Van Europees naar Germaans
De eerste maanden na de stichting van het Europees Jeugdverbond en de festiviteiten rondom de Europese Jeugdsportkampioenschappen was er onder de Hitlerjugend en de GIL alsook het merendeel van de kleinere jeugdbewegingen een heersend optimisme te bemerken over toekomstige Europese samenwerking. In lijn met de doelstellingen die in Wenen waren vastgelegd maakten enkele jeugdleiders direct plannen om de Arbeitsgemeinschaften waar zij leiding aan gaven op eigen initiatief te continueren. In oktober 1942 vond in Rome een bijeenkomst plaats van de werkgemeenschap Presse, Film, Rundfunk met aan het hoofd Selani en Bonamici als vertegenwoordigers van de GIL. Namens de Jeugdstorm nam
persafdelingsmedewerker H.A. Goedhart deel aan de besprekingen die hij kenschetste als een ‘recht hartelijke kameraadschap’ waar met de belangen van elke aanwezige jeugdbeweging rekening werd gehouden. Tot de uitkomsten, waar Goedhart en de overige Europese
jeugdleiders na een meerdaagse conferentie op waren uitgekomen, behoorde de oprichting van een Europees tijdschrift getiteld ‘Nieuw Europa’ dat om de twee maanden moest
uitkomen in alle Europese talen. Daarnaast kwam men tot een uitwisselingsovereenkomst van radioprogramma’s en films, waarmee in Nederland ook Duits-, Italiaans- en Spaanstalig radio- en filmmateriaal zou worden vertoond.239
In navolging van de besprekingen in Rome werd twee maanden later in december door FdJ-leider Elola een tweede bijeenkomst van zijn werkgemeenschap Jugend und Familie georganiseerd in Madrid, weliswaar in afwezigheid van de Jeugdstorm. Het zou de laatste werkgemeenschapsbijeenkomst zijn die in directe verbinding stond met het Europees Jeugdverbond. Een conferentie die gepland was in Oslo in februari 1943 werd op het laatste moment afgelast.240 Plannen vanuit de Hongaarse Levente-jeugd om een internationale
werkvergadering te organiseren met als thema ‘versterking van de weerbaarheid van de Europese jeugd’ werden positief door Axmann en de HJ ontvangen, maar uiteindelijk niet in
239 ‘Brieven van opperbanheer J.W. Gerlings aan Max Blokzijl, 5 en 6 Slachtmaand 1942’, NA-CABR, Den Haag, inv. nr. 57332. ‘Jeugdstormflitsen. Het Europeesche Jeugdverbond. Bijeenkomst werkgemeenschap “Pers en Propaganda”’, De Stormmeeuw 8 (1942) afl. 8, 392. ‘Het Europeesche Jeugdverbond. Eerste congres van de werkgemeenschap pers, film en radio te Rome’, Het Nationale Dagblad, 6 november 1942, 2.
81
praktijk gebracht. Hetzelfde gold voor de vervolgbijeenkomsten van het Europees
Jeugdverbond en de Europese Jeugdsportkampioenschappen. Als co-organisator kreeg de GIL het voorrecht om het Europees jeugdcongres van 1943 voor haar rekening te nemen in Rome of een andere Italiaanse stad, waarna het voorzitterschap elk jaar onder de overige leden zou rouleren. Met het einde van de sportactiviteiten in Milaan werd door de HJ en de GIL aangekondigd dat er in 1943 nieuwe winter- en zomerspelen in het verschiet lagen op respectievelijk Italiaans (Cortina d’Ampezzo) en Duits (Breslau) grondgebied. In het daarop volgende jaar zouden de Levente-jeugd en het FdJ deze sportevenementen in Hongarije en Spanje op touw zetten.241 Niettegenstaande deze ambitieuze plannen werden geen van de geplande evenementen gerealiseerd. Wenen en Milaan waren de laatste grootschalige Europese jeugdmanifestaties waar honderden jongeren van een vijftiental verschillende jeugdbewegingen zich met fascistisch elan zouden inzetten voor het ideaal van een nieuw Europa.
