J. E. T E I J S M A Ü T ,
Sedert het verschijnen van den Catalogus plantarum in Horto Botanico Bogo-riensi cnltarum alter van den heer J. K. Haskarl, in 1844 heeft men weinig meer van deze inrigting vernomen, en toch is daarm van dien tijd af tot heden zeer veel voorgevallen, wat wel der vermelding waardig mag gerekend worden.
Een zamenloop van omstandigheden heeft dit echter tot dusverre verhindert en onder deze omstandigheden was niet de minst belangrijke het vertrek van den ijve-rden en verdienstelijken botanist den heer H. Zollinger die Java verliet, om naar zifne betrekkingen weder te keeren en voor zijn vaderland nuttig te zijn. De vele diensten, door den heer Zollinger aan den plantentuin bewezen, liggen nog versch in het geheugen en zullen wegens de menigte planten, die hij zoo van OosWava als van Bali, Lombok, Sumbawa en Macassar aan dezen turn bezorgde, nog lang in gunstig aandenken blijven. , ....
Kortelings is uit Nederland aangekomen de adsistent-hortulanus S. Binnendijk, waardoor mijne werkzaamheden aanmerkelijk zijn verligt geworden en waardoor, met gezamenlijke inspanning, nu ook weder wat ter bevordering der wetenschap kan gedaan worden. Hiermede is dan ook reeds een aanvang gemaakt, zoodat men in het aanstaande jaar weder eenen nieuwen catalogus van den planten urn zal kunnen ter perse leggen, welke in alle deelen den vorigen, misschien met in geleerdheid maar wel in belangrijkheid, verre zal overtreffen.
Het getal planten, in den vorigen catalogus opgenomen bedroeg aan species en variëteiten p. m. 3300, terwijl dat van den nieuwen catalogus ten naastebij 5000 zal bedragen. , . , - , , ! i i
Onder dit vermeerderde getal bevinden zich, behalve de vele schoone sierplanten, verscheiden zeer belangrijke, zoowel huishoudelijke als geneeskrachtige gewassen, voor het grootste gedeelte verkregen uit de onderscheidene botanische turnen m Nederland, waarvan den Hortus Botanicus te Amsterdam de meeste eer toekomt.
Voorts ontvingen wij veel uit den Botanischen tuin te Calcutta. Ook van Bourbon, Sidney, Japan en onze eigene bezittingen in dezen archipel z.jn vele schoone zaken verkregen/zoo als uit eenige der voornaamste, hieronder volgende plantennamen blijken zal. Zefs Java schijnt nog bij lange na niet uitgeput, daar nog steeds nieuwe species en genera gevonden worden. Ook de plantentum levert van vroe-gere aanplantingen Mg gedurig zoodanige, die nu van tijd tot tijd m bloei geraken, waardoor het mogelijk wordt om ze te bestemmen. De diagnosen dezer nieuwe
— 94 —
planten zullen vooraf in dit tijdschrift worden bekend gemaakt, om nader in den catalogus van den tuin te worden bijeenverzameld.
In onze eigene bezittingen alhier blijft echter nog veel te verzamelen over, doch zoo men de moeijelijkheid, waarmede nieuwe of voor den tuin belangrijke en ge-wenschte zaken, door gebrek aan deskundigen, te verkrijgen zijn, in aanmerking neemt, dan zal men moeten besluiten, dat in de gegevene omstandigheden reeds veel gedaan is. Het blijft echter zeer te wenschen, dat ik, wanneer de werkzaam-heden bij den tuin zulks zullen veroorloven, dezen archipel zal kunnen bereizen, om nog zooveel schoons, wat voorhanden is, voor den tuin te verzamelen, waar-door ziju bloei tot den hoogsten trap kan gevoerd worden. Ook die planten van gelijksoortige klimaten op Java, zoowel sierplanten als nuttige en geneeskrachtige, zijn bij voortduring zeer gewenscht, terwijl planten, aan koudere klimaten eigen, hier van geene de minste waarde zijn, zoo als de genomene proeven op den Pan-gerangoh ten duidelijkste bewezen hebben.
