3. Meertaligheid op het podium: drie andere voorstellingsanalyses
3.2 Een voorstellingsanalyse van Ubu
When you destroy structure you leave not liberty but chaos.136
In een op een atelier gelijkende werkplaats kalligraferen de acteurs teksten op doeken van pakpapier. Leuzen uit de Franse Revolutie, zoals ‘liberté, égalité en fraternité’, en de preambule van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens worden opgetekend. Deze teksten die indertijd aan de basis stonden van een geciviliseerde maatschappij, vormen het achtergronddecor van de voorstelling. In deze democratische werkstaat hangt een sfeer van
134 Lauwers 2009: 116 (zie noot 106).
135 Zie: <http://www.needcompany.org/pdf/dossiers/DH_Persdossier_NL.pdf> 2 juni 2014. 136 Script Ubu 2010.
concentratie, totdat Pa Ubu door Ma Ubu wordt aangespoord de troon te veroveren. In korte tijd verandert de beheerste sfeer in wanorde; het koningspaar wordt vermoord en de troonopvolger Bubelas vlucht. De zwarte verfpotten voor het kalligraferen zijn ingewisseld voor gekleurde verfflessen die de bebloede staat symboliseren. Dit eerste deel laat de kanteling zien van een land dat plotseling door een tiran wordt geregeerd. Trouwe onderdanen van de koning worden listige volgers, de bevolking wordt geterroriseerd en alle tegenstanders worden omgebracht. In het tweede deel worden alle misstanden van Pa Ubu naast de andere massamoorden van de aflopen eeuwen geplaatst. In een setting die doet denken aan het internationale strafhof in Den Haag wordt Pa Ubu aangeklaagd als oorlogsmisdadiger. Terwijl hij toeluistert, somt de aanklager een waslijst aan misdaden op en worden getuigen gehoord.137
Tegen de achtergrond van de erfenis van de Verlichting, waarin het vrijheidsbeginsel, de mensenrechten en de burgerrechten hun oorsprong vinden, wordt het wrede verhaal van Pa Ubu verteld. Speciaal voor deze internationale co-productie met Toneelgroep Amsterdam en Schauspiel Essen is in de regie van Sebastian Nübling een nieuwe tekst tot stand gekomen die deels gebaseerd is op het absurdistische toneelstuk Ubu Roi (1896) van Alfred Jarry en deels een nieuw geschreven uitbreiding is van Simon Stephens. In dit laatste deel plaatst Stephens het bestaande stuk in de hedendaagse maatschappij en stelt de vraag of ons rechtssysteem capabel is om de grootste misdaden te kunnen veroordelen.138 Opvallend is hoezeer dit stuk in deze tijd lijkt te passen. Zo schrijft Barbara Wright in een inleiding op haar Engelse vertaling: ‘One imagines it is even more topical today than in 1896. It is timeless, placeless, it shamelessly displays what civilization tries hard to hide and that is more than lavatory brushes and schoolboy swearwords, it is an aspect of truth.’139
Tijdens de voorstelling Ubu zijn op het podium meerdere talen te horen: Nederlands, Vlaams, Duits, Engels, Frans en Russisch. In de meeste recensies wordt de notie van meertaligheid in deze voorstelling slechts aangestipt. Een klein aantal recensies besteedt wel aandacht aan de inzet van meertaligheid. Veelal wordt hier gerefereerd aan de talige dynamiek van beide teksten en het hieraan verbonden idee van spraakverwarring.140 Zo schrijft recensent Loek Zonneveld:
137 Baart 2010 (zie noot 15); Bobkova, Hana. ‘Een groteske oorlog van verfspatten.’ Recensie UBU, reg. Sebastian Nübling. TheaterMaker, 01.06.2010; Hiskemuller, Sander. ‘Als Ubu op het toneel verschijnt regeert de waanzin.’ Recensie UBU, reg. Sebastian Nübling. Trouw, 06.05.2010; Takken, Wilfred. ‘Ubu gaat tekeer als verfbeest in
atelier.’ Recensie UBU, reg. Sebastian Nübling. NRC Handelsblad, 03.05.2010 (a); Vervaart, Karin. ‘Zelfzuchtige
opstand van een vreemde dictator en zijn vrouw.’ Recensie UBU, reg. Sebastian Nübling. Volkskrant, 19.04.2010. En:
dvd-registratie Ubu 2010.
