Bovenstaande theorieën dateren veelal uit het tijdperk vóór de digitale revolutie. Wanneer we naar identiteitsvorming kijken, kunnen we er niet om heen dat de sociale media hier heden ten dage ook een steeds grotere rol in gaan spelen en alsmaar meer binnendringen in de dagelijkse activiteiten van jongeren. Op welke manier dit zich precies manifesteert en welke
consequenties dit heeft beoog ik kort weer te geven in deze paragraaf. De overkoepelende term ‘sociale media’ staat voor online platforms die zonder enig tussenstation contact en interactie genereren tussen gebruikers. Dit kan onder andere middels overdracht van ‘content’ als foto’s, video’s, berichten en muziek. Sociale media platforms die anno 2017 het meest bekend zijn en een dominante rol spelen in het alledaagse leven zijn onder meer Facebook, Instagram, What’s app, Twitter, Snapchat en LinkedIn. Sociale media zijn onderhand ingeworteld in ons dagelijks leven en vooral jongeren zijn overmatige gebruikers. Aan de hand van het onderzoeksrapport van de Nationale Academie voor Media & Maatschappij (2012) en het werk van ontwikkelingspsychologen Minas Michikyan (2016) en Erin A. Vogel
216 Stevens, 2004: p. 16. 217 Ibidem
39
(2016) geef ik in deze paragraaf kort weer op welke wijze sociale media een rol van belang spelen in de identiteitsontwikkeling van de adolescent.
In dit hoofdstuk is reeds uiteengezet dat identiteit veruit het meest gevormd wordt door de interactie van de adolescent met zijn sociaal-culturele omgeving.Respons van en spiegeling aan omgevingsfiguren en leeftijdsgenoten vormt de persoonlijkheid. Deze sociale interactie, die nu juist voor de explorerende adolescent zo van belang is, vindt tegenwoordig hoofdzakelijk ‘online’ plaats. ‘[..]Establishing, re-connecting, or “de-friending” relationships; as well as challenging and transforming cultural norms in online and offline contexts’, zijn bezigheden die hier volgens Michikyan onder vallen.219 De smartphone die het merendeel van de jongeren altijd bij zich draagt, fungeert als connectie met de vriendengroep en de culturele wereld om hen heen.220 De constante spiegeling waaraan de adolescent tijdens zijn
persoonlijkheidsvorming aan onderhevig is en voor hem fungeert als hulpmiddel, vindt zodoende veelal digitaal plaats. Via sociale media voelt de adolescent zich in contact met de zogenoemde ‘peergroup’, hij hoort erbij.221 Meer en meer transformeert zijn sociale wereld in
een online wereld. Sociale media fungeren zodoende als belangrijke context waarin de adolescent zich volgens Michikyan vormt.222 Middels ‘posten’, ‘liken’, ‘volgen’ en ‘delen’ is de adolescent continu bezig zichzelf te uiten en zichzelf te meten aan anderen en diens levens. Middels deze ‘likes’, ‘volgers’ en ‘comments’ ontvangt de adolescent volgens het
onderzoeksrapport ook complimenten.223 Veel ‘likes’ op een foto, of veel ‘volgers’ van een profiel, bezorgen de adolescent een gevoel van voldaanheid en eigenwaarde. Sociale media fungeren tegenwoordig zodoende als grootste sociale invloedsomgeving. Hoe meer de adolescent gevormd en opgevoed wordt door deze media, hoe meer opvoeders zoals ouders volgens het onderzoeksrapport buitenspel dreigen te komen staan.224 De drang om te
associëren en te vergelijken, de zo cruciale bezigheid in de adolescentiefase, uit zich in online activiteiten waar door opvoeders vaak geen controle over is.
De digitale ontwikkeling heeft echter ook een aanmerkelijke keerzijde. Frequent gebruik van deze media blijkt namelijk te kunnen resulteren in de ontwikkeling van een negatief zelfbeeld. Dit komt doordat jongeren zich op deze platforms vaak overmatig positief
219 Michikyan, Minas en Carola Suarez-Orozco. ‘Adolescent Media and SOcial Media Use: Implications for Development’. Journal of Adolescent Research: Vol. 31(4) (2016): p. 411.
220 Hop, Liesbeth en Bamber Delver. ‘Jongeren lijden aan Social Media Stress (SMS)’. Nationale Academie voor
Media & Maatschappij. Amsterdam, 2012. p. 7.
