2 De waarde van de zorg voor de Nederlandse samenleving
2.5 Maatschappelijke en economische baten van de zorg
Tegenover zorguitgaven staan nadrukkelijk ook veel baten. De gezondheidszorg levert een belangrijke bijdrage aan de Nederlandse samenleving, de arbeidsmarkt én de economie. Deze baten zijn vaak lastig in termen van geld te vatten. We leven langer én met een hogerekwaliteit van leven dan enkele decennia geleden en dat is voor een belangrijk deel te danken aan gezondheidszorg en preventie.
42 Doorslaer, E. van, C. Masseria (2004) Income-Related Inequality in the Use of Medical Care in 21 OECD Countries, OECD Health Working Papers, No. 14; https://doi.org/10.1787/687501760705; E. van Doorslaer, A.H.E. Koolman, F. Puffer (2002) Equity in the use of physician visits in OECD countries: has equal treatment for equal need been achieved?, in: OECD Measuring up: Improving health systems performance in OECD countries,Health Policy Unit, 225-248; Wagstaff, A., E. van Doorslaer (2008) Chapter 34 Equity in health care finance and delivery, in: Culyer, A.J., J.P. Newhouse (eds.) Handbook of Health Economics 1B, pp. 1803-1862.
43 Wong, A. (2012) Describing, explaining and predicting health care expenditures with statistical methods, Proefschrift Tilburg University.
44 RIVM (2012) Zorgkosten van ongezond gedrag. Kosten van ziekten, notities 2012-2.
45 Wouterse, B., M. Huisman, B.R. Meijboom, D.J.H. Deeg, J.J., Polder, ‘Modeling the relationship between health and health care expenditures using a latent Markov model’, in: Journal of Health Economics, 32(2), pp. 423-439.
Maatschappelijke en economische baten van zorg en preventie
In Nederland hebben preventie en gezondheidszorg tussen 1950 en 2017 gezorgd voor een toename in levensverwachting van ongeveer vijf jaar.46 Bij preventie kan onder meer gedacht worden aan het Rijksvaccinatieprogramma, de bestrijding van tabaksgebruik, bevolkingsonderzoeken en het voorkomen van hoge bloeddruk en hoog cholesterol. Maar ook de verwijdering van transvetzuren uit het voedsel, een verbeterde verkeerveiligheid en een vermindering van arbeidsongevallen worden tot preventie gerekend. Wat de gezondheidszorg betreft gaat het met name om de soms spectaculaire verbeteringen in de behandeling van bijvoorbeeld hart- en vaatziekten en kanker. Ook investeringen in de ouderenzorg hebben de afgelopen twee decennia hoogstwaarschijnlijk geleid tot een snelle stijging van de levensverwachting.47
Verbeteringen in de (volks)gezondheid stimuleren economische welvaart. Een gezonde bevolking heeft immers niet alleen een hogere kwaliteit van leven, maar ook een hogere arbeidsproductiviteit en een hogere participatiegraad. Dat draagt bij aan hogere economische groei, een hogere opbrengst van belastingen en pre-mies, en zorgt ervoor dat minder mensen aangewezen zijn op een sociale uitkering.
De positieve bijdrage van gezondheid aan economische groei wordt echter minder naar mate de ontwikkelingsgraad van een land hoger is. Dit komt omdat het dan verhoudingsgewijs steeds moeilijker en kostbaarder wordt om verdere verbetering van de gezondheid te realiseren. In ontwikkelde westerse landen lijkt het verbeter-potentieel op dit gebied vooral te liggen in het terugdringen van hardnekkige gezondheidsachterstanden. Hierdoor kan de arbeidsparticipatie worden verhoogd en arbeidsproductiviteitsverlies worden voorkomen.48
De relatie tussen gezondheid en arbeidsproductiviteit loopt met name via kennis, ziekteverzuim en presenteïsme.49 Bij al deze factoren speelt niet alleen een goede lichamelijke gezondheid een belangrijke rol. Er is steeds meer bewijs voor het belang van mental capital. Mentale weerbaarheid en een goede geestelijke
gezond-46 Polder, H. (2018) Zorguitgaven, in: P. Jeurissen, M. Maarse, M. Tanke (eds.) Betaalbare Zorg, pp. 40-41; Meerding, W.J., J.J. Polder, A.E.M. de Hollander, J.P. Mackenbach (2007) Hoe gezond zijn de zorguitgaven? De kosten en opbrengsten van gezondheidszorg bij infectieziekten, kankers en hart- en vaatziekten); J.P. Mackenbach, L. Slobbe, C.W.N.
