijl het oude tracé als fietspad in gebruik blijft.
2005 (Topografische kaart No 28G Almelo 2005) Borne is een grote gemeente geworden. Stroom Esch is uitgegroeid tot een grote wijk. De wijk wordt ten noorden begrensd door het cluster boerderijen, waarvan Stroomboer is verdwenen. Zandpaden die vroeger erven met de Stroom Esch verbonden zijn deels verdwenen of afgesloten.
De boerderijen liggen vanouds op de grens van laaggelegen beekdal en de hogergelegen zandgrond waar de akker lag. De boerenerven vormen vaak knooppunten in het padennetwerk.
Het dorpje Hertme bestaat uit enkele zeer oude boerderijen, een paar straten en een kerk. Hertme is vooral beroemd vanwege het Openluchttheater naast de kerk. Landschapsstructuurkaart: lichtgroen laaggelegen beekdalen, bruin hogergelegen essen en zandgron- den. 1 6 2 3 4 5 7 1. 2.
39
Het beekdal van de Bornsche beek ligt laag en is relatief open. Het landgebruik bestaat vooral uit weide- grond. Koeien kunnen vrij van de ene naar de andere weide lopen. In het beekdal staan geen boerderijen.
Het besloten kampenlandschap geeft een zeer gevarieerd beeld. Boerderij, bos, beek en akker liggen vlak bij elkaar.
Het landgoed Weleveld is sterk bepa- lend geweest voor het landschap.Het Huis Weleveld zelf is er niet meer, het Jachthuis nog wel.
Het ontginningslandschap wordt gekenmerkt door de openheid, vlakke ligging en rechte wegenstructuur.
Een es is vaak herkenbaar aan de bolle ligging en openheid. Vaak is de grond in gebruik als akker. Hier de es van Groothuis. In de verte de rand van de wijk Stroom Esch, die vernoemd is naar de grote es waar de wijk op gebouwd is.
3.
4.
6.
5.
mentale panden. Onder andere het Bussmakershuis, de Meyershof, de synagoge, de Klopjeswoningen en de oude hervormde kerk laten een stukje van de geschie- denis van Borne zien.44 Het is niet helemaal duidelijk hoe oud Borne is. In 1206
dook de naam Borne voor het eerste op in de geschiedenis onder de naam ‘Bur- gunde’. Wel is het duidelijk dat Borne altijd een dorp is geweest, het heeft nooit stadsrechten gehad. Tot ongeveer het einde van de 18e eeuw leefde men in Borne van de akkerbouw en de veeteelt. Borne was tot de 19e eeuw één van de armste dor-
pen van Overijssel. Vanaf toen begon Borne haar overwegend agrarische karaker te verliezen, de industrialisatie zette in. Eén van de grootste bedrijven van Borne was het bedrijf van fabrikeur Spanjaard. Dit bedrijf is in 1828 opgericht. Door de industrialisatie is Borne langzaam maar zeker een rijker dorp geworden. Daar- naast was er ook sprake van een groeiende bevolkingsomvang. Deze groei zorgde ervoor dat Borne vanaf 1850 buiten de oude dorpskern moest gaan bouwen, op het Bornse Veld. Hier verschenen het station, de grote fabriek van Spanjaard, de ‘nieuwe’ Stephanuskerk en ook kwamen hier de textielarbeiders van Spanjaard te wonen in de zogenoemde Spanjaardswijk. Vervolgens breidde Borne vanaf 1950 door een alsmaar groeiende bevolking zich naar alle kanten uit. In 1973 kwam er een einde aan het bedrijf Spanjaard.
Stroom Esch
De wijk Stroom Esch ligt aan de noordkant van Borne. Stroom Esch is gebouwd op het grote essencomplex van Borne-noord. De straatnamen verwijzen nog naar de agrarische geschiedenis: grassen, akkeronkruiden, gewassen en erven. De wijk ligt relatief geïsoleerd ten opzichte van de rest van Borne door de barrièrewerking van de drukke provinciale weg, en de parallel gelegen Bornsche beek. De wijk wordt in het noorden begrensd door het open beekdal- en essenlandschap, aan de oostzijde door een besloten kleinschalig landschap en ten zuidoosten nogmaals het open beekdal. Ten zuiden van de wijk, tussen de beek en de provinciale weg ligt nog een kleine bedrijvenlocatie. Stroom Esch is in vier fasen gebouwd tussen 1984 en 2000 (zie afbeelding). De stedebouwkundige gedachten uit de verschil- lende tijdsperiodes zijn er terug te zien in de verschillende buurten van Stroom Esch. In het oudste gedeelte van de wijk, daterend uit de periode 1984-1989, is de kleinschalige buurtgedachte vormgegeven door kleine bouwblokken steeds gedraaid ten opzichte van elkaar te leggen. De hoekverdraaiing in verkaveling zorgt voor zogenaamde ‘overhoeken’, die kleine groenplekken of hofjes vormen tussen de huizen. De voorkanten zijn meestal naar de groene hofjes gericht, de achterkanten naar stenige pleintjes of groene achterpaden. Door de korte stra- ten en de continue draaiing in de verkaveling ontstaat een onduidelijke structuur op wijkniveau. De nieuwere villabuurten, gebouwd tussen 1995 en 2000 hebben een meanderende verkavelingstructuur waar een duidelijk stedebouwkundig plan
41
achter zit. Langere straten zorgen voor een duidelijke differentiatie in voor- en achterkanten.
