Inzicht in actuele wereldconflicten via historische oorlogsfilms

We leven anno 2014 opnieuw in tijden van (dreigende) oorlog; Afghanistan, Syrië, Noord-Korea, Oekraïne… Het tonen van historische oorlogsfilms maakt de actuele situatie meer inzichtelijk. Bijvoorbeeld begrip voor en erkenning van Nederlandse/Duitse oorlogsveteranen. (jong en oud).

De idee achter deze stelling was het leven in tijden van oorlog of gewelddadige conflictsituaties van gewone mensen en soldaten trachten te verduidelijken aan de hand van historische filmfragmenten. Bij het zien van bijvoorbeeld een film over een kind in de Tweede Wereldoorlog dat moet onderduiken, op transport wordt gesteld of als jongvolwassene gedwongen toetreedt tot de Duitse Wehrmacht, wordt ruimte gecreëerd om actuele onderwerpen eerder bespreekbaar te maken. Te denken valt aan de

omstandigheden waarin hedendaagse oorlogsvluchtelingen en kindsoldaten moeten leven.

Tevens zouden oorlogsfilms over het soldatenleven ten tijde van de Tweede Wereldoorlog begrip kunnen kweken voor oorlogsveteranen en uitgezonden militairen in het algemeen. Natuurlijk zitten hier haken en ogen aan. Vechten voor vrijheid en vrede is een goede zaak om het even aan welke kant je staat. Het verheerlijken van geweld moet echter worden voorkomen. Maar volgens mij zijn historische filmbeelden een goed hulpmiddel bij het inzichtelijk maken van zowel het verleden als het heden. Neem de meest recente ontwikkelingen in Oekraïne en de complexiteit van dit conflict. Het Oekraïense leger, de pro-Russische separatisten, ‘verdwaalde’ Russische militairen…

allemaal denken ze hun strijd te kunnen verantwoorden of worden gedwongen deel te nemen aan deze strijd. Zo ook de soldaten uit de Tweede Wereldoorlog. Eenieder van hen heeft/had familie die om hem geeft/gaf. De les die hieruit kan worden getrokken, is dat we als maatschappij, als buitenstaander niet te snel zouden moeten oordelen. Elke situatie vanuit verschillend perspectief onderzoeken. Niet vergoelijken, maar

verklaren.177

Aangezien stelling vijf breed kan worden geïnterpreteerd, liepen de meningen tussen beide landen, maar ook onder de Nederlandse en Duitse docenten onderling, sterk uiteen. Een film vertonen waar het oorlog voeren zelf centraal staat, blijkt dan bij enkelen opeens een precair onderwerp te worden. Mogelijk vanwege het erin

voorkomende geweld, dat eventueel agressief gedrag kan uitlokken. Alsof het vertonen van beelden uit nazivernietigingskampen niet de bij een oorlog behorende

gruwelijkheden en geweldsuitingen in al zijn rauwheid laat zien. Of ligt het actuele karakter bij sommige docenten politiek te gevoelig…

Zo vraagt een Nederlandse geschiedenisdocente zich af in hoeverre het

overbrengen van meer begrip en erkenning voor oorlogsveteraren een taak is van de geschiedenisleraar. Zij is van mening dat dit eigenlijk meer voor de politiek is

weggelegd.178 _{Maar dat heeft mijns inziens dan toch ook betrekking op aandacht vragen} voor herdenken. Lijnen trekken van het verleden naar het heden is toch één van de essentiële onderdelen van het vak geschiedenis. Waar leg je dan de grens…wat is wel bediscussieerbaar in het klaslokaal en wat niet… Dat ook de geschiedenisleraar standplaats gebonden is, kan een even wijze les zijn voor de huidige en komende generaties als een les over de historische feiten van de holocaust.

In andere reacties viel op te merken dat de ervaring leert dat leerlingen eigenlijk totaal geen goed beeld hebben van het leven in oorlogstijd en de gevolgen van oorlog. Historische films kunnen volgens hen wel inzichtelijk maken hoe dreigend en slopend gewelddadige conflictsituaties zijn, maar om bijvoorbeeld het Syrische conflict zelf te kunnen begrijpen zijn documentaires en krantenartikelen nodig over dit specifieke

177 Vb. krantenartikel; universeel moederlijke bezorgdheid in tijden van oorlog: “Soldatenmoeders zijn terug. Dit keer zoeken Russische soldatenmoeders hun zonen die verdwenen zijn in Oekraïne”, De Stentor,

correspondent Wierd Duk, (01-09-2014) 6-7.