138 Baart 2010 (zie noot 15). En: Takken, Wilfred. ‘Mug en Ubu eren erfenis van Verlichting.’ Recensie UBU, reg. Sebastian Nübling. NRC Handelsblad, 14.05.2010 (b).
139 Jarry, Alfred. Ubu Roi. Vert. Barbara Wright. New York: New Directions Publishing Corporation, 1961: XI. 140 Hiskemuller 2010 (zie noot 137); Takken 2010 (a) (zie noot 137); Gelder, Lorianne van. ‘Ontsporen in taal van Alfred Jarry.’ Recensie UBU, reg. Sebastian Nübling. Het Parool, 03.05.2010; Heppekausen, Sarah. ‘Vernichtung im
Paragraphendschungel.’ Recensie UBU, reg. Sebastian Nübling. Nachtkritik, 16.04.2010. En: Zonneveld, Loek.
Regisseur Sebastian Nübling heeft uit de nood van een internationale coproductie de deugd gekookt van een filologische maaltijdsoep die de predadaïst Jarry ook voor ogen moet hebben gestaan -gestotter en gestamel in alle naburige talen, mitraillerende stalinorgels vol woordsalvo’s en beeldspraakraketten. (...) De tijdloze oerschurk Ubu trad met zijn trawanten aan voor een tijdloos internationaal oorlogstribunaal, de filologenanarchie ging, heel slim, naadloos over in de talige conspiratie die zo’n tribunaal, met zijn voertalen, tolkenpuzzels, spraakverwarringen en bijkomstige misverstanden in ons collectieve bewustzijn geworden is.141
Ook recensent Sander Hiskemuller schrijft: ‘De gemixte Nederlands-Duitse cast bezigt moerstaal, en die talige mengelmoes past uitstekend bij het brabbeltaaltje dat auteur Alfred Jarry, de meester van de onzinwoorden, zijn vulgaire held Ubu in de mond legt.’142 Zonneveld en Hiskemuller wijzen op het meertalige aspect uit zowel de tekst van Jarry als de tekst van Stephens, die het onderwerp -de werelden rondom Pa Ubu- belichten. De manier waarop meertaligheid tot de theatrale constructie doordringt, wordt onbesproken gelaten.
Hoewel de recensies aandacht aan meertaligheid als onderwerp besteed hebben, wordt in de eerste deelparagraaf hier toch bij stilgestaan, zodat de woorden van hierboven verder uitgelicht kunnen worden aan de hand van voorbeelden uit Ubu143 en aan de hand van het theoretisch en praktisch perspectief van hoofdstuk één en twee. In de tweede deelparagraaf rest de vraag welke tot nu toe onzichtbare lagen in de voorstelling Ubu tot verschijning komen aangaande meertaligheid als theatrale constructie.
Meertaligheid als onderwerp: twee (taal)werelden rondom Pa Ubu
De zojuist genoemde recensenten geven aan dat de teksten in Ubu bestaan bij de gratie van hun talige dynamiek en dat meertaligheid expliciet de aandacht vestigt op het taalcomplex die de beide delen van de voorstelling -hoewel op een andere manier- rijk zijn. Hieruit komt naar voren dat taal, en in het bijzonder meertaligheid, de motor van deze voorstelling is en de twee (taal)werelden vormen rondom Pa Ubu.
Het eerste deel van de voorstelling, dat gebaseerd is op de tekst Ubu Roi van Jarry en oorspronkelijk in het Frans geschreven is, is bewerkt tot een meertalige tekst waarin de taal van Jarry doorschemert. Ubu Roi kwam tot stand als een anarchistisch protest tegen de gevestigde orde. Alles in Jarry’s taal was erop gericht het realisme uit de voorstelling te bannen. Het was zowel beestachtig en platvloers, als naïef en kinderlijk tegelijkertijd.144 De voorstelling Ubu van Nübling heeft het vulgaire en dierlijke taalgebruik behouden, waarin absurde woordconstructies de zinnen bepalen en de teksten ontdaan lijken van enige logica. Zoals hierboven besproken,
141 Zonneveld 2010 (zie noot 140). 142 Hiskemuller 2010 (zie noot 137).
143 De verschillende bronnen die hierboven genoemd worden, noemen geen enkel voorbeeld als het gaat om meertaligheid met betrekking tot het onderwerp. Om toch een helder beeld te krijgen van hun gedachten, haal ik een voorbeeld aan in Ubu op basis van mijn eigen ervaring als toeschouwer.
heeft de pre-dadaïstische taal van Jarry in de voorstelling Ubu zijn weerslag gevonden in een eigen compositie van verschillende talen, vreemde woorden en bekende zinnen.145
PA UBU
Scheisse ma Ubu MA UBU
Schoon is dat Ubu, schoon Gij zijt een echte shit kerel PA UBU
Pas op hoor, ik mach di tood MA UBU
Mij dood maken?
