Het begin van de avondmaalsstrijd
De grote strijd over de betekenis van het avondmaal, gelijktijdig met de boerenopstand en samenvallend met de breuk tussen Luther en Erasmus, heeft het protestantisme voorgoed verdeeld in een Luthers en Zwingliaans (later gereformeerd) kamp. Voor een tijd verdween het conflict met Rome op de achtergrond. De belangrijkste combattanten waren Luther en Zwingli. Maar om deze twee figuren groepeerden zich vele anderen, met ten dele afwijkende meningen, zodat het niet mogelijk is alle nuances hier weer te geven.
Een gemeenschappelijk standpunt was er in de afwijzing van de roomse leer van de wezensverandering (transsubstantiatie), die Luther vooral als een zeer verfijnde vorm van werkheiligheid terzijde heeft gesteld. Hij werd daarin gevolgd door anderen. Zeer belangrijk was voor Luther de ontwikkeling van het beloftebegrip. Hij heeft het voor heel zijn reformatorische prediking dienstbaar gemaakt, maar ook voor zijn opvatting van de sacramenten en van het avondmaal. In de instellingswoorden van Christus gaat het om een belofte, een testament, verbond, waarmee God tot ons komt en die alleen door het geloof kan worden ontvangen.
Verschillende factoren hebben samengewerkt in het onstaan van de strijd. De belangrijkste is wel het aandeel, dat Luther eenmaal toeschreef aan Karlstadt. Hij was gewoon Karlstadt en Müntzer in één adem te noemen, ofschoon hij de eerste daarmee zeker geen recht deed. Karlstadt was geen volbloed Lutheraan, zeker niet. Maar hij was ook niet een revolutionair spiritualist en zeer bepaald was hij geen leidende figuur geweest in de boerenopstand. Hij had de leiding genomen tijdens de voortgaande reformatie in Wittenberg tijdens de afwezigheid van Luther, hij had hier en daar ook wel gepreekt tijdens de boerenopstand, maar hij was van een andere geest als Müntzer. Luther moet dit zelf hebben geweten, anders had hij hem niet, uitgerekend tijdens zijn huwelijksdagen, in het klooster in Wittenberg laten onderduiken. Maar ook daarna ontwikkelde Karlstadt zich in een eigen richting en het is een zaak met grote gevolgen geweest, dat hij de wijk nam naar Straatsburg en daar zijn opvatting verdedigde: Dit is mijn lichaam — hij deze instellingswoorden heeft Christus Zijn eigen lichaam aangeduid! Daarmee was het hele probleem van de tegenwoordigheid van Christus in het avondmaal verdwenen. Wanneer Christus, door op Zijn lichaam te wijzen, bij de instelling van het avondmaal, inderdaad dát lichaam heeft bedoeld, behoeven wij ons niet meer druk te maken over de vraag, hoe wij het lichaam van Christus kunnen ontvangen, omdat het dan alleen gaat om een vrome innerlijkheid, die geen waarde hecht aan uiterlijke tekenen. Men kan zich afvragen, hoe een man met de theologische kennis en toerusting van Karlstadt zulk een dom exegetisch foefje nodig had, om een werkelijk probleem uit de wereld te helpen.
Dan was de oplossing waartoe Zwingli gekomen was in ieder geval heel wat aantrekkelijker. Op voorslag van de Nederlander Cornelis Hoen vatte hij de woorden 'Dit is mijn lichaam' op in de zin van: dit betekent mijn lichaam. Luther hoorde achter die woorden hetzelfde als wat Karlstadt en Müntzer bedoelden, en daarmee was Zwingli voorgoed ingedeeld bij de 'Schwirmer', de geestdrijvers, die de betekenis van het Woord en van de genademiddelen ontkenden. Luther kon niet begrijpen dat men over vergeving en genade kon spreken, over verlichting van het verstand en ook over het getrokken worden door de Vader op een manier, die dit alles ziet als vrucht van het werk van de Geest. Wat Zwingli probeerde te zeggen vanuit het werk van de Geest, was voor Luther dweperij. Hijzelf dacht veel meer vanuit het werk van
Christus, vanuit het kruis van Christus, terwijl Zwingli meer oog had voor de overwinning die het kruis betekende en voor de heerlijkheid van de verhoogde Christus aan de rechterhand van de Vader. En toen in Wittenberg het gerucht doordrong, dat Zwingli ooit eens een vraagteken gezet had achter het recht van de kinderdoop, stond het beeld dat Luther van hem had voorgoed vast en kon er weinig meer aan veranderd worden.
