Levensloop: eigen keuzes en beïnvloedingsruimte

De interessante en soms aangrijpende levensloopverhalen van de geïnterviewde vrouwen leveren een divers beeld op met duidelijke parallellen. Enerzijds zien we levenslopen die zich nog vrijwel geheel volgens tradities voltrekken, met veel vanzelf-sprekendheden en soms ook veel noodlot. Anderzijds verhalen geïnterviewde vrouwen van een leven dat ze voor hun gevoel zelf hebben vormgegeven, waarbij ze eigen keuzes konden maken en nog gaan maken (accountability). Deze vrouwen ervaren een sterke eigen invloed op - en sturing kunnen geven aan - hun leven. In beide situaties zien we dat kerk en geloof een rol hebben. Soms is dat een sterk normerende, bepalende rol van de kerk, soms is het niet zozeer het instituut kerk, maar de persoonlijke geloofs-beleving die sterk bepaalt hoe de vrouw omgaat met het verloop van haar leven.

Veel verhalen kenmerken zich door elementen van beide. We zien dan dat er aan-vankelijk een situatie was waarin de vrouw door gebeurtenissen werd overvallen -bij de oudere generatie vooral vroeger -waarna zij op een gegeven moment het eigen heft in handen neemt. Kenmerkend voor de kracht van deze moeders is dat ze ergens 'along the road' van de ene soort levensloop overgegaan zijn naar de andere, door eigen keuzes te gaan maken. Bij nogal wat respondenten vindt die overgang met een grote schok en nogal abrupt plaats op het moment dat ze jong zwanger worden en een kind krijgen.

Bij alle respondenten zien we dat de zwangerschap van het eerste kind een weinig bewuste keuze was, ongeacht generatie, locatie of opleiding. Soms is sprake van een 'ongelukje', in veel gevallen geven de vrouwen aan dat het hun min of meer over-komen is. Daarentegen is het tweede kind vaak wel een bewuste keuze, ook wat betreft het wel of niet samen met een partner opvoeden van het kind. Na de schokkende overgang is dus meer sprake van accountability, de respondenten geven zich meer rekenschap van hun keuzes en volgende stappen in het leven.

Dat het ervaren van noodlot bij de eerste zwangerschap nog de boventoon voerde, kan ook worden afgeleid uit het gegeven dat slechts een enkele respondent aangeeft een abortus te hebben overwogen. Deze interpretatie moet van een kanttekening worden voorzien. Abortus komt veel voor. Volgens geïnterviewde hulpverleensters is abortus een groot taboe in de religieuze Nederlandse Antillen en Aruba. Het wordt om die reden niet gedaan, of wanneer het wel gebeurt, wordt het verzwegen. Soms is ook uit gêne van de zijde van de interviewers op dit punt niet doorgevraagd.

De abrupte overgang naar zwanger zijn en een kind krijgen, had bij nogal wat vrouwen een schokeffect en leidde tot een zekere of grote mate van empowerment en

accountability. Er wordt eigen verantwoordelijkheid genomen. Er worden duidelijke keuzes gemaakt, bijvoorbeeld voor het gaan volgen van een opleiding om een betere baan te kunnen krijgen. We hebben dit met name gezien bij de respondenten op Curaçao en Aruba, waar de vrouwen klaarblijkelijk ook in de gelegenheid waren om deze stap te zetten (capability building). Dat wil niet zeggen dat het makkelijk was. Bij deze vrouwen wordt doorzettingsvermogen dan ook direct genoemd als een kenmerk van een 'sterke vrouw'.

Dit empowerment effect zien we daarentegen niet in de interviews met vrouwen van de Bovenwinden en Bonaire. De vrouwen geven aan dat zij weinig support ervaren uit hun omgeving. De randvoorwaarden (capability building) ontbreken volledig om zich uit de situatie te ontwikkelen. Een obstakel dat vanuit de hulpverlening sterk naar voren komt, is het zeer gebrekkige en negatieve zelfbeeld van de moeders. Pas wanneer dit ontwikkeld zou zijn tot een zeker niveau, kan een volgende stap naar persoonlijke groei mogelijk worden.