Aan de basis van de afgelastingen van deze vervolgbijeenkomsten stond de
toenemende intensiteit van de oorlog aan het Oostfront. Het verlies van de slag om Stalingrad begin 1943, wat tegenwoordig ook wel wordt beschouwd als het keerpunt in de Tweede Wereldoorlog, was een enorme klap in het gezicht van nazi-Duitsland en haar bondgenoten. In reactie op de met de dag verslechterende situatie drong Hitler er bij zijn nazistische vazallen op aan om organisaties met een Europese of internationale inslag links te laten liggen, doelend op onder meer het Europees Jeugdverbond. Nog altijd had de Führer er het volste vertrouwen in dat Duitsland de oorlog zou winnen, waarmee bezetting van Europese staten door de Wehrmacht door hem werd geprefereerd boven semigelijkwaardige
internationale samenwerking met nazigezinde bewegingen.242 Na het debacle van Stalingrad
blaakte evenwel niet iedereen van zelfvertrouwen. Goebbels instrueerde de pers geen melding meer te maken van het verwerven van Lebensraum in Oost-Europa, maar daarentegen het belang van de Oost-Europese landen in de strijd tegen het bolsjewisme te beklemtonen.243 In maart 1943 opperde Von Ribbentrop het plan om een Europese confederatie in het leven te roepen waarin nazi-Duitsland de soevereiniteit van de kleinere landen zou respecteren, opdat de angst bij fascistische bondgenoten om als nazisatellietstaten te eindigen hiermee kon
241 Oelrich, “Sportgeltung – Weltgeltung”, 561-562. ‘Jeugdstorm bezichtigt Milaan. Nieuwe vriendschapsbanden zijn gelegd’, Het Nationale Dagblad, 30 september 1942, 3. ‘De jeugd van Europa vereenigd! Veertig millioen Europeesche jongeren met één ideaal. Grootsche taak voor den Jeugdstorm’, De Stormmeeuw 8 (1942) afl. 7, 276.
242 Mazower, Hitler’s empire, 356-357.
82
worden weggenomen.244 Hitler moest van dit soort plannen echter niets weten; het waren
volgens hem tekenen van zwakte.
De nasleep van Stalingrad had grote gevolgen voor het Europees Jeugdverbond. Naast het voorlopig uitstellen van bijeenkomsten dreigde het hele bestaan van de recent opgerichte jeugdassociatie in gevaar te komen. De grote afkeer die zowel Hitler als Goebbels en Von Ribbentrop voor een dergelijke jeugdorganisatie voelden maakte dat de Hitlerjugend zich primair ging richten op de bilaterale betrekkingen met buitenlandse jeugdbewegingen. Na Goebbels’ befaamde rede waarin hij opriep tot een totale oorlog kwam het HJ-beleid
grotendeels in het teken te staan van mobilisatie van de Europese jeugd voor de oorlog aan het Oostfront, waardoor alle bijeenkomsten van het Europees Jeugdverbond werden opgeschort. De eerste besprekingen over de toekomst van een Europese jeugdassociatie tussen de leiders van de HJ en de GIL kwamen pas in maart 1943 weer op gang. Terwijl de GIL aanstuurde op het treffen van de eerste voorbereidingen voor het tweede jeugdcongres in Rome voor de aankomende herfst, maakte HJ-Oberbannführer Heinz Schmidt kenbaar dat de keuze hiertoe niet in handen van de Italianen lag.
Es ist eine Entscheidung der deutschen Politik, ob eine europäische Veranstaltung in Italien in der augenblicklichen politischen Situation durchgeführt [werden könne]. […] [Es sei fraglich] ob der Wunsch des Generalsekretärs der Faschistischen Partei und Generalkommandanten der GIL in seiner Eigenschaft als Präsident des
Europäischen Jugendverbandes zu erfüllen ist.245
Schmidts uitlatingen laten geen misverstand bestaan over de eenzijdige dominantie van de Hitlerjugend in zowel de bilaterale betrekkingen met de GIL als de multilaterale betrekkingen via de Europese evenementen. Zonder aansturing van de kant van de nazi’s was het Europees Jeugdverbond op sterven na dood.