Looman, A. van der Heide, J.J. Polder (2011) Sharp upturn of life expectancy in the Netherlands: effect of more health care for the elderly?, European Journal for Epidemiology 26: 903-914. https://doi.org/10.1007/s10654-011-9633-y 47 Mackenbach, J.P., L. Slobbe, C.W.N. Looman, A. van der Heide, J.J. Polder (2011) Sharp upturn of life expectancy in
the Netherlands: effect of more health care for the elderly?, European Journal for Epidemiology (2011) 26: 903-914.
https://doi.org/10.1007/s10654-011-9633-y
48 Bloom [et.al.] Health and Economic Growth, p. 5; Mackenbach, J.P., W.J. Meerding, A.E. Kunst (2007) Economic impli-cations of socioeconomic inequalities in health in the European Union.
49 Presenteïsme wordt gedefinieerd als het wel aanwezig maar niet productief zijn op het werk.
heid zijn daarvoor belangrijke voorwaarden.50 Wat betreft de relatie tussen gezond-heid en arbeidsparticipatie is de relatie eenvoudiger. Kort gezegd werken mensen met een goede gezondheid vaker en langer dan mensen in minder goede gezond-heid. Werk heeft ook invloed op gezondheid en geluk. Door betaald werken worden mensen over het algemeen fysiek en mentaal gezonder en blijven zij ook langer gezond dan wanneer ze niet werken.
Ook een hogere welvaart is goed voor onze gezondheid. Bij een hogere welvaart is immers op zowel collectief als individueel niveau meer geld beschikbaar om te inves-teren in bijvoorbeeld verbeterde hygiëne (riolering, afvalverwijdering, etcetera), maar ook in betere huisvesting, voeding, onderwijs, arbeidsveiligheid én gezond-heidszorg.51 Hierbij dient ook de kanttekening te worden gemaakt dat welvaart op zichzelf ook weer een belangrijke driver is van de groei van de gezondheidszorg en zorguitgaven. Uit onderzoek blijkt dat op collectief niveau de gezondheidszorg een hoge inkomenselasticiteit heeft. Dit betekent praktisch dat naarmate de welvaart stijgt we als samenleving ook geneigd zijn om steeds meer zorg te gaan gebruiken.52
De economische waarde van de gezondheidszorg
De gezondheidszorg draagt als economische sector ook bij aan de welvaart. Het gaat daarbij met name om de bijdrage van gezondheidszorg aan het nationaal inkomen, werkgelegenheid en investeringen in kapitaal (technologie). Dit kan in strikt econo-mische termen niet als een maatschappelijke bate worden gezien. De gezondheids-zorg wordt immers gefinancierd met premies die hoger worden naarmate de gezondheidszorg groeit. Deze premies drukken de koopkracht en verhogen de arbeidskosten (met gevolgen voor de concurrentiepositie van Nederland) en hebben daarmee vaak een negatief effect op de werkgelegenheid in andere sectoren. Ook de werkgelegenheid in de zorg – in zichzelf in maatschappelijke zin buitengewoon waardevol – is in strikt economische termen geen bate. Deze mensen zouden bij een kleinere gezondheidszorg, met lagere sociale premies en daardoor hogere con-sumptieve bestedingen en hogere werkgelegenheid, ook in andere economische sec-toren aan de slag kunnen.53
50 SER (2009), Een kwestie van gezond verstand: Breed preventiebeleid binnen arbeidsorganisaties; Polder et.al.
(2010) Maatschappelijke baten, Deelrapport van de VTV 2010, p. 24; The Government Office for Science (2008), Fore-sight Mental Capital and Wellbeing Project (2008). Final Project report – Executive summary; R.M. Weehuizen (2008) Mental capital : the economic significance of mental health (Maastricht 2006).
