Het saamhorigheidsframe
4.3 Hoe de frames tussen de kranten verschillen
Boukes & Vliegenthart (2020) stellen dat kranten verschillende frames gebruiken als zij berichten over hetzelfde onderwerp. Dit verschil is vooral te verklaren door de serieuze of sensationele aard van het medium (Boukes & Vliegenthart, 2020). Zij omschrijven de Telegraaf en het AD als populaire kranten die vooral gericht zijn op sensatie, en het NRC en de Volkskrant als serieuze kwaliteitskranten (Boukes & Vliegenthart, 2020, p. 287). Hieronder laat ik zien in hoeverre de sensationele of serieuze aard van de vier kranten samenhangt met de frames die zij vertonen. Ook wordt hierbij kritisch gereflecteerd op de mate van gedegen crisiscommunicatie die de kranten hebben gehandhaafd. Dit onderdeel eindigt met een korte samenvatting van hoe de vier kranten zich tot elkaar verhouden.
Algemeen Dagblad
Het AD kiest vaak voor een episodische invalshoek, waardoor de berichtgeving een sensationele aard krijgt (Iyengar, 1994). Het meest voorkomend zijn het angst- en verdrietframe en het ernstigheidsframe, waarbij de categorieën Angst en onrust voor het virus en Heftige anekdotes het sterkst aanwezig zijn.
Bij deze twee frames publiceert het AD vooral persoonlijke human interest-verhalen. Deze
aanpak van het AD is te begrijpen in de context van het lezerspubliek: het AD identificeert zichzelf als een ‘familiekrant’ (Boukes & Vliegenthart, 2020) en zou hierdoor meer geneigd kunnen zijn tot human interest frames die een gevoelige snaar raken bij een groot publiek. Deze
vorm van berichtgeving is bijvoorbeeld te zien in een interview met een zestienjarige jongen die op de IC is beland (Hayes, 2020) of met de ouders van een pasgeboren baby die corona heeft gekregen (Quekel, 2020). In deze verhalen wordt de nadruk gelegd op de ernst van de ziekte: de jongen ‘dacht dat hij doodging’ en de ouders van de baby ‘zijn doodsbang’. Niet alleen hebben deze verhalen een sterke negatieve emotionele lading, ook legt het AD hierbij de nadruk op het exceptionele. Een mogelijk probleem hierbij is niet per se dat deze zeldzame verhalen niet waar zijn, maar dat deze zeldzame verhalen de lezer ongegronde angst aanjagen (Ogbodo
et al, 2020). Er wordt nauwelijks context geboden. Zo wordt niet vermeld dat IC-opname onder de twintig jaar zeldzaam is of dat de meeste tieners niet ernstig ziek worden door corona (WHO, 2020). Juist die context, eventueel onderbouwd met statistiek, is cruciaal voor een goede overdracht van crisisinformatie (Saxon et al., 2019).
In mei kiest het AD echter vaker voor een thematisch perspectief. Het saamhorigheidsframe is sterker aanwezig. Een aartsbisschop en een universitair docent worden geïnterviewd, ditmaal over de mogelijke betekenis van de coronacrisis voor de maatschappij. ‘De crisis leert ons hoe we een beter mens moeten zijn’ en ‘Er zijn meer kansen voor burgerschap, juist nu met corona’, stellen zij (Smink, 2020; Kodde, 2020). Ook zou de coronacrisis laten zien dat het vertrouwen in de overheid sterker is dan verwacht (Van Assen, 2020). De lezer wordt in deze artikelen aangespoord om te leren van de crisis en te reflecteren op de eventuele positieve kanten ervan. Dit is onderdeel van het proces van meaning making (You
en Ju, 2019).
NRC Handelsblad
Het NRC wordt beschreven als een serieuze kwaliteitskrant (Boukes & Vliegenthart, 2020) en dit is ook terug te zien in de verdeling van de frames. Zo komt het angst- en verdrietframe, dat vaak gekenmerkt wordt door emotionele human interest-verhalen, minder voor dan bij het
AD. In bijna alle artikelen ligt de nadruk op de ziekenhuizen, GGZ-instellingen of de samenleving als geheel. Hiermee wordt corona veelal in een thematisch frame geplaatst: het probleem van het virus ligt niet zozeer bij het individu, maar bij de overheid, de maatschappij en overkoepelende instituties (Iyengar, 1994). Gebeurtenissen staan niet op zichzelf, maar zijn onderdeel van een bredere context (De Vreese, 2005).