De wijk is vrij monofunctioneel, met hoofdzakelijk een woonbestemming. Waar de Weerselosestraat en Stroom Eschlaan samenkomen is een klein ‘centrum’. Hier is een supermarkt, snackbar en bloemenwinkel gevestigd, daarnaast liggen enkele scholen. Op deze voorzieningen na zijn er geen andere functies in de wijk. De bebouwingstypologie is eveneens vrij homogeen en bestaat hoofdzakelijk uit laagbouw. Binnen de wijk zijn dit veelal 2-onder-1 kap woningen afgewisseld met enkele blokken rijtjeswoningen. Aan de randen van de wijk liggen vrijstaande villawoningen, met hun tuinen naar het landschap gericht. Het ‘centrum’ wordt gemarkeerd met enkele appartementencomplexen, waarvan de hoogste uit vijf woonlagen bestaand. De verhouding huur- koopwoningen is circa 1 op 4 en de gemiddelde huizenprijs is €242.000.45 De wijk is opgebouwd uit een duidelijke
wegenhiërarchie van wijkontsluitingswegen, buurtonstluitingswegen, woonstra- ten en woonerven en autovrije fiets- en wandelpaden. In het oudste gedeelte van de wijk, de oostzijde, zijn woonstraten vaak doodlopend. De fietspaden vormen de ontbrekende schakels in het netwerk. In het nieuwere gedeelte van de wijk, de westzijde, is er een meer doorgaande wegenstructuur, waarbij fietspaden meer de functie van ‘shortcut’ of doorsteekjes hebben.
Het bestemmingsplan van de wijk Stroom Esch dateert uit 1978. De uitgangs- punten van de wijk waren dat de buurt met behoud van een eigen karakter, een integraal onderdeel zou moeten gaan uitmaken van de gemeenten Borne46. De
planning was om een wijk op te leveren van circa 1300 woningen, bestemd voor ongeveer 4000 inwoners. De bouwtijd van de wijk zou volgens het bestemmings- plan 6 à 7 jaar moeten bedragen waarbij gestreefd is naar 200 woningen per jaar. Inmiddels is de wijk voltooid, zijn er 1571 woningen en telt Stroom Esch 4139 inwoners.47
Ontwikkelingen rond Stroom Esch: blik op de toekomst
Het landschapsbeeld rond Stroom Esch geeft de indruk van stabiliteit: de wijk is af, het platteland is agrarisch. Dit is echter schijn. Stroom Esch ligt in de stads- randzone Borne -Hengelo. In deze zone zijn grote wijken in aanleg en is nog meer nieuwbouw gepland. Hengelo bouwt wijken ten oosten van Stroom Esch en Borne heeft het ambitieuze project ‘Bornsche Maten’: een nieuwe woonwijk waar de komende 15 jaar 2700 woningen gebouwd moeten worden. De ‘Bornsche Maten’ liggen ten zuidoosten van Stroom Esch. Het gebied tussen Stroom Esch en Bornsche Maten zal ook veranderen: ten zuiden van de beek wordt Park Oud Borne ontwikkeld, een villapark met grote kavels. Het gebied ten noorden van de beek, direct grenzend aan de oostgrens van Stroom Esch is bestemd als ‘zoekloca- tie sportvelden’. Deze stedelijke ontwikkelingen staan in contrast met de plannen
Ontwikkeling van de wijk Stroom Esch
wijkontsluitingsweg/buurtonstluitingsweg
1. Stroom Eschlaan: de ‘hoofdader’ van de wijk heeft een klassiek profiel met trottoir, parkeervak, fietsstrook en twee rijbanen. De markering voor fietsstrook moet in combinatie met bochten en drempels het verkeer remmen. De huizen met voortuinen zijn steeds georienteerd naar de weg. 2. Weerselose straat: de doorgaande weg naar van Borne naar buitengebied. Ook hier voortuinen, trottoir en fietsstroken.
1 6 2 3 4 5 7
Infrastructuur in Stroom Esch
woonerf en woonstraat
3. Reukgras: doodlopende woonstraat. Parkeren gebeurd veel op eigen erf, ook hier geen verhoogde trottoirs maar zogenaamde ‘shared space’.
4. Distel, Zevenblad, Melde: 30km zone. Parkeren op gemeenschappelijke parkeerplaatsen, obstakels als borden, paaltjes en plantvakken scheiden voetganger en auto.