Dat van de menigte kisten met planten, tusschen Nederland en hier gewisseld, niet nog betere resultaten verkregen zijn, is voornamelijk daaraan te wijten, dat de gezaghebbers van schepen, die zich met de overbrenging daarvan belasten, in het algemeen geene genoegzame zorg voor de kisten dragen en in stede van ze pp het dek te plaatsen, om er genoegzaam licht te laten invallen, ze meestal tus-schendeks plaatsen, zoodat ze van het zoo noodige licht verstoken blijven, hetwelk den dood der planten ten gevolge heeft.
Van de planten, nog niet in den ouden catalogus vermeld, als eerst later ver-kregen, zijn eenigen der volgende de belangrijkste.
Cybotiwm glaucescem Kunze of Panawar djamli, door den heer baron de Koek uit het Kijk van Djambi op Sumatra verkregen, welks pluis een zeer doelmatig bloedstelpend middel oplevert en bij de Javanen zeer in achting is. Men voert de gedroogde exemplaren aan van Palembang, die bij de inlandsche doekoens tot eene Spaansche mat per stuk verhandeld worden. Deze plant is het zoogenaamde Scy-thische lam, hetwelk men vroeger voor een dier hield.
Bafflesia Hochussenii T & B., eene nieuwe soort van dit geslacht, waarvan de beschrijving in dit tijdschrift het licht ziet, en welke even als de
Rafflesia patma BI. in den plantentuin is overgebragt. De laatstgenoemde is door de zorg van den heer H. H. Loudon van Noessa Kambangan aangevoerd, terwijl de eerste in het Buitenzorgsche gevonden wordt.
Cyperus papyrus L., zeer onlangs van den hoogleeraar Bergsma uit den academie-tuin van Utrecht ontvangen, is wegens hare bekendheid als het papier der Egypte-naren opleverende, belangrijk genoeg om ook hier aangeplant te worden.
PJiormium tenax Porst., van den Hortus Botanicus te Amsterdam ontvangen. Dit is het zoogenaamde Nieuw-Zeelandsche vlas.
Yucca draconis L. en
Dracaena draco L., beiden uit den Hortus Botanicus te Amsterdam, en eene soort van drakenbloed opleverende.
Smilax syphilitica, H. B., van den heer Weimar te Batavia ontvangen. Deze plant levert, zoo als bekend is, de sarsapariUa van den handel.
Vanilla planifolia Andr., door dr. Pierot het eerst in 1840 op Java ingevoerd.
Deze plant is wel reeds vroeger in den catalogus opgenomen, doch heeft, hoewel sedert eenige jaren sterk gebloeid, nooit eene enkele vrucht voortgebragt, daar de vruchtbeginsels steeds eenige dagen na de bloeijing afvielen. Op het berigt dat zij kunstmatig moet bevrucht worden, is daarmede de proef genomen en men er eindelijk in geslaagd om deze bevruchtingswijze uit te vinden, waardoor thans alle bloemen vruchten zetten, zoodat men spoedig tot de cultuur hiervan in het groot zal kunnen overgaan en Java in den vervolge vanille in overvloed zal voortbrengen.
Musa texlilis Nees, door wijlen den heer Cleerens van Amboina gezonden. Deze soort zoude het beste manilla-vlas opleveren.
Pandanus utilis Bory, van den Hortus Botanicus te Amsterdam, welks vruchten met die van den broodboom (Artocarpus incisa) het hoofdvoedsel der Zuidzee-eilanders uitmaken.
Calamus draco L. en
— 95 —
Calamus rotanga L., door de heeren baron de Koek en Gallois van Palembang en Bandjermassing overgezonden, welke eerste het drakenbloed en de tweede fraaije wandelstokken oplevert.
• Sagus Ruffia Jacq., door den heer D. T. Pryce te Batavia van Bourbon ont-vangen. Dit is de Madagascarsche sagoboom.
Elaeis guineënsis L., van den Hortus Botanicus te Amsterdam, en door den heer D. T. Pryce te Batavia van Bourbon ontvangen. Deze palm levert eene olie, welke ter Kust van Guinea een voornaam handelsartikel uitmaakt.
Araucaria excelsa Ait., door den heer White, Engelsen geestelijke te Singapoera, van zijne reize naar Sidney medegebragt, en
Araucaria hrasiliana Lamb., van den heer Jongeling te Utrecht ontvangen. Deze fraaije Amerikaansche koniferen leveren niet alleen een zeer nuttig hout, maar zijn tevens ware sieraden van haar geslacht, geheel vreemd aan de Javasche vormen dier familie.
