Improviserende sociale professionals zoeken aansluiting op het sociaal vermogen en de zelfredzaamheid van mensen. Ze proberen vanuit een verinnerlijkt vermogen tot inleven verbindingen te leggen met kwetsbare mensen in hun eigen context. Vooraf is niet goed te voorspellen wat de impact is van de hulp die deze professionals geven. Hulpverlening (proberen te) begrijpen is beter mogelijk als we onze aandacht ook richten op de sensitieve en tentatieve interventies van professionals. Het vermogen om de juiste interventies uit te voeren omschrijf ik als zelfwerkzaamheid en sociaal kunstmanschap van professionals. Het is gebaseerd op vakmanschap, wijsheid, intuïtie en creativiteit.
5.2.1 Zelfwerkzaamheid en sociaal kunstmanschap van professionals
Improviserende professionals bewerkstelligen een vertrouwensrelatie van nabijheid èn afstand, waardoor de ander ruimte ervaart om de eigen krachten in zijn of haar sociaal vermogen en zelfwerkzaamheid te (her)ontdekken. Professionals ontwikkelen vermogens die gefundeerd zijn op diepere lagen van zelfwerkzaamheid (Van Ewijk, 2014, p. 125; zie ook 5.1). Door het aangaan van een sociale relatie met cliënten komt er aandacht voor de verwoorde noden, vragen en klachten in de taal van de bovenstroom. Het is dan tegelijk de kunst om dieperliggende essenties te onderkennen, te ontwarren en te benoemen. Dit werk zouden we kunnen vergelijken met werkprocessen van kunstenaars die kunst ontwerpen door gebruik te maken van kwaliteiten en eigenschappen die in het materiaal verborgen liggen.
5
Inspelen op bestaande eigenschappen:
Kunstenaars bewerken materiaal door gebruik te maken van natuurlijke eigenschappen. Unieke structuren, zoals bij hout, steen of glas, hebben een eigen robuustheid waarop een kunstenaar heeft leren inspelen. Door gebruik te maken van de unieke eigenschappen van het materiaal en tegelijkertijd het juiste gereedschap te hanteren, komt een diepere betekenis tot uitdrukking. In de loop van het ontwerpproces krijgt het materiaal een nieuwe vorm.
Kader 5.2 Eigen bewerking op basis van meerdere bronnen
Sociale professionals weten net als kunstenaars met fijngevoelige bewerkingen het materiaal, de innerlijk kracht van een mens, te laten spreken door de oorspronkelijke natuurlijke rijkdom van het materiaal een nieuwe gestalte te geven (Jacobs, 2015; Gadamer, 2013; Moor, 2012). Aan de hand van Heidegger verheldert Moor dat wat zich in het ontwerpproces ontvouwt er al was. Midden in de interactieve dynamiek van het proces ligt ook de kracht en motivatie van het professioneel handelen (2012, p. 114). Mensen (her)vinden eigen mogelijkheden, als ze de juiste tegenkracht krijgen van een professional. In deze interactieve wrijving kan als het ware ineens een vonk overslaan die een mens in beweging brengt.
Professionele brandstof
Professionals dragen eraan bij dat mensen in een spiegel kijken om eigen krachten te (her) vinden en afscheid te kunnen nemen van vertrouwde, aangeleerde patronen die niet meer functioneel zijn. Mensen moeten dan als het ware een kloof overbruggen tussen bekende en nieuwe perspectieven. Afscheid nemen van wat ons vertrouwd is verloopt in een rouwproces met afwisselende stemmingen (Kübler-Ross & Kessler, 2014). Ontkenning, woede, angst, machteloosheid maar ook blijdschap en verwondering: het zijn gevoelens waar professionals mee te maken krijgen. Professionals creëren in de ervaren verwarring mogelijkheden, zodat mensen de eigen denkbeelden kunnen transformeren. Tijdens dit ontwikkelproces, waarin cliënten vanuit zichzelf tot een (ver)nieuw(d) levensontwerp komen, zijn professionals vaak haast ongemerkt een bron van inspiratie.
