Uit de voorafgaande paragrafen valt op dat de inzet van meertaligheid in Front tot in de kleinste details zijn doorwerking heeft. Niet alleen is meertaligheid terug te zien in het onderwerp, ook wordt meertaligheid gebruikt in de theatrale constructie van de voorstelling. Zodoende valt op in Front dat meertaligheid het mogelijk maakt de verschillende stemmen uit de verhalen van de Eerste Wereldoorlog en de stemmen van de acteur centraal te stellen. Met als doel in de voorstelling een overkoepelende stem van de oorlog herkenbaar en hoorbaar te laten zijn.
De wereld in wording: een confrontatie in en met verschillende talen
De voorstelling Front brengt de stemmen van de vele soldaten aan het front -teruggebracht tot een compositie van brieven, boeken en ooggetuigenverslagen- opnieuw onder de aandacht. Echter zonder een representatie van deze oorlog te willen tonen. De voorstelling reflecteert op de gebeurtenissen aan het front en poogt een gezicht en een stem te geven aan die talloze verhalen en herinneringen. In het honderdjarig herdenkingsjaar van de Eerste Wereldoorlog plaatst de voorstelling deze oorlog tegen het licht van de huidige realiteit. Het belang en de aanwezigheid van de herinneringen in het dagelijks leven spelen een grote rol in de voorstelling.
Het verleden is onlosmakelijk verbonden met het heden, vanuit het idee dat dit heden niet uitgelegd kan worden zonder de herinneringen aan het verleden erin mee te nemen. Het bepaalt het moment hoe we hier zijn.96
De grote oorlog luidde een nieuwe tijd in Europa in, waarin technologische vooruitgang hoogtij vierde en waarin iedereen besefte tot welke gruwelijkheden de mens in staat was. Het is een periode van ontwrichting in de geschiedenis, die bepalend is geweest voor de manier waarop wij Europa vandaag de dag kennen. Door meertaligheid krijgt deze ontwrichting in
Front vorm. Het toont een strijd tussen verschillende Europese landen in de Eerste
Wereldoorlog: een confrontatie met en in verschillende talen. Toch speelt deze voorstelling ook met de vraag wat de landen in deze oorlog, die tegen elkaar strijden, bindt. Zo is de voorstelling niet alleen gecentreerd rond de strijd tégen elkaar, maar is de voorstelling ook een zoektocht naar een gemeenschappelijke grond in het verstaan van de oorlog. Zo verwoordt Perceval: ‘Das große Problem Europas ist, dass wir keine gemeinsame Sprache haben, das einzige, was wir alle teilen, sind die Emotionen. (...) Und was Belgien und Deutschland in Bezug auf den Ersten Weltkrieg teilen ist eben ein ungeheurer Schmerz.’97 Front speelt hierop in en is als meertalige voorstelling een aanzet tot een groter Europees herdenken.
Het verhaal in zijn eigen omgeving: meertaligheid als brug naar de toeschouwer
In een meertalige voorstelling krijgt het luisteren voor de toeschouwer bijzondere aandacht. Een voorstelling, die bij de gratie van communicatie bestaat, wordt door de meertaligheid van haar vaste (eentalige) communicatielijn ontdaan. Zo schrijft Carlson: ‘the question that haunts all heteroglossic experimentation in the theatre is of course that of reception.’98 In Front worden de toeschouwers geconfronteerd met de eigen moedertaal, maar ook met vreemde talen. Hierdoor ontstaat er een spanningsveld tussen betrokkenheid en afstand. Lehmann schrijft hierover:
Jenseits des verlorenen Sentiments, gerade im Maschenismus formuliert sich dann auch, plötzlich, an einer Bruchstelle die Sehnsucht nach Kommunikation, das Leiden an der Unmöglichkeit (Schwierigkeit, Hoffnung), die Wand zu durchbrechen, die Schall-Mauer der unübersetzbaren Sprachen. Ein “humaner” Moment blitzt auf, das ganze Subjekt wird momentweise gefunden, wenn der Blick die Stimme geortet hat, sie dem Körper zurückgibt, Moment des Menschen. Dann übernimmt wieder der Mechanismus aus Klängen, Reaktionen, elektrischen Partikeln, Bild-und Tonspuren.99
96 Augustein, Jakob. ‘2014 lijkt wel wat op 1914.’ NRC Handelsblad, 11.01.2014. 97 Bellingen 2014: 27 (zie noot 53).
98 Volgens Carlson is tegenwoordig vanwege de culturele diversiteit in de wereld meertaligheid op het podium een minder groot probleem voor de toeschouwers geworden: ‘Since at least as many people in the world are bi- or multilingual as those that are not it is becoming increasingly common to find audiences that are entirely or partly able to understand more than one language used in a play.’ Bovendien meent Carlson dat de aanwezigheid van een boventiteling, die tegenwoordig bij de meeste meertalige voorstellingen wordt ingezet en die ook gebruikt wordt in
Front, de receptie van de vreemde talen op het podium vergemakkelijkt. Het geeft de toeschouwer een vertaling van
de talen die niet tot de standaard taal van het desbetreffende land behoren. Zo wordt bij de voorstelling Front in Duitsland, de Engelse tekst, de Franse tekst en de Vlaamse tekst vertaald naar het Duits. Desalniettemin wordt een meertalige voorstelling van haar eentalige communicatielijn ontdaan. Carlson 2006: 16 (zie noot 21).