Iemand anders moeste gij töten!146
In dit fragment is te zien op welke manier gedurende de voorstelling gespeeld wordt met taal. Niet alleen spreken de acteurs hun moedertaal147 naast elkaar op het podium, ook wisselen zij haast woord voor woord van taal; op die manier is een verzonnen taal te horen die zich beweegt tussen het Nederlands en het Duits en gedurende het eerste deel van de voorstelling overheerst. Om de rijkdom van Jarry’s taal te evenaren, worden door de inzet van meerdere talen de taalmogelijkheden volledig benut en zelfs uitvergroot.148
Zoals Zonneveld schreef, zorgt meertaligheid er ook voor dat de taal van het internationaal oorlogstribunaal in de voorstelling doorklinkt. In het tweede deel van Ubu is namelijk opnieuw een talige dynamiek de motor van de voorstelling -hoewel in een geheel andere setting. Dit keer speelt het zich af in het internationale strafhof en gelden hier andere regels. In een strak geregisseerde rechtszaak klinken de verschillende talen van het internationale tribunaal naast elkaar en zijn vertalingen van de tolken in overvloed aanwezig. Stephens schreef deze toevoeging in het Engels en werd speciaal voor deze voorstelling grotendeels naar het Nederlands, Duits en Russisch vertaald.149 In deze tekst staat niet zozeer het verslag van Ubu’s berechting centraal, maar wordt de aandacht gevestigd op de taal die daarvoor speciaal bedacht moet worden. Zoals dramaturge Corien Baart in het programmaboekje schrijft: ‘Is taal in staat de kern van het kwaad voor iedereen verstaanbaar uit te drukken?’150 Deze vraag komt expliciet in het volgende fragment aan de orde, waarin een botsing tussen verschillende taalachtergronden hoorbaar wordt. Op de vraag of hij Nederlands spreekt, antwoordt Pa Ubu ontkennend. Waarop de rechter aangeeft dat dat geen probleem moet
145 Hiskemuller 2010 (zie noot 137); Takken 2010 (a) (zie noot 137); Gelder 2010 (zie noot 140); Heppekausen 2010 (zie 140). En: Zonneveld 2010 (140).
146 Script Ubu 2010. En: dvd-registratie Ubu 2010.
147 De verschillende moedertalen in deze voorstelling zijn: Nederlands, Vlaams, Russisch, Duits, Zwitsers-Duits en Oostenrijks-Duits te horen.
148 Takken 2010 (b) (zie noot 138). 149 Baart 2010 (zie noot 15). 150 Idem.
zijn. In andere woorden, de aanklacht in het Nederlands die hiervóór werd uitgesproken, heeft Pa Ubu niet verstaan. Zodoende ontstaat er een ontwrichtende situatie, waarin de verschillende talen door het al dan niet verstaan hiervan worden geproblematiseerd.
GRIFFIER
Het internationale tribunaal van voormalig Polonië is in zitting bijeen. Staat u allen op voor de president van het hof.
All rise for the president judge. RECHTER
Thank you. Thank you ladies en gentlemen. Please be seated. Mr. Ubu could you stand please.
Mr. Ubu can you confirm to the court that you speak English. PA UBU
Yes
RECHTER
Mr. Ubu do you understand French? PA UBU
Yes RECHTER
Mr. Ubu do you understand German? PA UBU
Yes
RECHTER
Do you understand Dutch? PA UBU
No
RECHTER
That shouldn’t be a problem. Thank you for clarifying that.151
Volgens de recensies zijn de verschillende machtsstructuren in Ubu doordrongen van spraakverwarringen.152 Dit idee wordt aangescherpt door het scenografisch beeld. Overal hangen woorden en uitspraken -die ook in meerdere talen zijn opgeschreven- aan de houten wanden en staat links achter op het podium een grote afbeelding van het schilderij De toren van
Babel van Pieter Bruegel de Oude. Laatstgenoemde is een expliciete verwijzing naar de
spraakverwarringen op het podium en een verwijzing naar de deconstructie van éénzelfde taal; een eigenschap die Lehmann, zoals in hoofdstuk één en twee te lezen is, aan meertaligheid lieert. Zodoende zijn de verschillende talen niet alleen te horen, maar is de notie van meertaligheid en de daarbij behorende chaos ook letterlijk in beeld gebracht.