Improviserende professionals maken in aanvang een inschatting van de situatie. Vanuit een holistische benadering is er aandacht voor persoonlijke beleving alsook voor de omgeving zoals directe en indirecte relaties in het informele netwerk van de cliënt en de kennis en ervaring van collega’s en experts in het eigen professionele netwerk. Professionals creëren - als het goed is - met collega’s een vorm van disciplinaire samenwerking door elkaar bij het proces te betrekken en elkaar de ruimte te geven. Het is niet goed mogelijk om vooraf tot een formele afstemming te komen in deze ontwerpprocessen omdat de mogelijkheden zich ontvouwen in de actie. In plaats van te werken volgens vooropgezette plannen geven improviserende professionals elkaar de ruimte om flexibel op de situatie in te spelen. Dit samenspel is vergelijkbaar met beelden van muzikanten in een jazzband (Boutellier, 2011) of met een improvisatietheater waar professionele spelers en het publiek samenspelen (Pine II & Gilmore, 2012).
In een improvisatietheater zijn de spelers gericht op het creëren van de juiste spanning. Daarbij geven acteurs als kunstenaars het beste van zichzelf om mensen te verbazen, te verrijken en te verbinden (NRC, 30 juni 2015, p. 2.). Kunstenaars weten een samenspel te creëren door bewust en doelgericht te interacteren met het publiek (Berk, 2015; Gardemer, 2013).
Improviserend samenspel:
Een theatervoorstelling is gebaseerd op het drama dat is uitgewerkt in een script. Het script bevat handreikingen voor interactieve co-creatieprocessen die vormgeven aan de relatie tussen spelers op het toneel met het theaterpubliek. In unieke processen weten de spelers op het toneel de juiste spanning op te bouwen, zodat het publiek de unieke beleving ervaart zoals dat in de folder is belooft.
Kader 5.3 Bewerking uit: B.J. Pine II en J.H. Gilmore (2012)
Door de gecreëerde spanning ervaren mensen een vrije ruimte om emoties te uiten die zijn verbonden aan diepere drijfveren en overtuigende belemmeringen. Door het onverwachte verschuift de focus van het vanzelfsprekende en grijpbare naar het opdoen van soms onbekende esthetische ervaringen. Volgens Groot (2010) komt deze esthetische schoonheid tot uitdrukking als professionals op het juiste moment de juiste keuzes maken.
5.2.2 Ontwerpprocessen
In het improvisatietheater ervaren spelers een houvast aan het script, zoals richtlijnen en protocollen voor professionals ook een belangrijke functie hebben. Kaders dragen bij aan een zekere alertheid èn continue (zelf-)reflectie, waarmee professionals de eigen inzet kunnen finetunen (Eisner, 2004). Naast deze basis voor het leveren van goed werk, maken professionals daarnaast gebruik van door ervaring en reflectie ontwikkelde sensitieve vermogens.
Sensitieve vermogens
Sensitieve professionals verstaan de kunst om in de relatie met mensen zowel de voorschriften als de eigen intuïtie te volgen. Naarmate professionals meer ervaring hebben is de inzet meer gebaseerd op impliciete beweegredenen (Moor, 2012; Schön, 2011; Van Rosmalen, 2016). In zijn dissertatie verduidelijkt Stolper (2010, pp. 136 -137) dat huisartsen in eerste instantie het professionele handelen veelal baseren op analytische denksystemen, deels vormgegeven in protocollen. Maar het volgen van de richtlijnen en opzoeken van kennis en deze verbinden met de eigen intrinsieke instrumentele vaardigheden en kennisbronnen kosten veel tijd en inspanning. Huisartsen met meer ervaring gaan veelal intuïtief en associatief te werk. Schön (2011) suggereert zelfs dat 85% van de huisartsen de interventies niet vanuit voorschriften onderbouwen, maar vanuit een ontwikkelde sensitiviteit.
5
tot uitdrukking komen in een ervaren lichamelijke sensatie (Stolper, 2010). Op die momenten komen gezond verstand, verbeeldingskracht en intuïtie samen (Schön, 2011). We kunnen deze sensitieve vermogens ook beschouwen als hoogwaardige verinnerlijkte kennis (Polanyi, 2009; Schön, 2011). Het is een soort intrinsieke wijsheid die gebaseerd is op een naar binnen gericht zintuig (Laloux, 2015; Pine II & Gilmore, 2012). Gardemer (2013) spreekt aanvullend over een innerlijk geweten, waarvoor een zekere zelfverzoening nodig is. Bovendien moeten professionals leren te vertrouwen op eigen in de loop van de jaren ontwikkelde sensitieve kwaliteiten. Dat betekent ook fouten durven te maken en open staan voor een hele range aan interacties en het aangaan van persoonlijke relaties.
Improviserende professionals kunnen vanuit hun betrokkenheid interacteren in de dynamiek, wat tot uitdrukking komt in flexibele interventies die aansluiten op die persoon, in die situatie op dat moment.