Luther had eenmaal van Karlstadt gezegd: De satan wil bij hem zuiver geestelijk zijn (eitel Geist), maar de Geest wordt ook hier weer vlees. Vandaar dat Luther en ook Melanchthon het maar moeilijk konden begrijpen, dat in Zwitserland de Reformatie zich druk scheen te maken over het eten van worst op vrijdag. Waren er geen belangrijker dingen?
Zo leken er twee manieren van Reformatie tegenover elkaar te staan en dat het inderdaad zo was, bleek uit een brief die Zwingli op 16 november 1524 schreef aan de Lutherse predikant Alber te Reutlingen, waarin hij zijn opvatting verdedigde. Tegelijk verscheen er in Wittenberg een afgezant van Straatsburg, waar men goede relaties met Luther op hoge prijs stelde. Maar Luther wantrouwde deze bedoelingen en schreef een open Brief aan christenen te Straatsburg tegen de dweperij (14 december 1524). Hij schreef hun, dat niemand verplicht was om hem te geloven, maar dat hij het evangelie tot nu toe zuiver had gebracht omtrent de genade, de wet, het geloof en de liefde. Hij moest echter vrezen dat Karlstadt, die slechts op uiterlijke dingen stond, zoals beeldenstorm en dergelijke, invloed zou krijgen; men moest niet op Luther en evenmin op Karlstadt vertrouwen, maar alleen op Christus, en niet op de Christus die Karlstadt predikte, de Christus van het voorbeeld alleen. De nieuwe profeten praten wel over Hem met hun 'levende stemmen van de hemel', met hun mystieke termen en veel van dergelijke zaken, maar hij, Luther had met zijn geschriften veel meer afbreuk gedaan aan de beelden dan Karlstadt met al zijn beeldenbrekerij en daarom moest men voor de man en diens theologische opvattingen gewaarschuwd zijn. Eind 1524 en begin 1525 verscheen vervolgens zijn voornamelijk tegen Karlstadt gerichte boek:
'Tegen de hemelse profeten. Over de beelden en het sacrament'. Met betrekking tot het avondmaal begon Luther met de smartelijke gedachte aan de vreugde die de papisten wel uit deze strijd zouden putten. Karlstadt liet zich teveel leiden door 'Frau Hulda, het kloeke verstand'. Hij diende meer te luisteren naar de Schrift. De woorden 'dit is', diende men op te vatten als aanduiding van alles wat er met het lichaam van Christus bedoeld wordt, zoals een moeder op de wieg kan wijzen en dan kan zeggen: dat is mijn kind. De woorden waarmee Karlstadt zijn opvatting had willen verdedigen, en die later herhaaldelijk ter sprake kwamen, waren die uit Joh. 6: 63: het vlees is niet nut. Luther had vroeger in een postille deze woorden betrokken op het ongeloof van de Joden, die alleen op het vlees van Christus zagen zonder te geloven. Nu wilde hij de uitspraak alleen nog maar betrekken op het vleselijk denken van de Joden en in het geheel niet meer op het lichaam van Christus. Luther zag in de opvattingen van Karlstadt niet alleen een incidentele afwijking, slechts op het punt van het avondmaal, maar een totaalconceptie, waarin de heilsweg als zodanig verkeerd werd voorgesteld.
Eerst door het Woord wordt ons de betekenis van de dood van Christus geleerd en de vrucht ervan ons geschonken. Men moet daarbij het uiterlijke Woord horen en geen hemelse stemmen. Men moet daarom deze profeten laten varen. Ze zijn niet geroepen.
En ze kunnen de mensen niet troosten.
