Mits als inleider van eenbijzin

Hoe wordt mits in het moderne geschreven Nederlands gebruikt? Behalve als onderschikkend voegwoord blijkt mits speciaal in Belgisch-Nederlands ook als voorzetsel voor te komen, iets wat ook de woordenboeken vermelden. Samen met het voegwoord maar treedt het woord daarnaast in een transpositie tot zelfstandig naamwoord op in de bekende uitdrukking mitsen en maren. Bekijken we eerst enkele gevallen waar mits als inleidend voegwoord van een volledige bijzin geconstrueerd is.

(1) Van de richtbedragen kan worden afgeweken, mits aannemelijk kan worden gemaakt waarom.

(2) Voor het financieel beheer van bewonersgelden wordt vrijstelling verkregen,

mits er geen winst mee wordt behaald.

(3) Doe wat je wilt, mits je niemand schaadt.

De eerste twee voorbeelden komen van de internetsite van de Nederlandse Belastingdienst, die tientallen gebruiksgevallen van mits oplevert. In een ambtelijk-formeel, min of meer juridisch register gaat het in citaat (1) om een voorwaarde: van de richtbedragen kan worden afgeweken op voorwaarde dat de reden aannemelijk kan worden gemaakt; of met een alternatieve parafrase: als

tenminste de reden aannemelijk kan worden gemaakt. In citaat (2) wordt een

voorwaarde benoemd voor het toekennen van een bepaalde vrijstelling van belasting op gelden beheerd ten behoeve van bewoners van bepaalde tehuizen: die vrijstelling wordt verkregen op voorwaarde dat er met de bewonersgelden geen winst wordt behaald. Kan (in het geval van citaat 1) echter níet duidelijk gemaakt worden waarom, dan zal van de richtbedragen niet afgeweken kunnen worden. En wanneer (citaat 2) met de bewonersgelden wél winst behaald wordt, dan wordt geen belastingvrijstelling verkregen. De voorwaarde is dus steeds zoals men dat noemt ‘noodzakelijk’; het is een échte voorwaarde. Dat geldt ook voor het anders geaarde citaat (3), dat een toch ook streng klinkende morele stelregel wil zijn voor vrouwen die zich als ‘heksen’ afficheren: alles wat je wilt doen mag, op (strikte) voorwaarde dat je niemand schaadt.

als je wél iemand zou schaden, de vrijbrief om te doen wat je wilt meteen zou vervallen.

Dat de voorwaarde uitgedrukt door de mits-frase niet tegelijk ook een zgn. ‘voldoende’ voorwaarde is, blijkt uit gevallen waarin ook nog andere voorwaarden voor de stelling in de bovengeschikte zin worden genoemd, bijv. door middel van een bijzin ingeleid met als (citaat 4), of - uitzonderlijkerwijs - door een tweede

mits-frase (citaat 5). De mits-frase presenteert uitsluitend een noodzakelijke

voorwaarde. Uit citaat (5) blijkt nog dat de mits-frase ook vooraf kan gaan. Dat komt echter weinig voor. Vaker wordt de mits-frase tussengevoegd (parenthetisch) op een strategische plaats in de bovengeschikte zin (citaat 4), met name in het geval van een onvolledige zin achter mits (citaten 14 en 15 verderop).

(4) Als een werknemer de nationaliteit heeft van een EU-land. een EER-land of Zwitserland en inwoner is van een EU/EER-land of Zwitserland, kan hij (= q, eerste deel), mits voldaan wordt aan een aantal voorwaarden (= mits p), verzekerd blijven in het land waar hij gewoonlijk verzekerd is, meestal zijn woonland (= q, tweede deel).

(5) Mits [niet meer dan] een klein gedeelte van een beschermd werk gereproduceerd wordt (= mits p₁), mag dat (= q), mits een billijke vergoeding wordt betaald (=

mits p₂). Dit is de basis voor het kopieerrecht.

Het dient de overzichtelijkheid van de analyse om een schema met variabelen zoals (6a, b of e) aan te houden voor de constructies met mits, waarin p steeds voor de noodzakelijke voorwaarde staat en q voor datgene waarvoor de voorwaarde opgegeven wordt, in welke volgorde deze onderdelen van de constructie ook optreden. (In de citaten (4) en (5) zijn deze hulpletters al aangebracht.)