Querem suber L., van den academietuin te Leyden. Deze kurkeik kan, zoo hij hier goed groeijen wil, op Java goede diensten bewijzen.
Artocarpus venenosa Z. et M., eene nieuwe soort van vergifboom, door den heer Zollinger op Java gevonden en door den heer W. J. M. van Schmid aan den tuin toegezonden.
Laurus nobilis L., van den heer von Siebold, en
Laurus nobilis L. var. salicifolia van den academietuin te Groningen; beide om de welriekende bladeren en gebruik in de huishouding genoegzaam bekend:
Santalum album L., pas kortelings van den heer baron van Lynden van Timor ontvangen. Deze boom, het echte sandelhout opleverde, is eene belangrijke aan-winst voor den tuin.
Nepenthes Rafflesiana Jacq. en
Nepenthes ampullacea Jacq., van den heer dr. Oxley te Singapoera, zeer merk-waardig wegens hare zonderlinge bladverlenging (ook genaamd kannekenskruid).
Cinchona alba Hort., van den Hortus Botanicus te Amsterdam. Indien het nader blijken mögt, dat deze heester eene genoegzame hoeveelheid quinine bevat, ware deszelfs voortplanting in hoogere streken zeer aan te bevelen.
Strychnos mix vomica IJ., van den Hortus Botanicus te Calcutta en
Strychnos tieute Lesch., door den heer W. J. M. van Sehmid van Oost-Java toe-gezonden. Deze planten zijn genoegzaam bekend.
Cresentia cujete L., of kalabasboom, van den Hortus Botanicus te Amsterdam.
Deze levert de in de West-Indien tot veelvuldig gebruik benuttigde drinknappen enz.
Isonandra gutta Hook., of Geta pertja, van Singapoera overgezonden. Deze levert de echte Geta pertja van den handel, welke nooit op Java is gevonden en er hoogst waarschijnlijk ook niet voorkomt, hoewel sommigen de Meus elastica of Karet, ook Kohlehlet geheeten, als zoodanig gelieven aan te nemen.
Er zijn echter in den plantentuin verschillende boomen aanwezig, die verschil-lende soorten van geta opleveren, zeer verscheiden in kleur en hoedanigheid; deze zullen nader mede in dit tijdschrift worden bekend gemaakt.
Sideroxylon species, door de heeren Vertholen, van Lynden en Steinmetz van Borneo en Palembang overgezonden. Dit is het ware ijzerhout, waarvan onlangs, in de residentie Bantam, uit den voorraad van den plantentuin, eene aanplanting is geschied.
Anonaceae? — Minjak Tankawan, door den heer baron van Lynden van Borneo medegebragt. Deze alsnog onbekende boom is eene nieuwe soort van boterboom, op Borneo zeer geacht. De gestolde boter wordt door de Daijakkers op hunne reizen gemakkelijk in stukken 'medegevoerd en is voor de Europesche keuken zelfs niet te versmaden.
Coohia anisata Desf., door den heer D. T. Pryce te Batavia van Bourbon ont-vangen. De bladen bezitten een aangenamen anijsgeur.
Calloplyllum tacamahaca Willd., even als vorige verkregen. Deze plant levert de in den handel onder dien naam bekende gom.
Citrus auranlium L. Hiervan zond de heer Jongeling te Utrecht eene fraaije collectie.
Swietenia mahagony L., van den Hortus Botanicus te Amsterdam en van den
— 96 —
academietuin te Utrecht ontvangen. Deze, net mahoniehout opleverende boom, schijnt hier wel te zullen voortkomen, zoodat hij als eene belangrijbe aanwinst kan beschouwd worden.
Hura crepitans L. of zandkokerboom, ons uit den Hortus Botanicus van Amster-dam en uit den academietuin van Utrecht, ook laatstelijk van Suriname, toegezonden.
Behalve de bekende eigenschappen, dat de vrucht, rijp zijnde, met groot gedruisch van elkander springt en dat de bijna rijpe vruchten, doorgesneden, als zandkokers gebruikt worden, heeft men in den laatsten tijd bevonden, dat het sap uit dezen boom, zoo ook deszelfs bast, een zeer heilzaam middel is tegen de lepra.