151 Script Ubu 2010.
In deze voorstelling worden uiteindelijk twee verschillende werelden getoond, eerst de wrede wereld waarin Pa Ubu als tiran de macht overneemt en daarna de ordelijke wereld van het oorlogstribunaal waarin Pa Ubu wordt berecht. Beide komen overeen in een talige dynamiek van verzonnen woorden en meerdere talen. Eerst is het een baldadige stroom aan talen, gestotter en geschreeuw en vormt het later een talige samenzwering van een internationaal oorlogstribunaal met zijn verschillende voertalen en vele tolken, waarin de personages door taal met elkaar zijn verbonden. Net als in Front wordt in Ubu meertaligheid gebruikt om een bepaald gegeven uit de realiteit te duiden. De feitelijke meertaligheid van het bronmateriaal, namelijk de fictieve taal van Jarry in Ubu Roi, en het internationale strafhof wordt door de inzet van meerdere talen op het podium weergegeven.153 Hierbij gaat het niet zozeer om een juiste representatie van de talen, maar om de reflectie op de taalcomplexiteit van beide delen. Op die manier is ook in deze analyse niet alleen sprake van Carlsons meest voorkomende perspectief op meertaligheid. Het reikt namelijk verder dan de reden om een verbinding met de realiteit te behouden. Er is ook sprake van meertaligheid als theatrale constructie.154 Tegelijkertijd onderscheidt meertaligheid de verschillende machtsstructuren van elkaar.
Meertaligheid als theatrale constructie: elk systeem heeft zijn eigen taallogica
In deze deelparagraaf wordt aan de tot nu toe genoemde lagen van meertaligheid met betrekking tot het onderwerp, meertaligheid als theatrale constructie uitgelicht om een beeld te krijgen van de artistieke implicaties van de meertaligheid in Ubu. Zoals hierboven besproken, bestaat de voorstelling uit verschillende machtsstructuren die de revue passeren. Eerst is de gevestigde orde aan de macht, daarna creëert Pa Ubu een eigen dictatoriale staat en tot slot wordt Pa Ubu door het internationale strafhof berecht. Zoals bij Lehmann duidelijk wordt en in Front en Het
Hertenhuis zichtbaar is, is meertaligheid in staat grenzen te visualiseren tussen (op het eerste
gezicht lijkende) situaties en accentueert het tegelijkertijd een nieuw beeld of situatie.155 Met deze blik wordt duidelijk dat in Ubu de overgangen naar de nieuwe maatschappelijke structuren telkens door meertaligheid in beeld worden gebracht. Elk machtssysteem heeft een eigen taalregister en in de manier waarop meertaligheid is ingezet onderscheiden de drie systemen zich van elkaar. Waar eerst de situatie nog hetzelfde lijkt, wordt door taal de aanzet gegeven tot een nieuwe orde.
Allereerst is een maatschappelijke orde te zien waar rust en regelmaat hoogtij vieren, en de democratische waarden centraal het toneelbeeld vullen. Op het podium wordt steeds één taal tegelijk -door het koningspaar uitsluitend Frans- gesproken. Dit taalgebruik staat in schril contrast met de tekst van Ma Ubu en Pa Ubu die abrupt de serene omgeving doorbreekt. In het Vlaams en Zwitsers-Duits wordt een eigen taal geconstrueerd die het begin van een nieuw
153 Carlson 2006: 151 (zie noot 21).
154 Carlson 2006: 13,16, 150-151 (zie noot 21). En: zie hoofdstuk 1: 7. 155 Lehmann 1999: 268 (zie noot 12). En: zie hoofdstuk 2: 25-28.