Meer dan over angst en verdriet, bericht het NRC over de ernst van het virus en de onzekerheid die de pandemie met zich meebrengt. Binnen het ernstigheidsframe is vooral sprake van de categorie Corona bedreigt het land en nauwelijks van de Heftige anekdotes-categorie.
Hierbij wordt veel gebruik gemaakt van statistiek. Bij de vermelding van het aantal doden die week, wordt bijvoorbeeld aangegeven hoe dat getal zich verhoudt tot het normale aantal doden (Van Loon en Weeda, 2020). Deze precieze informatie geeft de lezer inzicht in de grootte van het probleem en biedt zo het nodige houvast (Roche en Muskavitch, 2003).
Het geruststellingsframe en het saamhorigheidsframe komen het minst vaak voor. Dit is deels te verklaren door dat het saamhorigheidsframe vaak gebruikt wordt in human interest-
interest-verhalen ontbreken bij de NRC-artikelen. Het past ook bij het sobere karakter waarmee
de krant wordt gekenmerkt. Hoewel de frames bij het NRC meer nadruk leggen op ernst en onzekerheid, onthoudt de NRC zich wel van sensationele koppen. De krant biedt context bij de problemen die worden geschetst en maakt vooral gebruik van thematische framing.
Telegraaf
De Telegraaf is volgens Boukes en Vliegenthart (2020) een typische populaire krant, die zich laat kenmerken door grote koppen en relatief korte verhalen. De krant zou gericht zijn op het trekken van een groot publiek en hierbij berichtgeving gebruiken die doet denken aan de Britse
tabloids, ofwel roddelbladen (Boukes & Vliegenthart, 2020). Opvallend is dan ook dat de
Telegraaf in vergelijking met de andere kranten juist weinig gebruikmaakt van het angst- en verdrietframe. Binnen dit frame worden heftige emoties benadrukt en worden zo mogelijk ook heftige emoties bij het publiek geprikkeld (Ogbodo et al, 2020), en juist dit zou je bij een sensationele krant verwachten.
Ondanks dat De Telegraaf zich onthoudt van berichtgeving die sterk gericht is op emotie, bericht de krant wel overwegend negatief en alarmerend. Hiervoor worden het ernstigheidsframe- en ontwrichtingsframe gebruikt. Met deze frames benadrukt de krant dat het virus allesverwoestend is, veel schade aanricht en veel doden veroorzaakt. Dit gebeurt met koppen als ‘De zorg implodeert’, ‘Het voelt als stilte voor de storm’ en ‘Bijna een derde van de bewoners ziek: corona slaat keihard toe’ (Telegraaf, 2020; Schramm, 2020)
Later in de crisis komt de Geen paniek-categorie uit het geruststellingsframe vaker voor.
Er wordt benadrukt dat ‘we het gaan redden als we ons aanpassen’ (Berkhout, 2020) en ‘dat we nog maar moeten afwachten of dit (de crisis) een historische gebeurtenis is’ (Roosendaal, 2020). Ook wordt de lezer aangemoedigd om de crisis te accepteren en ‘te stoppen met vijanddenken’ in het artikel ‘Corona is niemands schuld: accepteer dat’ (Marbe, 2020).
De Telegraaf lijkt gepaster en genuanceerder op de coronacrisis te hebben gereageerd dan verwacht zou kunnen worden van een sensationele krant. Hoewel de krant zeker sensationele koppen gebruikt, wordt eveneens regelmatig geruststelling en perspectief geboden. Er wordt dus niet selectief over problemen bericht (Pan en Meng, 2016), maar er komt een breed scala aan invalshoeken voorbij. Ook wordt er genuanceerde betekenis aan de crisis gegeven (You en Ju, 2019), door zowel de ernst van de situatie als de mogelijkheden voor de toekomst te benadrukken.
Volkskrant
De Volkskrant zou tevens een kwaliteitskrant zijn die zich richt op ‘achtergrondverhalen, opinie en debat’ (Boukes & Vliegenthart, 2020, p. 387). Uit de analyse blijkt dat de krant bijna uitsluitend over het coronavirus zelf of de situatie in de zorg bericht, en minder over bijvoorbeeld de economische gevolgen van het virus.
