2 Draagvlak: een conceptuele analyse
2.8 Natuurbetrokken activiteiten
Als het gaat om de betrokkenheid van burgers bij natuur, kunnen vanuit de historie drie domeinen van activiteiten worden onderscheiden: het domein van mede-natuurbeschermer, dat van natuurgebruiker en het domein van de burger als politieke actor die het natuurbeleid accepteert en ondersteunt. Deze domeinen komen duidelijk naar voren in de historische ontwikkeling van natuurbescherming (Van Koppen 2002). Aanvankelijk ging het vooral om een appel aan burgers om zich in te zetten voor de bescherming van natuurschoon (mede- natuurbeschermer); in de loop van de 20ste eeuw kwam vervolgens ook veel nadruk te liggen op het belang van natuur voor de recreatie van burgers (natuurgebruiker); en na de institutionalisering van natuurbeleid kwam vervolgens het aspect van publiek draagvlak voor beleid op de voorgrond (staatsburger/beslisser). Hoewel de domeinen elk hun eigen historische karakter hebben, lijken ze ook in het draagvlakonderzoek herkenbaar en bruikbaar. Het aspect van gebruiker komt bijvoorbeeld sterk naar voren in het onderzoek naar mensenwensen (Reneman et al. 1999, zie ook Berends en Veeneklaas 2003). Ook in de toenemende aandacht voor consumptiepraktijken in relatie tot natuur treedt dit laatste domein op de voorgrond (Van Koppen en Spaargaren 2004). In dit onderzoek werken wij deze domeinen van natuuractiviteiten verder uit en zullen wij deze analyseren op hun implicaties voor het maatschappelijk draagvlak onder de bevolking. Dit betekent dat in vergelijking met de voorgaande MNP-publieksenquêtes beduidend meer aandacht wordt besteed aan het aspect van gedrag.
1. Domein van natuurbeschermer: In dit domein gaat het om activiteiten die op persoonlijke of groepsbasis worden ondernomen ter bescherming van natuur, in brede zin. Het omvat praktijken zoals natuurstudie en observatie, natuurgids zijn, inventarisaties van soorten, vrijwillig natuur- en landschapsbeheer, plaatsen van nestkasten of voederplankjes, lidmaatschap van verenigingen voor natuur- of landschapsbeheer (van lokaal tot internationaal), donaties, e.d. Een belangrijke recente verandering hierin is dat meer medeverantwoordelijkheid wordt verwacht van agrariërs en andere particuliere grondeigenaren.
2. Domein van natuurgebruiker: dit domein omvat praktijken waarin gebruik wordt gemaakt van natuur, in de vorm van recreatie in natuurgebieden, platteland of park, via media, of via de aankoop van producten. Ook het betalen van natuurvriendelijke producten en diensten waarbij individueel genot een rol speelt en het betalen van compensatie voor natuuraantasting (bijvoorbeeld bij vliegreizen) rekenen we tot dit domein.
3. Domein van beslisser: Dit domein behelst de praktijken met betrekking tot natuur die burgers ondernemen als politiek subject, waaronder hun stemgedrag, betrokkenheid in
beleidsprocessen, en, voor sommigen, politieke acties voor (of tegen) natuur. Met de term beslisser wordt de politieke positie aangeduid die burgers in meer alledaagse zin innemen bij beslissingen over natuurissues.12 Een belangrijke verandering is hier dat
behoud van natuur ook een (politiek) issue is geworden voor burgers die geen bouwactiviteiten en infrastructuur in hun woonomgeving wensen.
Elk van deze domeinen omvat dus diverse activiteiten, die kunnen variëren van zeer intensief (burgers zoeken actief naar activiteiten, steken daar veel energie en middelen in en beschouwen de activiteiten als een waardevolle component van hun leefstijl) tot zeer extensief (burgers zijn bereid beperkt bij te dragen als dat op hun weg komt). Dit is schematisch weergegeven in tabel 2.1.
Tabel 2.1 Domeinen van natuuractiviteiten: beschermer, gebruiker, beslisser
Beschermer Gebruiker Beslisser
Intensief actief lidmaatschap van organisaties, vrijwillige deelname aan bescherming natuur zowel nationaal als lokaal
intensief gebruik met een hoog profiel binnen de leefstijl, gericht (af) koopgedrag ter
ondersteuning van natuur
participatie in
natuurbeleidsprocessen, actieve politieke
belangstelling voor natuur en milieu
Extensief geïnteresseerd in bescherming van natuur, natuurstudie,
cultuurhistorie, donatie
waardering voor
gebruiksnatuur, interesse voor natuur in afbeelding en film, bereidheid tot betaling voor gebruik ‘groen’ stemgedrag, waardering voor en acceptatie van natuurmaatregelen, inclusief belasting
De onderscheiden activiteiten hangen min of meer samen met drie maatschappelijke domeinen: civil society, markt, en staat. De vrijwillige associaties waarin activiteiten als natuurbeschermer worden ondernomen, zoals natuurverenigingen, hoogstambrigades, IVN- groepen, en natuurbeschermings-organisaties zijn kenmerkend voor civil society. Gebruik van natuur, zeker als het gaat om consumptie van producten, verloopt voor een belangrijk deel via de markt. En in het domein van de beslisser gaat het in de eerste plaats om de verhouding tussen burgers en overheid. Het is echter nuttig om op te merken dat dit onderscheid niet altijd scherp is te maken. Een voorbeeld: voor zover natuur wordt gezien als een collectief goed, te beheren door de staat, valt gebruik van deze natuur niet onder de markt, maar is het een aspect van de relatie tussen burger en staat (echter niet zozeer als politiek orgaan, maar als dienstverlener). We merken ook op dat het domein van natuurontwikkelaar en -beheerder (die door staat, markt en civil society kan worden ingevuld) hier niet verder aan de orde komt, omdat dit beperkt is tot een vrij kleine en specifieke groep van burgers, terwijl dit onderzoek zich richt op het maatschappelijk draagvlak van (individuele) burgers in brede zin. De drie domeinen omvatten praktijken waarin grote groepen burgers betrokken zijn. Ze laten zien dat de betrokkenheid van burgers vele vormen aan kan nemen. Mensen kunnen bezorgd en geïnteresseerd zijn, maar ook bereid tot actie door mee te genieten of mee te werken en bereid zijn om meer te betalen omwille van natuur.
12 Aansluitend op het Engelse citizen of het Franse citoyen, zou men hier ook de term staatsburger
kunnen gebruiken: de burger die politieke rechten beoefent en die wordt aangesproken op zijn plichten jegens de samenleving. Omdat we in deze studie reeds spreken over het draagvlak van burgers voor natuur(beleid), kan het begrip staatsburger evenwel verwarrend werken. Vandaar dat we hebben gekozen voor ‘beslisser’ om de burger in zijn of haar (politieke) rol als staatsburger aan te duiden.
In hoofdstuk 6 presenteren we een clusteranalyse waarin we respondenten groeperen naar de mate waarin zij aan natuurbetrokken activiteiten deelnemen. Dit resulteert in clusters van ‘actieven’, ‘betrokkenen’, ‘gemiddelden’ en ‘passieven’. In hoofdstuk 7, waarin de enquête- resultaten nader worden geanalyseerd, vormen deze vier clusters een belangrijke kapstok.