Toen Zwingli deze woorden van Luther las, voelde hij zichzelf ook aangesproken. In 1525 verscheen zijn Commentaar op de ware en valse religie, waarin hij de opvattingen van Rome weerlegde, maar en passant ook die van Luther, ofschoon zijn
naam niet werd genoemd. De brief aan Alber werd uitgegeven en in februari behandelde Zwingli de hele kwestie uitvoerig in zijn Klaar onderricht over het avondmaal van Christus (1526). Voor het eerst werd hier een exegetische visie vertolkt, waarmee geen van Luthers tegenstanders zich zou kunnen meten.
Uitgangspunt was Joh. 6, waar het eten van het vlees van Christus gelijk wordt gesteld met het geloven in Hem: Wie in Mij gelooft zal niet meer dorsten; wie in Mij gelooft heeft het eeuwige leven. In dit licht werd de uitspraak van Christus verklaard, dat het vlees van geen nut was (vs 63). Zwingli wilde hen, die het eten van het vlees van Christus op een andere manier opvatten ervan doordringen dat zij eigenlijk tweeërlei heilsweg voorstonden, namelijk die van het eten en die van het geloven. Verder verklaarde Zwingli dat de hemelvaart van Christus ons ertoe zou moeten brengen om de woorden: 'Ik ben met u', te betrekken op de Goddelijke natuur van Christus. Een lichamelijke tegenwoordigheid is een zaak, niet van de menselijke, maar alleen van de goddelijke natuur. Op grond daarvan kon Zwingli niet aannemen, dat het werkelijke lichaam van Christus in het avondmaal tegenwoordig was. Men mag de woorden 'Dit is mijn lichaam' niet letterlijk, of 'grof vleselijk' opvatten. De woorden moeten figuurlijk worden opgevat, zoals dit op vele plaatsen in de Schrift het geval is.
Voorbeeld is hier het beeld van de wijnstok, waarvan Christus zegt: Ik ben de ware wijnstok. Deze 'heldere getuigenissen' van Gods Woord zouden moeten overtuigen.
Zwingli bewaarde in heel zijn betoogtrant een rustige manier van spreken, die echter nogal afstak bij zijn uitingen in de brief aan Alber, waar hij het had over boerendomheid en gezwets van sofisten, die hij aantrof bij de voorstanders van een andere mening.
In zijn voetspoor gingen, ofschoon op een eigen manier, Oecolampadius uit Bazel en ook de reformatoren uit Straatsburg: Bucer en Capito. In 1525 verscheen van Oecolampadius een geschrift met de titel: Zuivere verklaring van de woorden des Heeren, waarin deze de betekenis van het avondmaal zoekt in de voeding van de innerlijke mens, met de levende spijs van het Woord. Voor hem is het avondmaal niet alleen een daad van de gelovig herdenkende gemeente, maar ook middel van een Goddelijke genade door Zijn Geest. De Geest van God werkt in op de geest van de mens, hetgeen slechts zij verstaan, die het ervaren.
Oecolampadius bezat een grote kennis van de kerkvaders. Hij probeerde aan te tonen, dat de leer van de lichamelijke tegenwoordigheid eerst door de scholastiek was ingevoerd. Uit liefde tot de vrede vermeed hij het noemen van Luthers naam. Wie van diens opvattingen niet op de hoogte was, zou nauwelijks geweten hebben, dat zijn leer tegelijk werd afgewezen. Een samenloop van omstandigheden was er oorzaak van dat in deze zelfde tijd Kaspar Schwenkfeld op het toneel verscheen, een spiritualist van de eerste orde, die zich bij de mystieke opvattingen van Karlstadt aansloot. Het was tevergeefs, dat in dit stadium de Straatsburgers trachtten de hele zaak op een ander spoor te brengen: men moest niet zozeer letten op het hoe, maar op het doel van het avondmaal. Luther antwoordde hun, dat de tijd voorbij was, waarin men met zwijgen antwoordde en dat het onmogelijk was niet op de geschriften van Zwingli en Oecolampadius in te gaan. Hij stelde zich rechtstreeks achter de predikanten die dezen bestreden, en hoezeer de zaak escaleerde bleek, toen zonder dat Luther er iets van wist, zijn preken over het avondmaal werden uitgegeven (1526). Daarna werden over en weer verschillende publicaties op de markt gebracht, waaraan ieder ijverig scheen mee te doen. Oecolampadius weerde zich in zijn antwoord op de Zuidduitse predikanten, Zwingli gaf een vriendschappelijke exegese over de woorden van het avondmaal, gevolgd door een geschrift met een uitvoeriger titel: 'Dat deze woorden van Jezus Christus, 'Dit is mijn lichaam' eeuwig de oude enige betekenis zullen
hebben en Luther met zijn laatste boek zijn mening en die van de paus in het geheel niet heeft bewezen'.