Empowerment en een keuze voor een moderne -meer zelfstandige - levensstijl met eigen verantwoordelijkheid nemen, wordt ook zichtbaar in de keuze om zelfstandig te willen gaan wonen. Die wens komt vooral naar voren op Curaçao, waar voorheen en ten dele nog steeds drie-generatie-huishouding in matrifocale vorm het dominante huishoudtype vormde en vormt. Zelf opvoeden wordt als belangrijkste reden genoemd om liever alleen met kind en een eventuele partner te wonen. Daarnaast kalft de extended family af door het eenvoudige feit dat oma tegenwoordig zelf ook werkt.

Op Aruba komt een moderne levensstijl met een redelijk ontwikkelde accountability naar voren bij de meeste geïnterviewde vrouwen. Zij geven echter wel aan dat zij in hun keuzevrijheid beperkt worden door tekortschietende en/of te dure kinderopvang.

Dit kan gezien worden in combinatie met een meer geïndividualiseerde levensstijl, waarbij de matrifocale familiestructuur minder als vangnet fungeert.

In Nederland komt uit de interviews duidelijk naar voren dat het zelfstandig wonen van alleenstaande Antilliaanse en Arubaanse moeders niet altijd de gewenste situatie is. Hier ontbreekt een alternatief voor.

Noemenswaardig is dat de Antilliaanse en Arubaanse respondenten in Nederland de keuze om te emigreren (naar Nederland) nauwelijks als een keuze benadrukken. Dat is vreemd aangezien doorgaans een emigratie een indrukwekkende gebeurtenis vormt in iemands levensloop, met verstrekkende gevolgen. Mogelijk is de keuze zo vanzelf-sprekend geweest (door ouders, traditie en dergelijke) dat er niet bij stil werd gestaan.

Ook is het mogelijk -een enkele respondent verwijst daar voorzichtig naar - dat de emigratie, gegeven de omstandigheden min of meer 'gedwongen' was.

De capability development -zelf je capaciteiten gaan vergroten - wordt eveneens na de levensloopwending van de bevalling zichtbaar. Vooruitkomen via een opleiding wordt na de bevalling een sterke wens, die de geïnterviewde vrouwen ook realiseren. Het is opmerkelijk binnen de groep respondenten hoeveel vrouwen onder zeer moeilijke omstandigheden toch een hogere opleiding hebben voltooid.

Opvallend is dat de partnerkeuze door de respondenten niet als een 'major life event' wordt beschouwd. De kwestie rond partnerkeuze lijkt sterk beïnvloed door de algemene notie dat mannen zich toch niet binden. Dat het misgaat lijkt een selffulfilling prophecy, waarop ouders en dochters zich stilzwijgend voorbereiden.

Er is wel een sluimerend ideaal bij respondenten van een kerngezin met man en kinderen, maar dit wordt weer gemakkelijk losgelaten en maakt plaats voor de realiteit van alledag. Ook hebben we vaak bij de respondenten gehoord dat zij expliciet hebben gekozen voor een leven zonder man. Het geeft hun trots en waardering van de gemeenschap dat ze het alleen redden. Ze ontlenen daaraan dus een stuk empowerment.

Tot slot valt op dat de verhalen van de respondenten (deels hulpverleensters) op de Bovenwinden en Bonaire een opvallend minder rooskleurig beeld geven, weinig accountability, weinig empowerment en een zekere gelatenheid. Het zelfbeeld van deze respondenten is laag, het risico van zelfverwaarlozing en kinderverwaarlozing is in deze gevallen groot, aldus de geïnterviewde hulpverleensters. Een man wordt door vrouwen voornamelijk in (financiële) nood gezocht om bij te dragen. Als levenspartner of medeopvoeder wordt nauwelijks een beroep op hem gedaan, aldus

hulpverleensters.