Hoewel de situatie in maart 1943 er allerminst rooskleurig uitzag, gaf het jeugdverbond nog niet de pijp aan Maarten. Enkele maanden eerder had Axmann bij de opening van het halfjaarlijkse filmevenement van de HJ het Europees Jeugdverbond naar zich toe getrokken om de strijd aan het Oostfront en de Germaanse Landdienst aan te prijzen.246 Toen in juli 1943 het Italiaanse regime door de geallieerden ten val was gebracht, stond het de Hitlerjugend helemaal vrij om zonder schroom haar ware gezicht te laten zien. Het Europees
244 Michael Salewski, ‘National Socialist Ideas on Europe’ in: Walter Lipgens ed., Documents on the history of
European integration, vol. 1. Continental plans for European union, 1939-1945 (Berlijn 1985), 37-178, aldaar
51, 122-132.
245 Geciteerd in: Buddrus, Totale Erziehung für den totalen Krieg, 796.
246 Artur Axmann en Joseph Goebbels, Die deutsche Jugend im Kriege. Zur Eröffnung der Hitlerjugend-
83
Jeugdverbond werd door Axmann en Von Schirach gekaapt en in samenwerking met de SS omgevormd tot een organisatie van Germaanse snit, hoewel de originele naam gehandhaafd bleef.247 Ofschoon de Hitlerjugend Duitse alleenheerschappij ongetwijfeld prefereerde boven
een partnerschap met de GIL, is het niettemin opmerkelijk dat Europese idealen binnen een relatief korte tijd overboord werden gegooid voor een Germaanse blikvernauwing. Gerhard Stroink, een Nederlandse vrijwilliger binnen de Waffen-SS die tegen het einde van de oorlog tevens actief was binnen de Jeugdstorm, weet deze Germaanse omwenteling aan de
toenemende macht van de SS waar de HJ in 1943 niet langer omheen kon.
Zo geraakte ook de H.J. geheel onder invloed van de SS, zodat de HJ tenslotte als een Jeugdorganisatie van de SS kon worden beschouwd. Als gevolg daarvan begon de H.J. zich (evenals de SS) meer en meer te interesseren voor de z.g. Germaanse landen.248
Himmler leek de Hitlerjugend inderdaad sterk in zijn greep te hebben. Onder zijn invloed begon de op raciale motieven gestoelde leer van de nazi’s een vaste pijler te vormen binnen het Europees Jeugdverbond. Hiermee kwam de nadruk hoofdzakelijk te liggen op nazificatie van de jeugd uit de Germaanse landen, die superieur werd gesteld boven de jeugd uit de Romaanse en Slavische gebieden. Internationale jeugdbijeenkomsten zetten zich
dientengevolge voort in de vorm van Germaanse weersportkampen, de Germaanse Landdienst en Germaanse zonnewendefeesten waar jongeren uit Duitsland, Nederland, Vlaanderen, Wallonië, Denemarken, Noorwegen, Estland en Letland bijeenkwamen om zich in te zetten voor een toekomstig Groot-Germaans rijk.249 Het Europees Jeugdverbond kende een opleving, maar was drastisch van karakter veranderd; Europese samenwerkingsaspiraties hadden plaats moeten maken voor Germaanse superioriteitsdenkbeelden.
De ideologie binnen de Jeugdstorm werd het eerste jaar na het congres in Wenen en de sportwedstrijden in Milaan nog gevormd aan de hand van pan-Europese idealen en de Groot- Nederlandse gedachte. Rond het najaar van 1942 werden in De Stormmeeuw met regelmaat uitgebreide artikelen gewijd aan de geschiedenis van en ideologische verbondenheid met buitenlandse jeugdbewegingen, waaronder de NSJV, de NSU, de NSUF alsook de Finse en
247 Ponzio, Shaping the new man, 196.
248 ‘Proces-verbaal, onderzoek door Willem Marinus Schats en Cornelis Antonius Werkhoven betreffende de politieke ontwikkeling van de Jeugdstorm, 2e getuige Gerhard Stroink’, NA-CABR, Den Haag, inv. nr. 175I, deeldossier BR.v.C 365/49, 9.