Met het laatste boek van Luther bedoelde hij diens geschrift uit 1527: 'Dat deze woorden van Christus, "Dit is mijn lichaam", nog vaststaan: tegen de dwepers'.
Luther had zich ertoe gezet om de aanval van de boze af te slaan, maar het hielp allemaal niet. Nog één keer gaf hij een grondige uiteenzetting van zijn opvattingen.
Het werd zijn grote avondmaalsboek: 'Over het avondmaal van Christus' (1528). Nu kon niemand meer klagen over gebrek aan materiaal. Uitvoerig waren de standpunten uiteengezet. Maar ze waren in geen enkel opzicht veranderd. Twee visies stonden tegenover elkaar, zoals het in het begin reeds het geval was. De stellingen waren betrokken. En het leek ondenkbaar, dat er van verzoening ooit nog sprake zou zijn.
Weliswaar wilde Zwingli alle scheldwoorden van Luther voor diens rekening laten.
Maar zijn eigen spot werd verfijnder. Zijn argumenten waren echter niet nieuw.
Zwingli ontwikkelde de leer van de twee naturen van Christus, hij maakte gebruik van het beeld van het lichaam van de mens en diens ziel, om de relatie tussen de twee naturen aan te duiden. Hij had stellige uiteenzettingen over het onderscheid tussen een menselijk en een Goddelijk bewustzijn en hij ontplooide al zijn kracht in de bestrijding van Luthers opvatting over de mededeling van de eigenschappen van de goddelijke aan de menselijke natuur. Was daardoor niet de waarachtigheid van de verlossing op het spel gezet? Wanneer Christus reeds tijdens zijn leven op aarde in de hemel was, wat was dan de betekenis van Zijn lijden en sterven. Hij riep: 'Weer, weer, weer, Luther, Marcion will dir in garten'. Inderdaad verdacht hij Luther van een dualisme, dat de werkelijkheid van de verlossing op het spel zette.
Luthers verweer was fel. Zwingli was gevaarlijker dan alle andere dwepers. Ieder nieuw boek van hem bevatte meer ketterijen, zo meende hij. En wat Zwingli over het lijden van Christus zei, dat geen lijden meer zou zijn, wanneer het niet naar zijn mensheid had plaats gehad, daarvan merkte Luther op dat hij niet graag een christen zou willen zijn, als Zwingli gelijk had, want dan was Christus niet meer geweest dan iedere andere eenvoudige heilige: '... in waarheid is Gods Zoon voor ons gekruist, dat is de persoon Die God is'. Wat de tegenwoordigheid van de mens Christus in het avondmaal betreft: God had veel meer mogelijkheden om tegenwoordig te zijn, dan wij vermoeden. Aan het einde van zijn geschrift gaf Luther een samenvatting, van alle artikelen van het geloof zoals hij deze nu zag, om daarmee te voorkomen dat ooit iemand hem iets anders zou toedichten. Het is een bewijs, hoezeer het vraagstuk van de tegenwoordigheid van Christus in het avondmaal ingeweven was in heel zijn theologie. Voor hem was het Schriftbeginsel in geding, nu niet tegen de achtergrond van de vraag waaraan het gezag van de Schrift ontleend is — aan de kerk of aan de Schrift zelf; ook niet tegen de achtergrond van de hele kwestie van wet en evangelie, maar het ging hem nu om het Schriftbeginsel in het beroep op de letterlijke zin van de Schrift. Natuurlijk hing dit samen met zijn belijdenis van de Christus, zijn opvatting van de aard en de werking van de belofte, tot in het lichamelijke leven toe, terwijl de nadruk op de objectiviteit van het heil Gods een sterk accent ontving.
Daartegenover stond de totaal andere visie van Zwingli, een andere manier van geloven leek het wel. Was het spiritueler, intellectueler, zoals men vaak kan lezen?