5. Erve Jenneboer: De huizen zijn gerangschikt rond een centraal speelveldje. Het bestratingspatroon suggereert een voetgangersstrook langs de huizen maar door het zeer rustige weggebruik ben je geneigd midden op straat te lopen.
paden en doorsteekjes
6. Struisgras: een autovrij doorsteekje aan weerszijden begrensd door tuinen.
7. Kruisselbrink: een doorgaand fietspad aan weerszijden begrensd door een smalle strook openbaar groen en zijtuinen van huizen die georiënteerd zijn op de woonstraten haaks op het fietspad.
voor het gebied ten noorden van Stroom Esch. In het kader van de Groene Poort zijn hier vele initiatieven om het landschap te beschermen en te verfraaien. Een specifiek initiatief is de ontwikkeling van ‘knooperven’48. Het idee hierachter is
om bestaande, al dan niet agrarische erven nieuwe of meerdere functies te geven die betekenis kunnen hebben voor bewoners van Borne of recreanten. Dit initia- tief zit nog in de fase van voorbereiding.
Al met al zijn er dus allerlei ontwikkelingen rond Stroom Esch, waarbij het niet zozeer draait om de relatie tussen het landschap en Stroom Esch, maar om land- schappelijke ontwikkeling en stedelijke ontwikkeling. In het volgende hoofdstuk kijken we hoe de samenhang tussen wijk en landschap op dit moment is: een verkenning van de stadsrand.
Samenvatting
Het onderzoeksgebied, de overgang tussen de wijk Stroom Esch en het landschap van Borne-noord, bevindt zich in een oud cultuurlandschap, waarin essen en beek- dalen de structuur bepalen. Borne is een typisch Nederlandse groeikern met een historisch centrum en een aantal uitbreidingswijken uit verschillende periodes. Nieuwe infrastructuur heeft een fragmenterende werking op het landschap en de bebouwingsstructuur. Stroom Esch is een uitbreidingswijk uit de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw. De wijk is vrij homogeen en monofunctioneel, en heeft ca. 4100 inwoners.
Rond Stroom Esch zijn er allerlei ontwikkelingen gaande, waarbij het niet draait om de relatie tussen het landschap en Stroom Esch, maar om nieuwe stedelijke ontwikkelingen en projecten ter versterking van het landschap. In het volgende hoofdstuk kijken we hoe de samenhang tussen de wijk en landschap op dit mo- ment is: een verkenning van de stadsrand.
47
Hoofdstuk vier geeft een ruimtelijke analyse van de noordelijke stadsrand van Borne. In dit onderzoek staat de relatie centraal tussen het landschap en de wijk. Stroom Esch is een uitbreidingswijk in het landschap ten noorden van Borne. De rand van de wijk vormt een scherpe scheiding tussen de wijk en het landelijke gebied. Dit landelijke gebied is nog veelal in gebruik als agrarisch gebied. In het onderzoek wordt gekeken naar de sociaal-ruimtelijke aspecten van deze overgang aangezien er een groot contrast bestaat tussen de twee gebieden. Het hoofdstuk start met een beschrijving van de samenhang tussen wijk en het landschap, daar- na volgt een ‘on-foot perspective’ verkenning van de wijkrand.
Samenhang tussen de wijk Stroom Esch en het aangrenzende landschap
Coeterier en Rijkes (1981) beschrijven drie manieren waarop het landschap en de wijk met elkaar kunnen samen hangen: Structurele samenhang, functionele samenhang en sociale samenhang49. Een structurele samenhang heeft betrekking
op de mate waarin onder andere groen, water, verkavelingspatroon, de schaal van het oude dorp of andere bebouwing, hoogteverschillen en verticale differentiatie van het landschap buiten de wijk zich door kunnen zetten in de schaal en opbouw van de nieuwe woonwijk. Functionele samenhang uit zich in een goede overgang of overlapping in gebruik, waarbij toegangen, wandel- en fietsroutes, speelmoge- lijkheden of bijvoorbeeld volkstuinen een rol spelen.
Sociale samenhang bestaat uit de verbanden tussen wijkbewoners en (bewoners van) het landelijke gebied. Deze verbanden kunnen van allerlei aard zijn: recrea- tief, economisch, familie, vrienden, historisch. Bij deze samenhang zijn onderlin- ge verwachtingspatronen en gedragspatronen interessant. Op de sociale samen- hang wordt later in het rapport teruggekomen. In onderstaande tekst zal alleen worden ingegaan op de meer ruimtelijk interessante typen van samenhang, de structurele samenhang en de functionele samenhang. Op basis van de huidige situatie van de wijk Stroom Esch kan de veronderstelling worden gedaan dat ten tijde van ontwerp en bouw van de wijk, inpassing in het bestaande landschap niet of minder belangrijk is gevonden: dat wil zeggen met name de structurele samenhang. Om dit na te gaan is er onderzoek gedaan in het gemeentearchief. In de bestemmingsplannen is geprobeerd te achterhalen of, en zo ja wat, er hierover geschreven is.