Siphonia ' elastica Pers., welke de Amerikaansche kaoutschouk of elastieke gom oplevert. Deze pas kortelings van den hoogleeraar Bergsma uit den academietuin van Utrecht ontvangen, is overgebragt in eene kist, waarin 24 planten in potten gezet waren, en waarin door een pijpje een weinig lucht was toegelaten. Die kist leverde een dier gunstige resultaten op, welke zoo zelden verkregen worden, daar van de 24 planten slechts ééne dood was, en alle overige in zeer voordeeligen staat verkeerden.
ScMnus terebintliifolius Badd., door den heer D. T. Pryce te Batavia van Bourbon ontvangen. Deze heester levert echten terpentijn op.
Quassia amara L., van den Hortus Botanicus te Amsterdam.
Samadera indica Gaert. {Fittmannia elliptica "Vahl. = Oatep pait Mal). Deze op Java inheemsche boom, in het Bantamsche voorkomende, is door den hoogleeraar C. L. Blume in zijne bijdragen pagg. 250 en 251 beschreven. Zij heeft onlangs voor het eerst in dezen tuin gebloeid, waardoor men haar aanzijn is ontwaar ge-worden. De groote bitterheid van haren bast doet vermoeden, dat hierin, zoo als reeds vroeger is opgemerkt, geneeskrachtige bestanddeelen voorhanden zijn.
Guajacum officinale L., van den Hortus Botanicus te Amsterdam.
Syncarpia Vertholenii T et B., door wijlen den heer Cleerens en Amboina ge-zonden, en door Eumphius verkeerdelijk beschreven als Metrosideros vera.
Eugenia pimenta Dec., van den Hortus Botanicus te Amsterdam. De vruchten van dezen boom leveren het piment of de Jamaiea-peper.
Myrtus pimentoïdes Lindl, van den heer D. T. Pryce te Batavia, afkomstig van Bourbon. Nut als dat der voorgaande.
Pterocarpus indiens Willd. Hiervan zond wijlen de heer Cleerens, van Amboina, vier soorten of variëteiten, die onder den naam van Kaijoe lengoa, als meubelhout zeer geacht zijn en ook van Amboina worden uitgevoerd.
Andira retusa H. B., B. surinamensis. Van den academietuin te Leyden. Eene geneeskrachtige plant, welke gebruikt wordt als braak- en purgeermiddel.
Caesalpinia coriaria Willd. of Bivi-divi van den handel, door dr. Wallich van Calcutta toegezonden voor eene soort van Amerikaansche Sumach. Zij geeft hier reeds zaden, zoodat ze, van waarde bevonden wordende, spoedig over Java kan worden verspreid.
Poinciana regia Bojer., door den heer dr. Oxley van Singapoera gezonden. Hoe-wel hier nog niet gebloeid hebbende, moet deze eene der fraaiste bloemen voortbrengen.
Haematoxylon campecheanum L., of het campecheliout van den handel, van den Hortus Botanicus te Calcutta ontvangen. Deze boom is zoowel om zijne genees-krachten als om zijn fraai hout zeer geacht.
Cassia paraliyba Arrab., van Brazilië aan den heer dr. Schwaner toegezonden.
Een zonderlinge boom, zoowel wegens zijnen snellen loodregten groei, schietende hij met zeer lange gevinde bladen tot de hoogte van p. m. 50 voeten op en brengende eerst dan eenige takken voort, als om zijne donkergroene gladde schors.
Men zond hem onder den naam van Caesalpinia Tambara.
Acacia arabica Willd., door den heer Zollinger op zijne tehuisreize uit Egypte overgezonden en Acacia vera Willd., van den Hortus Botanicus te Calcutta. Deze groeijen hier zeer weelderig en beloven met der tijd ook Arabische gom te zullen voortbrengen.
Nog veel zoude hier kunnen vermeld worden, wat wel der aandacht waardig is, indien dit bestek zulks toeliet.
Eene wandeling in den plantentuin is voor een onbekende met het plantenrijk
_ 97 —
eene groote verlustiging doch voor den kenner een waar genot. Het terrein is van tijd tot tijd meer uitgebreid geworden, zoodat het nu het geheele gedeelte bevat, gelegen tusschen de rivier Tjilivvong ten oosten, den grooten postweg ten westen, het Chinesehe kamp ten zuiden en de kazerne ten noorden, met uitzondering van nog eenige inlandsche woningen, op het zuidwestelijke punt gelegen.