Heeft Luther toch gelijk gehad, toen hij Zwingli alleen nog maar kon zien in de schaduw van spiritualisten, geestdrijvers, revolutionairen en dergelijke? Was de invloed van het humanisme hier toch meer dan alleen maar een formele aangelegenheid? Was het begrip van de genade toch uitgehold, en nog wel door een verkiezingsopvatting, die buiten Christus om zo maar de heidenen in de hemel plaatste?
We geloven dat er veel verschil in benadering, wel verschil in uitgangspunt geweest is tussen beide reformatoren. Maar dat er nog veel meer misverstand, wanbegrip en onwil is geweest. Maar wat baat het deze dingen achteraf te betreuren? De werkelijkheid was niet anders. En zou juist de dreigende werkelijkheid van de toestand in het rijk de partijen niet dwingen om tot elkaar te komen?
Het gesprek te Marburg
Filips van Hessen was in ieder geval overtuigd van de bittere noodzaak om de partijen te verzoenen. Karel V stuurde aan op een vrede met Frans I en op een draaglijke relatie met de paus. Hij wilde in het rijk orde op zaken stellen. De rijksdag van 1529 dwong de protestanten naar elkaar toe. Luther had van deze rijksdag geschreven, dat heel Spiers vol duivelen zou zijn en dat er menige aanslag tegen het evangelie beraamd zou worden. Zo was het. De toestemming om op eigen verantwoordelijkheid reformaties in te voeren, waartoe de vorige rijksdag had besloten, werd ingetrokken.
Iedere voortgang van de Reformatie werd gestuit. Een aantal vorsten diende een protestatie in, maar de keizer meende recht te hebben elke vorm van verzet met geweld tegen te gaan. In die omstandigheden werd een verbond gesloten tussen keurvorst Johan van Saksen en landgraaf Filips van Hessen. Luther bleef kalm onder alles: 'De rijksdag is beëindigd, maar bijna zonder een vrucht, behalve die, dat de geselaars van Christus en de zieletirannen hun woede nog niet hebben kunnen koelen'.
In die omstandigheden nam Filips contact op met Zwingli. Straatsburg werd ingeschakeld: er zou een sterk verbond van evangelische vorsten tot stand gebracht moeten worden. Maar hoe zou daarvan sprake kunnen zijn?
Zwingli had zeer verstrekkende en idealistische plannen. Er zou een coalitie tot stand moeten komen van het noorden uit dwars door Europa, waardoor de keizerlijke gebieden geïsoleerd zouden moeten worden. Op die manier was er heil te verwachten.
Desnoods zou het de keizer met geweld aan het verstand moeten worden gebracht, dat het evangelie recht had.
Maar het standpunt van Luther tegenover de overheid liet zulke dromerijen niet toe.
Bovendien zou een religieus compromis voor hem onverdraaglijk zijn. De belijdenis van het Woord had weinig uit te staan met een politiek verbond. Men zou de waarheid van Gods Woord geweld aandoen. Luther meende dat de landgraaf wellicht al te veel neiging naar Zwingliaanse ideeën had en dat men mogelijk een infiltratie van de Zwitserse reformatie zelfs in Duitsland zou mogen verwachten. Zwingli zou er buiten gehouden moeten worden. Ook de keurvorst meende dat men beter met Oecolampa-dius zou kunnen praten, wanneer het toch moest. Maar Filips van Hessen liet zijn ideaal niet varen. Hij drong bij de keurvorst aan op medewerking en deze gaf tenslotte verlof om Luther en Melanchthon en de Zwitsers naar Marburg uit te nodigen.
Eerst nadat de eerste met Melanchthon en de tweede met Oecolampadius verkennende besprekingen hadden gevoerd. Melanchthon bracht ook andere punten ter sprake dan die van het avondmaal alleen, zoals de betekenis van het Woord als genademiddel en
Eerst nadat de eerste met Melanchthon en de tweede met Oecolampadius verkennende besprekingen hadden gevoerd. Melanchthon bracht ook andere punten ter sprake dan die van het avondmaal alleen, zoals de betekenis van het Woord als genademiddel en