221 Hop en Delver, 2012: p. 10, 15.
222 Mickikyan en Suarez-Orozco, 2016: p. 411. 223 Hop en Delver, 2012: p. 16.
40
profileren: ‘[..] users selectively present the most positive aspects of their lives, such that their lives appear unrealistically happy and successful’, aldus Vogel.225 Middels de sociale
vergelijking - die zich in plaats van in traditionele persoonlijke setting, nu online manifesteert - kan er volgens Vogel al snel een gevoel optreden dat de ander gelukkiger is en een leuker leven leeft.226 Deze positieve zelfpresentatie, waarbij volgens Vogel ‘[..] users tend to
emphasize the positive aspects of their lives and portray themselves as popular, well-rounded, and thoughtful’, kan ook volgens de andere aangehaalde auteurs in deze paragraaf aanleiding zijn tot ontwikkeling van een negatief zelfbeeld.227 Door de lage eigenwaarde die er op deze manier kan ontstaan, ligt er zelfs kans op depressie en eenzaamheid op de loer.228 Uit het werk van Mickikyan blijkt bovendien de ‘social anxiety’ die kan optreden uit de constante sociale vergelijking met valse representaties op internet ofwel door de hoge gebruiksfrequentie waardoor de adolescent een loskoppeling van de realiteit kan ervaren en een angst kan ontwikkelen voor ‘real life’ contacten.229 Al met al lijken sociale media de plaats van de
werkelijke sociaal-culturele omgeving in het ontwikkelingsproces van de adolescent steeds meer in te nemen. Dit proces blijkt al onoverzienbare consequenties met zich mee te brengen, laat staan als de expansie in ogenschouw wordt genomen die het netwerk nog steeds
doormaakt en het nog telkens toenemende gebruik ervan.
4.6 Kortom
In dit hoofdstuk heb ik onderzocht hoe de ontwikkeling van identiteit plaatsvindt. Duidelijk is geworden dat de adolescentie beschouwd kan worden als het meest bepalende stadium in het proces van identiteitsontwikkeling. De school is volgens Stevens dan ook bij uitstek de plek waar volop gewerkt wordt aan de ontwikkeling van de adolescent. Jongeren bevinden zich hier midden in hun rijpingsproces. Volgens Stevens zou de school met het oog op een optimale ontwikkelingsstimulans, moeten beantwoorden aan de drie psychologische
basisbehoeften: ‘relatie’, ‘competentie’ en ‘autonomie’.230 De school fungeert als belangrijk onderdeel in de sociale omgeving van de adolescent. Op deze manier raak ik aan de
onderzochte theorieën van Vygotski en Erikson, die de sociaal-culturele omgeving van de adolescent beide beschouwen als meest invloedrijke factor in de identiteitsontwikkeling.
225 Vogel, Erin A. en Jason P. Rose. ‘Self-Reflection and Interpersonal Connection: Making the Most of Self- Presentation on Social Media’. Psychological Science: Vol 2, nr. 3 (2016): p. 294.
226 Vogel en Rose, 2016: p. 295. 227 Ibidem
228 Vogel en Rose, 2016: p. 294.
229 Mickikyan en Suarez-Orozco, 2016: p. 412. 230 Stevens, 2004: p. 17.
41
Tijdens de interactie van het individu met zijn sociale omgeving, treedt er een
spiegelingsmechanisme op waarbij voorbeelden uit de omgeving fungeren als hulpmiddel bij de vorming van de individuele eigenheid. Hierbij is duidelijk geworden dat deze inwerking van de sociaal-culturele omgeving op de explorerende adolescent, met de komst van sociale media tegenwoordig andere vormen heeft aangenomen. Interactie vindt veelal digitaal en online plaats. De constante spiegeling waaraan de adolescent tijdens zijn
identiteitsontwikkeling aan onderhevig is, geschiedt zodoende ook ‘online’. De sociale media gaan meer en meer de plek innemen van de traditionele sociale ‘vergelijkingssetting’ en vormen een belangrijke context waarin de identiteit van de adolescent wordt bepaald. Ik heb hierbij een aantal mogelijke consequenties genoemd, als het ontstaan van ‘social anxiety’, een negatief zelfbeeld en een loskoppeling van de realiteit. De manier waarop het vak CKV en de huidige sociale media situatie in de context van identiteitsontwikkeling samenkomen, wordt behandeld in het volgende en laatste hoofdstuk.
42