51 Bloom, D.E., M. Kuhn, K. Prettner (2018) Health and Economic Growth, Discussion Paper IZA Institute for labor eco-nomics (2018).
52 Getzen, T.E. (2000) Forecasting health expenditures: short, medium and long (long) term, in: Journal of Health Care Finance 26:3, pp 56-72; T.E. Getzen (2000) Health care is an individual necessity and a national luxury: applying mul-tilevel decision models tot he analysis of health care expenditures, in: Journal of Health Economics 19:2, pp. 259-70.
53 Polder, J. (2018) Zorguitgaven, in: P. Jeurissen, M. Maarse, M. Tanke (eds.) Betaalbare Zorg, pp. 40-41.
De gezondheidszorg is met een omvang van 16,4 procent van het bbp in 2015 een van de grootste economische sectoren van Nederland. Dit is vergelijkbaar met de omvang van bijvoorbeeld de industrie of de zakelijke dienstverlening. Bovendien is het een van de grootste werkgevers in Nederland. In 2018 was 13 procent van de beroepsbevolking werkzaam in de zorg. Het werkgelegenheidsaandeel van de zorg is sinds 2000 sterk gestegen.54 Bovendien wordt er in gezondheidszorg in vergelij-king met andere economische sectoren erg veel waarde toegevoegd en is de innova-tiekracht hoog.55
De gezondheidszorg staat echter als economische sector wel redelijk op zichzelf.
Investeringen in de zorg leiden in vergelijking met andere economische sectoren niet tot een grote vraag (en daarmee economische impulsen) buiten de eigen sector.
Er wordt weliswaar technologie ingekocht en er worden gebouwen gebouwd, maar dat valt in het niet bij de vraag naar vergelijkbare producten buiten de gezondheids-zorg.56 Bovendien is de gezondheidszorg grotendeels premiegefinancierd. Dat bete-kent dat het geld dat de gezondheidszorg nodig heeft om te functioneren in andere sectoren van de economie verdiend moet worden. Dat maakt de gezondheidszorg ook minder geschikt als gangmaker voor de nationale economie.
Dit beeld wordt verder versterkt als gekeken wordt naar privaat ondernemerschap in de zorg. Het aandeel van particuliere – vaak commerciële – zorg in Nederland is mar-ginaal, maar groeit de laatste jaren wel gestaag.57 Een deel wordt gefinancierd uit collectieve middelen, maar een deel wordt ook direct betaald door patiënten zelf.
Hoe de verdeling tussen publiek en private gefinancierde particuliere zorg precies in elkaar steekt, is op basis van de beschikbare bronnen niet goed te achterhalen. Pri-vaat ondernemerschap vinden we terug in vrijwel alle sectoren van de gezondheids-zorg, maar lijkt zich wat betreft private zorguitgaven (aanvullende verzekering en out-of-pocket payments) vooral te concentreren in de genees- en hulpmiddelensector (apotheken, drogisterijen, audiciens, etcetera), de mondzorg, medisch-specialistische zorg en alternatieve genezers. Wat betreft aantallen, is vooral in de ouderenzorg en wijkverpleging een toename te zien van zzp-ers en kleine bedrijven.58
54 UWV (2018) Factsheet Arbeidsmarkt Zorg, via:
https://www.uwv.nl/overuwv/Images/Factsheet_Zorg.pdf
55 Boer & Croon (2009) De bedrijfstak Zorg. Onderzoek naar economische betekenis van de zorgsector; FWG Monitor Innovatiekracht (2019) Factsheet Innovatiekracht in de zorg (2019), via:
https://www.fwg.nl/innovatiekracht-het-grootst-in-de-zorgsector/
56 Boer & Croon (2009) De bedrijfstak Zorg. Onderzoek naar economische betekenis van de zorgsector.
57 Zie bijvoorbeeld SCP (2019) Wonen met zorg. Verkenning van particuliere woonzorg voor ouderen, p. 23.
58 CBS, https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/83626NED/table?dl=21553