Meertaligheid draagt een andere manier van communicatie in zich en stelt het luisteren zelf centraal. Naast het begrijpen van de tekst, gaat de voorstelling om de auditieve ervaring. Hiermee zoekt Perceval verbinding met zijn toeschouwers om met het verhaal dichter bij hun leefwereld te komen. Zo vertelt Perceval in een interview: ‘Ich glaube eher, das wir das Theater erfunden haben als Versuch, das Unerklärbare zu verstehen, was ach beinhaltet, das wir mit dem Theater versuchen müssen, einander zu verstehen.’100 Met andere woorden, de inzet van meertaligheid staat voor Perceval in relatie tot het begrip communiceren. Het verhaal moet aarden in de omgeving waarover het gaat. Door de acteurs bewust te laten spelen met de taal waarin zij spreken, ontstaat er deze actuele laag in de voorstelling en wordt de voorstelling daarmee herkenbaar voor de toeschouwers. Op die manier geven de woorden die de toeschouwers te horen krijgen en de geschiedenis die ze te zien krijgen, hen ruimte om zich te identificeren met het lot van de personen uit de verhalen. In een stroom aan gedachten, klanken en talen ontstaat een eigen muzikaliteit die niet alleen aandacht van de blik vraagt, maar ook op zoek gaat naar de mogelijkheid om vanuit de geluiden de verbeelding van de toeschouwer aan te spreken.101
Meertaligheid: meer dan een postdramatische strategie
Concluderend kan gezegd worden dat de analyse van de meertalige voorstelling Front kan dienen als aanzet tot het analyseren van andere meertalige voorstellingen in het hedendaags theater. Deze analyse laat namelijk zien dat een gedetailleerde bestudering van de artistieke implicaties van een hedendaagse meertalige voorstelling de mogelijkheid biedt om verder te kijken naar meertaligheid, dan enkel meertaligheid als postdramatische strategie102 op te vatten. Lehmann en Carlson, die dit begrip gebruiken, doelen hiermee op meertaligheid als theatrale constructie om een hedendaagse voorstelling te ensceneren. Door meertaligheid als postdramatische strategie te beschouwen, komt de nadruk in de voorstelling te liggen op een montage van elementen, zoals meerdere talen, en minder op een logisch opgebouwd verhaal. Hierdoor wordt het gefragmenteerde karakter van meertaligheid geaccentueerd en geeft het de regisseur de mogelijkheid om de voorstelling van een gefragmenteerd karakter te voorzien, om op die manier te reflecteren op een postmoderne en een geglobaliseerde wereld.
Front kan tot een zekere hoogte aan de hand van hun benaderingen geanalyseerd
worden. Toch is het niet toereikend. Dit hoofdstuk laat zien dat het idee van meertaligheid meer is dan een postdramatische strategie. Om naast de definitie van Lehmann en Carlson iets toe te
100 Irmer 2005: 126 (zie noot 94).
101 Perceval, Luk. Persoonlijk interview. 24.01.2014.
102 Zoals theaterwetenschappers Lehmann en Carlson doen. Zij duiden meertaligheid in het hedendaagse theater voornamelijk als postdramatische strategie. Toch is meertaligheid, volgens Carlson, niet enkel gerelateerd aan het postdramatisch theater. Zoals in paragraaf 1.2 beschreven, is meertaligheid, volgens hem, een fenomeen dat door de eeuwen heen al een plaats heeft gehad in het theater.
kunnen voegen aan het begrip van meertaligheid, is het van belang om een meertalige voorstelling in de hedendaags theaterpraktijk te analyseren. Waar Lehmann en Carlson het accent van meertaligheid in het hedendaags theater leggen op meertaligheid als constructie, onderzoekt dit hoofdstuk aan de hand van Front ook meertaligheid als onderwerp om op die manier meertaligheid in al haar gedaantes te bekijken. In de respectievelijke paragrafen is te zien hoe meertaligheid in Front nauwkeurig zijn doorwerking heeft. Beiden vormen zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Zoals hierboven geschreven, vormt meertaligheid als onderwerp uit de Eerste Wereldoorlog een aanzet om meertaligheid in de voorstelling te gebruiken. In deze meertaligheid klinkt niet alleen de historische laag door, ook is er sprake van een actualisering. De meertaligheid als theatrale constructie zorgt ervoor dat de lichamen en de verhalen van de acteurs uiteindelijk samen één requiem vormen. Hoewel de voorstelling een montage is van verschillende verhalen in verschillende talen, staan uiteindelijk dezelfde ervaringen, die uit de verhalen naar voren komen, centraal.
Dit hoofdstuk toont aan dat voor een dergelijke analyse het dus niet alleen van belang is naar meertaligheid als theatrale constructie te kijken, maar ook meertaligheid als onderwerp te onderzoeken. Zodoende kan meertaligheid een nog grotere rol spelen bij het analyseren van een voorstelling. In de volgende drie meertalige voorstellingen zal dit kijkmodel worden toegepast.