Hierbij zijn het ernstigheidsframe en het onzekerheidsframe het sterkst vertegenwoordigd. Het gevaar en de onzekerheid rondom corona wordt voortdurend benadrukt. Die onvoorspelbaarheid en dreiging van het virus worden onderstreept met zinnen als ‘het virus dringt binnen’, ‘overspoelt’, ‘overrompelt’ ‘is een sluipmoordenaar’ of ‘iemand kan door het virus ineens dood in bed liggen’ (Van der Geest en Huisman, 2020; De Graaf, 2020; Keulemans, 2020; Effting, 2020)
De Volkskrant benadrukt vooral de onvoorspelbaarheid van het virus en van de toekomst, bijvoorbeeld met speculaties en berekeningen over het toekomstige aantal doden (Keulemans, 2020) en wanneer de IC’s vol zullen liggen (Van der Geest, 2020). In beide artikelen worden uitgebreid de worstcasescenario’s of het ‘nachtmerriescenario’ beschreven. Dit
lijkt een poging om meer duidelijkheid te verstrekken, maar kan ook juist onnodige onrust veroorzaken. In het artikel over de IC’s wordt bijvoorbeeld bij het meest ernstige scenario benadrukt dat het ‘waarschijnlijk niet zover zal komen’. Tegelijkertijd luidt de kop ‘Bij twaalfduizend gevallen liggen alle IC’s vol’. Dit scenario is niet onjuist, maar de urgentie die er
middels deze kop aan wordt gegeven komt niet overeen met de urgentie die in het artikel zelf wordt aangegeven. Het is dus een vorm van schizophrenic dialogue (Cortiñas-Rovira et al., 2015,
p. 167).
De Volkskrant geeft wel concrete adviezen over hoe om te gaan met corona. In de eerste pagina’s van de krant staat in april een uitgebreid artikel met alle huidige wetenschappelijke inzichten over de verspreiding van corona én bijbehorende praktische toepassing hiervan (Keulemans, 2020). Bij elke mogelijke maatregel worden ook de effectiviteit en de kosten aangeduid. In interviews met mensen die corona hebben gehad, wordt altijd uitgebreid beschreven welke symptomen wel en niet bij het virus horen. Dit soort informatie biedt houvast en heeft praktisch nut, wat de ervaring van zelf-effectiviteit bevordert (Saxon et al., 2019).
Vergelijking tussen de kranten
Bij deze vergelijking wordt een onderscheid gemaakt tussen de kranten die meer aan de serieuze kant van het spectrum zitten (Volkskrant en NRC) en aan de meer populaire/sensationele kant (AD en Telegraaf). Die onderverdeling is gemaakt op basis van de indeling van Boukes en Vliegenthart (2020).
Het Algemeen Dagblad en de Telegraaf vertonen een redelijke balans tussen de verschillende frames die ze gebruiken. Het AD focust zich in haar berichtgeving het meest op angst en verdriet; de Telegraaf juist meer op ontwrichting. Het AD publiceert dan ook relatief veel verhalen die zeldzaam, shockerend, acuut en emotioneel van aard zijn. Dit leidt vaak tot episodische framing. De Telegraaf doet dit minder, maar gebruikt wel sensationele koppen. Beide kranten bieden daarentegen ook hoop en perspectief door saamhorigheid te benadrukken (vooral het AD) en perspectief en hoop aan de lezer te bieden (vooral de Telegraaf).
De twee meer sobere kranten, de NRC en de Volkskrant, laten opvallende onderlinge verschillen zien. De NRC voldoet aan dit ‘serieuze en sobere beeld’ door weinig gebruik te maken van shockerende koppen of emotionele en/of exceptionele nieuwsverhalen. De krant benadrukt onzekerheid en ernst het meeste van alle frames, maar doet dit door ontwikkelingen vanuit een breed perspectief te belichten. De NRC maakt hierbij veel gebruik van statistiek om context te bieden. De Volkskrant laat een heel andere aanpak zien. De krant benadrukt eveneens ernstigheid, maar veruit het meest onzekerheid. In tegenstelling tot de NRC, wordt er door de Volkskrant veel gespeculeerd over toekomstige ‘nachtmerriescenario’s’ en worden vaker sensationele koppen gebruikt. Wel geeft de Volkskrant, het meest van alle kranten, praktische informatie en tips over het virus en de maatregelen.