249 Torsten Schaar, ‘Zu auslandspolitischen Aktivitäten der Reichsjugendführung während des zweiten Weltkrieges unter besonderer Berücksichtigung der Gründung des Europäischen Jugendverbandes‘,
84
Spaanse vrouwenbewegingen (Lotta Svärd en de SF).250 Tot aan oktober 1943 bleven
dergelijke internationaal georiënteerde verslagen verschijnen in het Jeugdstormblad, waarbij de aangehaalde jeugdbewegingen varieerden van Germaanse stamgenoten zoals de Noorse NSUF en de Zweedse Nordisk Ungdom tot Europese fascistische medestanders zoals de Portugese MP en de Slowaakse Hlinka-jeugd.251 De Stormvlag, een Jeugdstormblad dat in 1941 was opgericht om de Nederlandse jeugd die geen lid was van de beweging warm te maken voor het nationaalsocialisme, vertoonde een gelijksoortig beeld. Tot het einde van 1943 was de thematiek van de artikelen uit dit blad hoofdzakelijk gecentreerd rondom trouw aan de Leider, het Nederlandse volk, de plek van Nederland in het nieuwe Europa en
Europese solidariteit (hoewel het Dietse ideaal weliswaar maar mondjesmaat aan de oppervlakte trad).252 Propagandamateriaal uit hetzelfde jaar waarin de familie Flink vertelt over activiteiten van de Jeugdstorm is daarnaast uiterst nationalistisch van aard. Vorming binnen de Jeugdstorm wordt hierin gepresenteerd als een mogelijkheid om te leren ‘wat je allemaal moet doen om een goed Nederlander te zijn’, waarbij de zinspreuk ‘in
Godsvertrouwen alles voor het Vaderland’ prominent naar voren treedt.253 De term Germaans valt hier expliciet niet.
Nadat Rost van Tonningen, Wim Heubel en Florrie Heubel in de zomer van 1940 een mislukte poging hadden ondernomen om de Groot-Germaanse gedachte bij de Jeugdstorm ingeprent te krijgen, bleef de jeugdbeweging enkele jaren gevrijwaard van een hevige competentiestrijd tussen het volkse en het Dietse kamp, die op andere fronten nog geregeld met elkaar in de clinch lagen.254 Meer had de NJS te duchten van de Befehlsstelle Niederlande
der Hitlerjugend, wiens leider Blomquist tegen de afspraken met de NSB in actief
Jeugdstormers ronselde voor de Hitlerjugend, onder meer via de Reichsschule in Valkenburg. Toch bleef ook de invloed van de HJ in Nederland rond 1942 en 1943 redelijk beperkt, zeker
250 ‘De stem van Vlaanderen. De N.S.J.V. marcheert! De eerste kultuurweek der N.S.J.V.’, De Stormmeeuw 8 (1942) afl. 6, 165-166. ‘De jeugd van het nieuwe Europa. Pilar Primo de Rivera de leidster van de vrouwelijke Spaansche jeugd!’, De Stormmeeuw 8 (1942) afl. 7, 214, 216. ‘De jeugd onder het zonnekruis. Gesprek met minister Axel Stang, Noorsch jeugdleider’, De Stormmeeuw 8 (1942) afl. 7, 265-266. ‘De Deensche jeugd maakt front. Gesprek met jeugdleider Hans Jensen, leider der NSU’, De Stormmeeuw 8 (1942) afl. 7, 266-267. ‘De jeugd van het Nieuwe Europa. Ungsveitfører Jarl Berge vertelt over: de Noorsche jeugdbeweging’, De
Stormmeeuw 8 (1942) afl. 7, 278-280. ‘De Finsche Lotta’s’, De Stormmeeuw 8 (1942) afl. 8, 382-383.
251 ‘De toekomst van Noorwegen’, De Stormmeeuw 9 (1943) afl. 5, 120-121. ‘Een half millioen jonge
Portugeezen in groen hemd. Wat de Centrum-Instructeur Luiz de Magalhaes Adao ons over Salazar’s jongeren vertelde’, De Stormmeeuw 9 (1943) afl. 6, 138-139. ‘Het jonge Zweden schaart zich onder de garve’, De
Stormmeeuw 9 (1943) afl. 8, 188-189. ‘De meisjes van de Slowaaksche Hlinka-jeugd’, De Stormmeeuw 9 (1943)
afl. 10, 252-253.