178 Volgens onder meer een geschiedenislerares aan het Gymnasium Haganum in Den Haag en een docent geschiedenis aan het Christelijk Gymnasium Utrecht.

conflict.179 _{Een geschiedenisleraar aan het Erasmuscollege Rotterdam is van mening dat} authentieke oorlogsbeelden en documentaires waarin veteranen aan het woord zijn zeker kunnen bijdragen aan een verbetering van hun voorstellingsvermogen. Mits dergelijke documentaires niet te commercieel van aard zijn. Goed inzetbaar zijn volgens hem de documentaires van Canvas, België 2 over het Derde Rijk.180

Ondanks het feit dat de meeste Nederlandse docenten van mening zijn dat

historische films over de Tweede Wereldoorlog niet bijdragen aan het inzichtelijk maken van actuele situaties, kunnen deze films naast het inspelen op het inlevingsvermogen ook worden aangewend om leerlingen te motiveren zich op zijn minst te buigen over oorlogen die vandaag de dag in de wereld worden gevoerd. De filmbeelden kunnen associaties oproepen met de actuele kwesties. In dit geval kunnen films over de Tweede Wereldoorlog dus tevens worden toegepast om aandacht te verkrijgen voor een bepaald hedendaags onderwerp. Van groot belang blijft ook hier weer de rol van de docent omdat het leggen van verbanden een vaardigheid is die moet worden aangeleerd, aldus de mening van de geënquêteerden.181

Aan Duitse kant waarschuwen de docenten met name voor het propagandistische karakter van oorlogsfilms. Zodoende zijn dit type films eerder geschikt om bijvoorbeeld propagandatechnieken te tonen, dan lijnen te trekken tussen het verleden en heden.182 Andere Duitse respondenten stonden positief tegenover het vergelijken van historische gebeurtenissen met actuele oorlogssituaties. Maar zij zijn zich ervan bewust dat dit welbeschouwd vrijwel alleen kan wanneer er duidelijke paralellen zijn. Tevens hangt het sterk af van de samenstelling van de klas, het niveau en de leeftijd van de leerlingen of een dergelijke filmanalyse kan worden uitgevoerd. Aangezien de huidige asymmetrische manier van oorlog voeren sterk verschilt van de wereldoorlogen uit de eerste helft van de twintigste eeuw, oorlogsspeelfilms daarnaast vaak leeftijdsgebonden zijn en veelal

179 Volgens geschiedenisleraren aan het Vossius Gymnasium Amsterdam en aan het Gymnasium Haganum Den Haag.

180 Zie de website van Canvas met de zesdelige documentaire: Dockland: Het Verzet in Europa (1939-1945)

http://www.canvas.be/programmas/dockland%3A-het-verzet-in-europa-1939-1945/server1- 4f4f0310%3A13bae8811da%3A-2d9a#panel-epi

181 Volgens geschiedenisleraren aan het Gomarus College Noord Nederland en het Ignatius Gymnasium Amsterdam.

182 Volgens geschiedenisleraren aan het Gymnasium Vogelsang Solingen, het Erasmus-vom-Rotterdam Gymnasium Viersen en het Nicolaus-Cusanus-Gymnasium Bergisch-Gladbach.

problematische soldaatbeelden vertonen (heldenverering), zijn realistische oorlogsfilms beperkt toepasbaar in het onderwijs.183

Daarom hebben de Duitse geschiedenisleraren die deelnamen aan de enquête eveneens voorkeur voor het inzetten van (liefst authentieke) filmbeelden in de

geschiedenisles die betrekking hebben op de te behandelen historische periode. Voor meer inzicht in bijvoorbeeld de massaslachtingen van de Eerste Wereldoorlog haalt een van de geënquêteerden de oorlogsspeelfilm Im Westen nichts neues aan, gebaseerd op het gelijknamige boek van de Duitse veteraan Erich Maria Remmarque uit 1929. De verschrikkingen waarmee soldaten in deze loopgravenoorlog te maken kregen zijn in de film aangrijpend verbeeld. Wanneer leerlingen met de inzet van films op zijn minst een soort instinct ontwikkelen voor historische, dan wel meer hedendaagse politiek-

maatschappelijke fenomenen is reeds een fundamenteel doel bereikt, aldus de opinie aan Duitse kant.184