Co-creërende interventies
Professionals weten ruimte te creëren, zodat mensen toekomen aan het beleven van (on) bewuste betekenissen (Weick, 1995; Wierdsma, 2005). Daarbij conceptualiseren de hulpvrager en de hulpverlener in een onderlinge wisselwerking, samen de mogelijkheden. Door deze co-creatieprocessen komen mensen in beweging, waardoor ze zelf de eigen inzichten leren onderkennen en toepassen, ook nadat het dienstverlenende proces is afgesloten. Dit betekent ook dat nazorg, met name in deze transformatieprocessen, essentieel is (Pine II & Gilmore, 2012). Mensen ontwikkelen dan niet alleen (vernieuwde) patronen en alternatieve perspectieven maar kunnen deze dan ook zelf bestendigen.
Sensitieve en co-creërende vermogens komen tot uitdrukking in professionele interventies waarvan ik als voorbeelden uitwerk: a) diepgaand luisteren, b) ruimte voor persoonlijke verhalen, c) praktische interventies, d) creëren van urgentie.
a) Diepgaand luisteren krijgt gestalte in een wederkerige relatie, waarbij professionals de aandacht weten te richten op minder zichtbare dimensies in de onderstroom. Deze communicatieve interventie is vooral gebaseerd op een actieve luisterhouding met openheid voor wat er (achter de geformuleerde vragen) speelt (Baart, 1999; Morgan, 1993). In plaats van de problemen te vereenvoudigen door deze te abstraheren, te veralgemeniseren en te ‘intellectualiseren’, verschuift de nadruk naar het waarnemen van bijzonderheden. Mensen gaan zelf verbanden zien door: fijngevoelige en verdiepende vragen, gecreëerde (soms ook ongemakkelijke) stiltes, het gebruik van de juiste woorden, een ondersteunende blik en/of doordat de professional empathisch luistert met alle zintuigen.
b) Professionals creëren ruimte voor verhalen door de juiste omstandigheden te bewerkstelligen. Mensen verwoorden dan zelf wat hen beweegt en kunnen tegelijkertijd naar hun eigen verhaal of belevingen luisteren (Pine II & Gilmore, 2012; Van Rosmalen,
2016; Veldhoen & Van Slooten, 2014). Door de aandacht te verwisselen van details naar het geheel ontstaat ruimte zodat mensen kunnen doordringen tot innerlijk verweven patronen (Moor, 2012, p. 114). Daarbij weten professionals het verhaal of relaas te onderbreken met een opmerking of een vraag, zodat mensen als vanzelf vertellen over hun persoonlijke (onbekende) drijfveren die problemen in stand houden.
c) Praktische interventies dragen eveneens bij aan het opdoen van andere gezichtspunten. Rosmalen (2006) verduidelijkt dat professionals soms doelbewust de gesprekslocatie verplaatsen van de spreekkamer naar een wandeling buiten en gebruikmaken van creatief materiaal, muziek, ontspanningsoefeningen etc.
d) Doelgericht urgentie creëren is het laatste voorbeeld. Hoewel dat minder voor de hand lijkt te liggen, kan de noodzaak om de eigen misère onder ogen te zien mensen in beweging brengen om zelf actie te ondernemen (Gray & Vander Wal, 2013 ;Van Rosmalen, 2016; Veldhoen & Van Slooten, 2014), In ervaren crisissituaties zijn mensen zich veelal bewuster van de problematiek en staan meer open om hieraan te werken. Vaak is het dan mogelijk om patronen - als het leunen op anderen of het afhouden van steun van anderen - te doorbreken en komt er ruimte om een nieuwe weg in te slaan. Co-creërende interventies zijn op verschillende manieren toepasbaar. Besluiten over hoe te handelen zijn verbonden aan een fijngevoelige inschatting van de situatie, terwijl niet goed is te voorzien hoe het proces zal gaan verlopen. Deze inzet kunnen we ons verbeelden als interactieve ontwerpprocessen, zoals natuurlijk materiaal als hout of steen dat tijdens de bewerking door de kunstenaar gaandeweg eigen vormen aanneemt. Ieder werkproces verloopt weer anders.
Tot slot
In de eerste twee paragrafen heb ik een een accent gelegd op het werken in en met de onderstroom en de essentie van het werk gezocht in de diepere lagen van de mens. In deze exploratie gebruikte ik het beeld van de ‘improviserende professionals’ Het organiseren van een maatschappelijke waardering voor dit perspectief op het professionele werk is het onderwerp van de volgende paragraaf.