(6a) q, mits p (6b) mits p, q

(6c) q eerste deel, mits p, q tweede deel

We kunnen ons afvragen of q, waarvoor de strikte voorwaarde p wordt opgegeven, alle soorten van inhouden kan uitdrukken, of misschien steeds een bepaald karakter heeft. Het laatste lijkt het geval te zijn. We lijken namelijk te kunnen zeggen dat q altijd een positief te waarderen mogelijkheid benoemt, een bepaalde wenselijke

uitkomst, voor de realisering waarvan dan p als echte (noodzakelijke) voorwaarde

genoemd wordt. We begrijpen de citaten met mits-constructies zo, dat het een

gelden van tehuisbewoners (2), dat het gewenst is dat je doet wat je wilt (3), dat bepaalde over de grenzen gedetacheerde werknemers verzekerd kunnen blijven in hun woonland (4), en dat reproductie van beschermd werk in principe toegestaan is (5). In de parafrase van het woord mits kan daarom vaak ook een ‘maar’ ingevoegd worden: ‘maar op voorwaarde dat’.

Een positief te waarderen mogelijkheid, een wenselijke uitkomst; wie beoordeelt dat dan zo? Behalve de persoon van de schrijver of spreker kan dat in ieder geval ook een bekendmakende instantie zijn. Schrijver, spreker of instantie benoemen daarbij niet altijd een directe ‘eigen’ wenselijkheid, ze kunnen ook wenselijkheden die voor anderen bestaan, erkennen en als zodanig overnemen. Dat laatste is bijv. wat de Belastingdienst doet als die de belastingvrijstelling genoemd in bepaling (2) erkent als wenselijk voor sommige categorieën belastingbetalers en als wenselijkheid overneemt voor een rechtvaardige of efficiënte belastingheffing zelf. Voor een realiséring van die wenselijkheid moet nog altijd wel de voorwaarde genoemd in de

mits-frase worden vervuld, een voorwaarde die in dit geval door de instantie zelf

gesteld wordt.

We kunnen de interpretatie van het deel q van een mits-constructie als een wenselijkheid nog wat duidelijker laten zien door een zin te construeren met een normaal gesproken volstrekt óngewenste inhoud op die plaats, zoals (7).

(7) De wereld zal in oorlog ontbranden (= q), mits de regeringsleiders zo doorgaan

(= mits p).

Hier kunnen we deze uiting niet anders begrijpen dan als stammende van een duivelse persoonlijkheid, of van een cynicus die zich een dergelijke rol aanmeet. Wie anders zou het deel q voor zijn rekening willen nemen als een wenselijkheid, voor de realisering waarvan hij of zij p als strikte voorwaarde benoemt? Dat het hier werkelijk om een effect van mits gaat, blijkt uit de vergelijking met de analoge zin met als of

indien (zin 8). Daar hebben we niet beslist te maken hebben met een perverse

gedachtegang zoals in (7). Het q-deel van zin (8) kan evengoed een verontruste als een duivelse voorspelling zijn.

(8) De wereld zal in oorlog ontbranden (= q), als/ indien de regeringsleiders zo doorgaan (= als/ indien p).

Bij de interpretatie van een mits-constructie moeten we dus zo nodig een passende persoon zoeken, in wiens gedachtegangen q redelijkerwijs als wenselijkheid kan gelden en p als strikte voorwaarde voor een realisering van die wenselijkheid. Constructies met mits zijn op dit belangrijke punt specifieker dan die met als of

Als gevolg van de ‘verplichte’ interpretatie van het deel q in een mits-constructie als iets wenselijks, kan dat deel alleen met enige moeite een negatieve zin zijn.3

Het moet in dat geval zo zijn dat het achterwege blijven of achterwege laten ergens van een door iemand gewenste ontwikkeling is, iets wat heel goed denkbaar is (zie bijv. zin 9).

(9) Ik geef hem zijn zin. Ik zal me niet op de veiling laten zien (= q; negatieve zin; erkend als wenselijkheid), mits hij me schadeloos stelt.

Vrijwel onmogelijk lijkt het om q te laten bestaan uit de ontkenning nee (10). Google levert voor de zoekvraag ‘nee mits’ geen relevante treffers op. Maar het wordt misschien al weer anders met nee inderdaad [je hebt gelijk], mits ...., waar de bevestiging in het inderdaad de interpretatie van het deel q toch weer naar het goedkeurende doet zwenken. In ieder geval is er een scherpe tegenstelling met ja,

mits ...., dat veel voorkomt. Voor allerlei maatschappelijke vraagstukken zijn (in

verschillende varianten) slogans bekend met de bewuste constructie in elliptische vorm: ‘ja, mits liever dan nee, tenzij!’, ‘nee, tenzij of ja, mits?’ enz. Een wenselijkheid gekoppeld aan een voorwaarde voor de realisering ervan wordt in die gevallen ideologisch gecontrasteerd met een onwenselijkheid of verbod, gekoppeld aan een of meer uitzonderingen. Voor de grammaticale analyse is relevant dat in deze slogans nooit een deel ‘nee, mits’ zit.4

(10) ?nee, mits ... (11) ja, mits ...