252 Kat en Van Hoek, ‘Op marsch met de NSB’, 79-80.
253 Z.a., Wim en Zus Flink in den Jeugdstorm (z.p. 1943). Z.a., Hier zijn Wim, Jan, Marie, Zus en Keesje Flink (z.p. 1943).
85
in vergelijking met de Hitlerjugend Flandern die in België wel degelijk voet aan de grond wist te krijgen.255 Pas tegen het einde van 1943 en begin 1944 begonnen Groot-Germaanse en
nazistische invloeden echt zichtbaar te worden binnen de Jeugdstorm. Enkele
stafmedewerkers van de NJS die aan het begin van de Tweede Wereldoorlog een uitgesproken Diets standpunt hadden ingenomen waren in deze periode onder invloed van de Hitlerjugend en de SS volledig gewonnen voor de Groot-Germaanse zaak. Waar De Stormvlag eerder nog hoofdzakelijk Nederlands-nationalistische en pan-Europese berichten had verkondigd, kwam het blad begin 1944 geleidelijk aan in het teken te staan van de Führer, de rassenleer en het Groot-Germaanse rijk.256 Naarmate de oorlog voortduurde begon de Jeugdstorm steeds verder te nazificeren.
Hoewel een direct conflict tussen Van Geelkerken en Quispel voor september 1944 uitbleef, zorgde de germanisering van de Jeugdstorm eind 1943 en begin 1944 voor een merkwaardige situatie. Het uitgedragen beeld van de NJS werd enerzijds gekleurd door Dietse idealen, trouw aan de Leider en opoffering voor het vaderland, maar anderzijds eveneens door de Groot-Germaanse gedachte, de Führer als hoogste leider en rassendenkbeelden.
Exemplarisch hiervoor is het Jeugdstormzakboek, waarin alle bovengenoemde zaken herhaaldelijk naast elkaar naar voren treden als waren zij onderdelen van een eenduidige idee.257 Het Dietse en het Groot-Germaanse kamp leken elkaar in deze periode in balans te
houden. Van Geelkerken was op papier nog altijd de onbetwiste leider van de Jeugdstorm, maar door zijn opvallende afwezigheid binnen de beweging wist Quispel langzaam maar zeker de aandacht op zich te vestigen als de werkelijke vlagvoerder van de NJS. Hoewel de stafleider geenszins op een lijn zat met het Dietse kamp in zijn strijd voor germanisering van de Jeugdstorm, voelde hij zich door onder meer de Germaanse omwenteling van het Europees Jeugdverbond gesterkt. In de Germaanse weersportkampen en de Germaanse Landdienst, die actief werden gesteund door Axmann en de HJ, participeerden meermaals
Jeugdstormdelegaties, alwaar deze in contact kwamen met de jeugd uit de overige Germaanse landen. Bij deelname aan deze evenementen lag germanisering, radicalisering en nazificatie
255 ‘Proces-verbaal, onderzoek door Willem Marinus Schats en Cornelis Antonius Werkhoven betreffende de politieke ontwikkeling van de Jeugdstorm, 2e getuige Gerhard Stroink’, NA-CABR, Den Haag, inv. nr. 175I, deeldossier BR.v.C 365/49, 9. Stroink weidt hier in een getuigenis van na de oorlog over uit. Zo stelt hij dat de Deutsch-Vlämische Arbeitsgemeinschaft, een organisatie in handen van de SS, ten koste van het Vlaams Nationaal Verbond (VNV) sterk aan invloed had gewonnen in Vlaanderen. ‘Aldaar ging men dan ook over tot oprichting van de z.g. Hajot Flandern.’ De Nederlandse situatie was volgens Stroink niet vergelijkbaar. ‘In Nederland had de Hajot vrijwel geen successen.’ Voor de Hitlerjugend in Vlaanderen zie ook: Styven, ‘Wie de jeugd heeft, heeft de toekomst!’, 161-210.
256 In ’t Veld, De SS en Nederland, 425-426.
86
van de Nederlandse jeugd immer op de loer, hetgeen door Quispel zonder meer werd toegejuicht.