bewind markeert. In meerdere malen vindt er een wisseling plaats tussen het oude en het nieuwe dictatoriale systeem. Uiteindelijk wordt de taal van Pa Ubu en Ma Ubu definitief ingevoerd wanneer het koningspaar vermoord is en de daadwerkelijke machtsovername plaats vindt. De breuk tussen deze twee systemen wordt in beeld door meertaligheid bekrachtigd. De geduchte tegenstanders van het oude systeem worden vermoord met de op pakpapier beschreven leuzen: de menselijke normen en waarden, die in meerdere nationale talen geschreven stonden, worden kapot geslagen op het hoofd van de oude orde. Vanaf dat moment vult een mengeling van verschillende talen, stotterende zinnen, herhalingen, geluiden en bulderende lachmomenten het podium. Twee maal klinkt als onderbreking de stem van Bubelas, de op de vlucht geslagen troonopvolger. Hij houdt de taal van het oude systeem aan; gedecideerd wordt in één taal gesproken. Vervolgens wordt opnieuw overgegaan op het ‘Ubueske’ taalgebruik. Opvallend is dat binnen dit systeem ook een moment te ontwaren valt waarin meertaligheid het verschil in gedachten tussen twee personages toont. Dogpile en Ubu komen in taal tegenover elkaar te staan. Dogpile vertaalt namelijk de zinnen van Pa Ubu naar het Nederlands om zeker te weten of hij het goed verstaan heeft. De suggestie wordt gewekt dat Dogpile de taal (of beter gezegd: het gedachtegoed) van Pa Ubu niet meer verstaat.
Wanneer plotseling het internationale strafhof aantreedt, vindt opnieuw een breuk plaats tussen de van elkaar verschillende systemen dat door de de inzet van meertaligheid wordt geaccentueerd. De rechters en de verdedigers spreken telkens één nationale taal. In tegenstelling tot Pa Ubu en Mcclub die, respectievelijk als aanklager en getuige, hun eigen geconstrueerde taal blijven spreken. In deze voorbeelden wordt duidelijk dat in de continue stroom van overgangen naar andere systemen meertaligheid steeds de breuken tussen de verschillende civilisaties markeert.
Toch valt er nog iets anders op. Al snel maakt spraakverwarring, die meertaligheid lijkt voort te brengen, plaats voor een eigen logica in die verschillende talen. Het blijft dus niet bij het deconstrueren van één nationale taal. De analyse van Front heeft aangetoond dat meertaligheid verder kan gaan dan het deconstrueren van een taal of van gemeenschappelijke beelden. Het is namelijk ook in staat een grensoverschrijdende taal te creëren. Op verschillende manieren kan dit tot stand worden gebracht. Zoals in Front en Het Hertenhuis te zien is, kan een grensoverschrijdende taal hoorbaar worden op momenten waarop een situatie niet gelieerd is aan één taal, maar waarin de spelers wel door eenzelfde of een soortgelijke situatie in vervoering worden gebracht.156 Ook kan in het parallel spreken aan elkaar in meerdere talen een overkoepelende stem doorklinken. In de voorstelling Ubu is sprake -en in dit geval vrij letterlijk- van een nieuwe overkoepelende taal. Binnen dit onderzoek is deze mogelijkheid nog niet ter sprake gekomen en kan deze toegevoegd worden aan de definitie van meertaligheid. Deze grensoverschrijdende taal ontstaat dus wanneer de verschillende talen samen één logica
volgen. Op die manier wordt binnen de verschillende werelden een nieuwe praktische taal gevormd, die het verbond tussen de personages onderstreept.
Het verbond tussen Pa Ubu en zijn onderdanen wordt zichtbaar doordat de spelers het Ubu-teken157 maken, liedjes zingen en elkaars tongen (in het Engels letterlijk ‘taal’) aanraken. Alle personages lijken de op het eerste gezicht verwarrende taal te begrijpen en dit bevestigt hun verbond. Tevens heeft de taal, in het tweede deel, bij het internationale strafhof ook een eigen logica. Ondanks dat elk personage een eigen taal spreekt en vertalingen uitgewisseld worden, begrijpen de advocaten en rechters elkaar en bevechten zij samen de zaak van Pa Ubu. Het is een logica die door Ubu niet meer begrepen wordt: ‘Der Kern der Befragung von Ubu ist sein Herausgerissenwerden aus seiner eigenen Welt und das Verpflanzen in eine Welt, in der er komplett orientierungslos ist.’158
In Ubu is duidelijk te zien dat meerdere talen op het podium de omverwerping van oude structuren en de constructie van nieuwe systemen er uit lichten. De systemen lijken op het eerste gezicht allemaal onbegrijpelijk en inefficiënt, maar wat opvalt is dat in die verschillende taalconstructies een overkoepelende taal ontstaat met een eigen logica.