Deze uitbreiding van het terrein werd te noodzakelijker, wegens het toenemend aantal planten en hiervoor is zeer te stade gekomen het terrein gelegen langs de geheele lengte van den tuin aan de rivier Tjiliwong, vroeger eene wildernis, maar thans door afdamming dier rivier in een der fraaiste gedeelten van den tuin her-schapen, waaraan door Zijne Excellentie den Minister van Staat, Gouverneur-Gene-raal geene kosten gespaard zijn. Daarvan blijft ook steeds een gedeelte beschikbaar tot proefnemingen met nieuwe cultures, voor zooverre die aan de directie van den plantentuin worden opgedragen.
De tuin is, na het verschijnen van Endlichere Genera plantarem, geheel naar het stelsel van dien geleerde gerangschikt, hetwelk in den beginne veel moeite en zwarigheden veroorzaakte, doordien toen de meeste planten en boomen moesten verplaatst worden. Bij den snellen groei in dit klimaat zijn de sporen daarvan reeds nu voor het grootste gedeelte verdwenen.
Het stelsel van Endlicher heeft in alle opzigten zeer goed voldaan. Men vindt thans alle natuurlijke familien bij elkander voor zooverre dit doenlijk was, daar de vaste en zaaiplanten alle afzonderlijk geplaatst zijn.
Sommige groepen zijn zeer belangrijk, zoo als die der palmen, welke, behalve de Oost-Indische, ook nog vele West-Indische, van den Hortus Botanicus van Am-sterdam en van elders afkomstig, bevat.
Ook de slingerplanten beslaan een afzonderlijk terrein, en eene andere plaats is bestemd voor de in lommerrijke en bergachtige streken te huis behoorende planten.
Dit terrein, hetwelk door snelgroeijend geboomte is beschaduwd, kan naar believen geïnundeerd worden.
De varens en standelkruiden vormen ook zeer schoone groepen. Van deze laatste zijn, op last van Zijne Excellentie den Gouverneur-Generaal, zeer fraaije teekeningen vervaardigd, die spoedig zullen gepubliceerd worden en waaronder men vele be-langrijke en nieuwe species zal aantreffen, welke voor de wetenschap van groot nut kunnen zijn.
Sedert eenige maanden is tot dit einde een bekwaam teekenaar aan den tuin verbonden. Het is te wenschen, dat deze kunstenaar nog lang in die betrekking-zal werkzaam blijven, waardoor een schat van planten-afbeeldingen van den tuin kan verkregen worden, zooals er nog geen bestaat.
Bij den tuin behoort ook eene boekerij, die vele fraaije werken over botanie bevat, en waarbij jaarlijks de nieuwste benoodigde boeken worden aangekocht. Er ontbreken evenwel nog verscheidene werken, om alle Oost-Indische planten be-hoorlijk te kunnen bestemmen. Het gebouw, waarin de boekerij is geplaatst, is op last van den Gouverneur-Generaal mr. P. Merkus opgerigt en onder het bestuur van den waarnemenden Gouverneur-Generaal J. C. Beijnst geheel voltooid gewor-den. Het dient tevens tot berging, van herbarium, zaden enz., waartoe het zeer doelmatig is ingerigt.
De woning van den hortulanus is in het verleden jaar geheel nieuw opgebouwd, hetgeen veel tot verfraaijing van den tuin heeft bijgedragen. De woning van den adsistent-hortnlanus is echter in zeer slechten staat. Het ware zeer wenschelijk, dat ook deze vernieuwd wierd.
Er bestaat nog eene inrigting voor het zaaijen en aankweeken van planten, be-staande in eenige broeibakken (zonder broeijing) en eene galerij met glas gedekt, dienende om de zaden tegen ongedierte, sterke regens en zonnehitte te bescher-men. Hierin worden eerst alle planten gekweekt, alvorens zij in den tuin worden overgebragt, hetgeen in dit klimaat van groot nut is bevonden. De vele kisten met planten, welke, hermetisch gesloten, van elders aankomen, worden daarin ook verpleegd, om de planten langzaam aan de lucht te gewennen. De te verzenden kisten worden daar insgelijks gereed gemaakt.
i860. '.'