‘Jeugd wordt weerbaar!’ Germaanse weersportkampen
In het kader van het Europees Jeugdverbond werden in 1943 en 1944 onder aanvoering van de HJ meerdere Germaanse weersportkampen op touw gezet, waarin middels een zogeheten ‘weerbaarheidstraining’ gepoogd werd de jeugd uit de Germaanse landen te nazificeren. Hoewel het aantal kampen in deze periode een sterke toename kende, stamden de eerste bijeenkomsten al van voor de germanisering van het Europees Jeugdverbond. Reeds in 1942 waren in samenwerking met de SS de eerste Wehrertüchtigungslagern (afgekort WE-Lagern), de Duitse benaming voor de weersportkampen, in het leven geroepen door de Hitlerjugend met het doel Duitse jongens tussen de veertien en achttien jaar oud een paramilitaire training te bieden om hen vervolgens in te lijven bij de Waffen-SS voor de strijd aan het front.258 In april 1942 werd het eerste weersportkamp geopend in Sauerberg bij Kaub am Rhein, waarna in rap tempo nieuwe WE-Lagern werden opgebouwd. Anderhalf jaar later in december 1943 waren er 226 kampen in gebruik, waar zowel Duitse als andere Germaanse jongeren in enkele weken tijd de ideologische grondslagen van het nationaalsocialisme voorgeschoteld kregen en klaargestoomd werden voor de oorlog.259
Een van de directe acties die de Reichsjugendführung ondernam naar aanleiding van de germanisering van het Europees Jeugdverbond was de oprichting van drie extra
weersportkampen in Westerwald bij Stegekopf, Thüringen bij Heiligenstadt en Kärnten bij Seeblick in maart 1943. Deze Germaanse weersportkampen waren in tegenstelling tot de normale weersportkampen speciaal bedoeld voor de jeugd uit de omringende Germaanse landen, waartoe Estland en Letland in eerste instantie nog niet werden gerekend.260 De Nederlandse, Vlaamse, Waalse, Deense en Noorse jeugdleiders hadden enkele maanden voor de opening de taak op zich gekregen de jeugd uit hun landen warm te maken voor de kampen. Voor de eerste trainingen in maart deed Quispel via zijn streekleiders enkele oproepen aan zowel Jeugdstormers als potentieel geïnteresseerde niet-leden om zich aan te melden, hetgeen succesvol bleek. Er was al snel een dusdanig overschot aan gegadigden dat besloten werd om een tweede groep uit te zenden, waarna de rest genoegen moest nemen met een wachtlijst.
258 Hans Holzträger, Die Wehrertüchtigungslager der Hitler-Jugend, 1942-1945. Ein Dokumentarbericht (Ippesheim 1991), 17-20, 77-78.
259 Buddrus, Totale Erziehung für den totalen Krieg, 211.
260 Kurt Mehner, Die Waffen-SS und Polizei, 1939-1945. Führung und Truppe (Norderstedt 1995), 75. ‘Wehrertüchtigungslager germanischer Jugend’, Deutsche Zeitung in den Niederlanden, 5 maart 1943, 1.
87
Uiteindelijk bestond de eerste Nederlandse lichting die begin maart naar de weersportkampen werd gestuurd uit zestig jongens, waarvan er dertig in Thüringen en dertig in Kärnten
eindigden. Voor de toekomst werd binnen de leiding van de Jeugdstorm gestreefd naar een maandelijkse uitzending van een zestigtal jongens tussen de zestien en achttien jaar oud.261
Over het paramilitaire programma van de Germaanse weersportkampen, dat naast skiën en zwemmen bovenal invulling kreeg door schiet- en veldoefeningen, werd van Duitse zijde niet geheimzinnig gedaan. Ideologische beïnvloeding vanuit nazistisch oogpunt en werving door de Waffen-SS werden evenmin onder stoelen of banken gestoken, hoewel de manier waarop dit gebeurde bewust niet altijd even duidelijk werd gemaakt.262 Om hun doelen te bereiken schroomden de HJ en de SS namelijk niet om de aanwezige jongeren zwaar onder druk te zetten.
Werbung für die Waffen-SS in der ersten Woche gar nicht, ab 2. Woche langsam zunehmend. Zum Schluss muss es erscheinen, als ob jeder, der den Kampf für das germanische Reich ausweicht, feige ist. […] Es liegt in der Hand des Lagerführers 160